Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 4, Number 15. 07 November 1867 |
1 1 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. " No. 15. ] NEPIA, TAITEI NOEMA 7, 1867. [VOL. V. HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI. TENEI kua tae mai to pauna (£1) a Ihaka Whanga. Kia penei te whakaaro a te katoa katahi ka tika ta tatou mahi. Otira ho rangatira a Ihaka Whanga i ai tona whakaaro. KAORE tahi he korero ma matou i tenei takiwa. Engari kia hori atu te nohoanga o te Hupirimi Kooti i Nepia i roto i tenei marama kia mutu hoki nga raruraru katahi ka ata ta- huri matou ki te tuhituhi i nga rite- nga o te Potitanga (ara te whiri- whiritanga) tangata mo nanga o te Kawanatanga; mo te tae ki te takiwa e tukua, ai te tangata maori ki reira ka mohio komou ki nga tikanga. He takiwa rawakore tenei kua hori nei, kore te moni, kore te mahi, kore te aha. Engari ka marama, tenei, ka puta mai te haea a o te ra- ngi. Inahoki kua whai moni te Ka- wanatanga, hei whakamahi i nga o o mahi; tetahi, mea ake tae mai nga hoia e rua rau ki konei noho ai; na he nui nga moni e whakahaerea e ratou i te hokonga kai ma ratou, i te aha noa atu. Tetahi ko nga waea kawe korero, e mahia mai ana i tera moutere whiti mai ki Po Neke haere tonu mai ki konei. Kua tae mai tenei ki Wairarapa aua waea; ko nga pou e mahia atu ana i tenei pito. A te otinga ki te tukua mai he korero i Otakou akuanei rere tonu mai nga kupu i runga i nga waea i uta, tae noa mai ki te moana, whiti tonu mai ki Po Neke, rere tonu mai piki tonu ki Remu Taka, heke ki Wairarapa tika tonu mai ki Nepia, nei ka tae mai ki te tangata mana nga korero S o —me te uira tona putanga mai. Taukiri koe te pakeha! E ki ra koe ko te uira o te rangi hei kawe korero mau ! Na ko era hoa o tatou
2 2 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. Awha, Hauma, haere ki runga Iringaonga- onga te Tarata, rere tonu Totara Whaka- kawa, rere tonu Whakapirimata, ka mutu i reira. Ko Haimona te Whakarua me etahi atu nga tangata, ko Parawhau kei Waipa te whenua. Nga rohe, ko te Tumu, haere tonu te Akeake, te Putanga, te Kaparapara, ko te rohe tenei ki te Raki. Ko Erena Ngamako rae etahi atu nga tangata, ko te Takapu kei Waipa te kainga. Nga rohe ko te Awa Whakarawaka te Tonga; Awa Makurama te Marangai; whe- nua Papahutiwai te Raro; whenua Puke- tutu Hauauru: Ko Hemi Matini me etahi nga tanga- ta, ko Hikurangi kei Waipa te kainga. Nga rohe, Te Hikurangi, Toretoreohue, Whatawhata, ka marere ki te awa o Waipa, Mamere, Piringaiti, Patotahi, Tahuna-a- Tawa, ka hoki ki te Hauauru, Okahukura, te Rangi Whakaokanga, Herepaenoa, te Pikara, ka marere ki te awa o Waipa, Ruamakamaka, te One Parepare, ka tae ki te Hikurangi. Ko Matilda Morgan te tangata, ko Mangauika kei Arekehana Wai- kato te whenua. Nga rohe ki te Marangai, ko te awa o Waipa; ki te Raro, ko te raina o te taone o Arekehana, me te raina ki te tihi o Piro- ngia; ki te Hauauru, he raina ki taua mau- nga, ahu atu ki te Tonga tae atu ana ki Puketihi, ki Mangauika, haere atu i roto i te awa o Mangauiki, tae noa ki te awa o Waipa. Ko Hetaraka Nero te tangata, ko Mangakowhai kei Waipa te kai- nga. Ka timata te rohe i te puaha o Manga- kowhai, he raina tika tae noa atu ki Whare- tangai, he raina tika tae noa atu ki Tuapo; no Tuapo he raina tika tae noa atu ki Pa- rewhakataha, ka haere ki raro i roto i Waipa, a tae noa atu ki te puaha o Mangakowhai. Ko Hetaraka Nero me etahi atu nga tangata, ko Kauae-o-te-Rangi kei Waipa te whenua. Nga rohe ka timata i te puaha o te awa o Kaniwhaniwha, ka haere i runga i tenei awa a tae noa atu ki te Totara; no te To- tara, a tae noa atu he raina tika ki te Ko- ngutu awa o Kohangawhirinoa, me Waipa, ka haere whakararo a Waipa, a tae noa atu ki te Kongutu awa o Kaniwhaniwha me Wai- pa. Ko Hemi Matini me etahi atu nga tangata, ko Parewhakataha te Kumi kei Waipa te whenua. Te rohe kei te taha o Waipa, ko te rohe o tua e hono ana ki te raina o te Kuini. Ko Hemi Matini me etahi atu nga tangata, ko Waipa kei Waipa te whenua. Ko te rohe ki te taha Marangai ko te awa o Waipa, i timata ki te Kumi, ka ahu ki te Tonga, Parewhakataha; ko te rohe o te taha ki te Tonga tenei, be raina hangai ki te Hau- auru, te Haika Korataiapua, Tuapo; he raina hangai o te taha ki Hauraro, ka timata ki Tuapo, tae noa ki Paratawa, ka ahu atu ki te Marangai, te Tawhiri, te Hapua, tae noa ki te Kumi. Ko Hakaraia te Huaki me etahi atu nga tangata, ko Whaoko kei Waipa te whenua. Ona rohe, ka timata ki Raro, ka ahu ki te Hau Puhiwaero, te Pukatea, te Rua-a- Matakore, haere i raro o te puroa, te Rapo, Taurewarewa, Onoke, te Ranga, te Rua-o- Moari, Turapa, te Matapihi, Tukamoa-o- Hautira, ko Waitarere, ko Puaroa-o- Kero- keto, Ruakaka, Taramahoe, te Karokaro, ka ahu ki te Marangai, Waipa, ka tutuki ki Puhiwaero. Ko Tewi Kingi Takotoroa me etahi atu nga tangata, ko te Ongaonga kei Waipa te whenua. Te rohe te Kuraeitawa mai o Pukehe- mo, ka ahu ki te Hauauru, Paepaeruru, ko Ahuraro, te Waituhi, ka ahu ki te Mara- ngai, Kake Tumutumu, ka rere i roto o Waipa, ka ahu ki te Tonga, ka tutuki ki te pou tuatahi, ki Pukehemo. Ko Tewi Kingi Takotoroa me etahi atu nga tangata, ko Tunaeke kei Waipa te whenua. Te rohe ka timata i Tunaeke, haere i roto i te awa, ka ahu ki te Hauauru, Maunga- nui, Manga-o-kahu, te Hutiwai, Ngatoka- turua, te Whaonga. Ko Hakaraia te Huaki me etahi atu nga tangata, ko Otamangene kei Waikato te whenua. Ona rohe, te Tawaroa, Waikato, Roto- ariari, Mangapouri, Pikopiko, Rotomanuka, Otumuritai Tumoro, te Tihi-o-Putea, te Ikaapo, te Whaanga, Mangaotuka, ka haere ki te Tonga, Tirotiro, Puketi, te Ahuopo- roa, Tumaro, Tuarawhatiia, Pukekohai, ka ahu ki te Hauauru, te Kiritai, Orakei, te Totara, ka rere i roto o Waikato, ki raro ka tutaki ki te Tawaroa.
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. Ko Hakaraia te Huaki me etahi atu nga tangata, ko Tokamapuna kei Waikato te whenua. Ona rohe te Arai, te Pohanga-o-Hakari- mata, te Totara, ka whati ki te Mara- ngai, haere i runga i te Kongutu awa o Tutakohia ka marere ki Waikato, ka whiti te Arawi, rere tonu Wharikiriki, te Papa Ataua, te Kiwi, te Kauri, Whatiti, te Ta- waroa, ka marere ki Waikato, ki raro ka tutaki ki Aria. Ko Hemi Matenga me etahi atu nga tangata, ko te Akatea kei Wai- kato te whenua. Ona rohe ka timata ki te Hau Raro, te Pukenui, Otaio, ka ahu ki te Hauauru, te Puhipuhi, ka rere i roto i te awa, Tokaa- hurei, te Pou-a-Tawai, ka whakaheke ki te Tonga, te Ararewarewa, Tikomata, te Tu- na, te Akatea, ka tutuki ki Pukenui. Ko William Swanson me etahi atu nga tangata, ko Mangapukatea kei Waikato te whenua. Ko Kaipaka, te rohe o tetahi taha, haere ki Mangapiko awa. haere atu ki Takatakahi, haere atu ki Taumatamurumuru, haere atu ki Rekahunui, haere atu ki Tumuakitahuna, haere atu ki Whakaironga, haere atu ki Ruakotare, e tata ana ki te Awamutu. Mehemea kua oti enei whenua te ruri ka kitea nga Mapi i te Kooti o te Kai Whakawa tuturu i Nga- ruawahia i Waikato. HE MOA, —Tenei te korero kua kitea e matou i roto i tetahi o nga nupepa o Ota- kou. E ki ana kua kitea te manu nei te Moa i nga kainga o Ngaitahu—he pono ra- nei, he parau ranei. Tokotoru nga tanga- ta nana taua korero. E korero ana ratou na te huka ratou i arai ki runga hiwi i roto i te hotoke—i te marama kua hori nei, i a Hurae. E noho ana ratou i te whatitoka o to ratou whare i te ahiahi, e kai paipa ana • me te titiro atu ki nga hiwi e whakapae ana mai; he ohorere anake ratou i tetahi manu nui e haere ana i runga i te tau o te hiwi e hangai ana ki to ratou whare. E tere rawa ana te oma a taua manu; mohio tonu atu ratou he Moa te manu na. Ki hai i roa e oma ana ka huri ki tua o te hiwi ka ngaro atu. No te ata ka piki ratou i te hiwi i kitea ai; te ekenga ki runga ka kitea nga waewae e takoto haere ana. Te hurihanga ki tua ka ngaro i roto i te huka, he huka tuku hou no te po nana i tapuke. Ka mutu, ki ana aua pakeha he tino Moa ano te manu ra, kaore rawa he manu ke i enei moutere i pena te rahi. I whakaparau ra- tou i mua ki taua manu ki te Moa, no te kitenga i tenei taniwha pukaki nui katahi ka whakaponohia. Heoi, he pono ranei na aua pakeha, he parau ranei. Tera te pikaokao na tetahi pakeha i Waipureku e awhi ana i nga punuka ngeru erua—arahi haere ai taua pikao i aua pu- nuka mehemea nana ake ano. Tenei hoki tetahi kei Nepia, he ngeru whaereere he punuka poaka etahi o ana punuka. Haere tahi ai aua punuka poaka me aua punuka ngeru, moe tahi kai tahi. He kupu atu tenei ki nga tamariki maori me ka haere mai ki te taone nei. E kite tonu ana matou i etahi o ratou e rere hianga ana i runga hoiho i nga rori o te taone nei. Mea ake mate tetahi tangata, tamaiti ranei, i tenei mahi hianga. Ko te tuponotanga akuanei ki te tamariki i te rori, ekore e kaha te rere ki tahaki, a, ka mate. Ko nga tamariki kai waipiro marire nga mea e penei ana. Engari me whakarere i ta ra- tou mahi koi raru kino apopo ake nei. He mea e whakahengia ana e te Ture tenei mahi; ko te pakeha e penei ana i te taone ka hopukia, raua tahi ko tona hoiho, ka meatia kia utu ia mo tona mahi hianga. Tetahi mea kino ki a matou o taua mahi he paru rere ki te tangata haere. He rangi kino, awha nei, i te hotoke, ka pati ake te paruparu ki runga ki nga kahu o te tangata haere i raro, i te kaha o te takahanga o te hoiho—te whai whakaaro te tangata e haere ana i runga te aha. Na, kua puta atu tenei te kupu me whakarongo mai koutou, a ka whakamutua taua mahi. Tenei marire te hanga, he kaipuke e rere noa ana i te moana kaore he tangata i ru- nga. No te 17 o nga ra o Hune ka rere mai tetahi kaipuke i Taramaho, (Tramsoe); ko te Aiteta (Eident) te ingoa o taua puke, e rere ana ki Archangel—ko Turewhi (Turef) te ingoa o te Kapene. Kere ana taua puke a pakaru ana i te ngaro, i te huka hoki o te moana; he huka me te mau- nga te teitei e maanu haere ana i te moana. Rokohanga mai e tetahi kaipuke e rere ana i taua moana totahi ka totohu. Ka mauria nga tangata ki runga ki taua puke i tupono mai na, na reira i ora ai ratou. Ka mahue atu te kaipuke pakaru ra ka rere tonu te puke nana nga tangata i whakaora. Ka kotahi te rangi e rere ana ratou ka kitea O atu tetahi kaipuke e rere ana i pahaki atu i a ratou. I runga katoa nga hera, engari kaore he tangata i kitea i runga. Karanga noa, karanga noa kia noho mai, kaore hoki; kaore hoki he tangata i kitea atu. Katahi ka tukua nga poti, ka mau taua puke ka eke nga tangata ki runga; te ekenga ki runga ka tirotiro noa ki nga tangata, kore ana he tangata. Engari he nui te wai i roto i te tinana o te puke, e whitu putu te hohono o te wai. Katahi ka mapua; ka mimiti te wai ka kawea ki runga nga tanga- ta o te kaipuke pakaru i whakarerea ra i te moana, na ratou i whakatere ki uta. Kaore ano kia rongo noa ki te iwi nona te kai- puke, me nga tangata o runga i ahatia ranei. Ko te kai i runga, he nui te kai.
4 4 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. WHARANGI PANUITANGA.. He nui nga, ika pakupaku nei me te ina- nga te rahi e puta ana mai i roto i nga puna wai kua werohia nei e nga pakeha ki te whenua i Miani, me tera hoki i te whare o Mekemare i te Awapuraho. No roto i te whenua aua ika, he awa rapea i raro; tera pea tona putanga ki te ao—kei hea rand. HE TARAU UTU NUI. —He mangumangu tangata whenua no Merepana (Melbourne) nana i kite tuatahi te koura i taua whenua. He iwi kuare noaiho taua iwi, nga mangu- mangu o taua whenua. Titiro ana taua tangata, nunu nei te koura i kite, ki tona rangatira pakeha e tatau ana i ana moni koura, katahi ka ki atu ki te ariki; — "Tenei taku kohatu whero kua kitea e au, rahi noa ake i ena mea katoa e tauria nei e koe. Mau e homai ki au tetahi tarau hoi utu katahi au ka haere ki te tiki'' Wha- kaaetia atu ana e te ariki, katahi ka riro te mangumangu nei; te hokinga mai ka homai ki te ariki te kohatu koura kua kitea e ia. Riro mai ana ki te ariki mo taua kohatu i tana hokonga e rima manu e whitu te kau ma whitu pauna e wha herengi me te hiki- pene ! Katahi marire te tarau i nui ai te utu! TENEI TE TAONGA! TENEI te taonga kei au e tu ana, ara ko aku tera hoiho, ko aku paraire, ko te tini noa atu o nga tianga mo te hoiho, mo te kaata. He mea kawe hou mai no Ingarani, naku ano i kara- nga atu kia tuia, mai mo toku whare hei hoko ki nga, rangatira o Heretaunga. E tuia ana nga tera, me nga mea ka- toa o te hoiho i ienei whare. Na HOURA. WHAKARONGO TE TANGATA HAERE! MEA ake, hei te tuatahi o nga ra o Hurae, ka tu tetahi whare Papari- kauta maku i tua mai o te arawhata i Tutaekuri. He ingoa mo taua whare ko te POROWINIHERA HOTERA. Ko nga patiti o aku pataka (ara nga tai- epa kai ma te hoiho) kua oti te tiri ina- ianei—no Ingarangi mai nga kakano. Ko nga kai o taku whare mo te tangata haere ekore au e pai kia kino, kia iti ranei—taku e pai ai kia ora rawa te ta- ngata koi ngau tuara ki au. Tetahi ko te WAKA MAORI nuipepa ka puta tonu mai ki taku whare hei korero ma koutou. Ka e mea ana au kia haere mai kou- tou ki taku whare whakamatau ai me ka haereere koutou ki te taone. Haere mai e whai i te waewae o Uenuku kia kai koe i te kai. Na HEMI AHUONE. TENEI TE HANGA! TENEI RAWA ANO TE HANGA! HAERE mai te tane, haere mai te wahine, haere mai te tamariki, haere mai te katoa, ki te ora mo o kou- tou waewae ! Kei au nga PUUTU KAHA, te mea roa, te mea poto; te mea matotoru, te mea rahirahi; te mea utu nui, te mea utu iti; te mea tane, te mea wahine. Haere mai tirohia. Ko taku whare kei tetahi taha o ta rori i te ritenga ki te whare hoko rongoa i Nepia, i ko mai o te Peeke. Tikina mai, patua ! Na te WURU, Kai tui puutu. PANUITANGA. TENEI au te tangata tawhito kei te whare hoko i ko mai o te Papari- kauta o te Kemara i te huarahi putanga mai ki te taone. Ko te WHARE O RANANA te ingoa o taua whare. Tenei nga TERA, nga PARAIREI, nga WIPU, me nga aha noa atu, mo te tane mo te wahine. Katahi tonu ka tae mai enei hanga i Ingarangi. He hanga pai rawa. aua hanga, e iti ana hoki te utu. Engari ma koutou ano e haere mai kia kite, kia mohio koutou. Na RAWHE. HE PANUITANGA KI NGA RA- NGATIRA O HERETAUNGA. TENEI ka tu taku whare hou i te rori i e haere mai nei ki Nepia i te taha, ki waho atu o te wharo paparikauta e te Kira—hei toa hoko Parau, Rakuraku, me nga mea ahu whenua katoa. Tetahi, ko nga mea katoa mo te hoiho to kaata, mo te kau to terei hoki; me nga mea O rino katoa mo te hanga whare, mo te taiepa, mo te keeti, mo te aha noa atu, He tini noa atu hoki etahi mea kei au 6 takoto ana, he Toronaihi, he Naihi noa nei, he Kaui, he Waru kamura, me nga mea katoa atu o te mahi kamura. Tera hoki etahi hanga tu ke kei au e tu aua, e kore e taea te whakahua. No taku tahuritanga ki tenei mahi ki te hokohoko ka ki au kia pai he hanga ki taku whare kia ngaware hoki taku boko. Na, kua pono; kua kite katoa nga pakeha o Nepia i te pono o taku ki. Tenei taku hanga hou ka tata te tae mai i Ingarani, he mea tapahi tarutaru kai hoiho nei. Kaore ano kia kitea he hanga pera i tenei kainga; katahi ano ki au nei—he hoiho maua e to haere i waenga. Me haere mai koutou ki te whakama- tau Id taku whare, a ka kitea e koutou te ke o te taonga ka noko atu, Na PARAKIRINI TAKIPATA.
5 5 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. (WHARANGI PANUITANGA. ) WHAKARONGO MAI. TENEI au to koutou hoa tawhito te X noho nei maua ko WIREMU kei te WHATAAPUKA. Kai te hoko tonu maua i nga hanga me nga kai e hiahiatia ana e te tangata maori; —ara, he huka, heti, he tupeka, he raihi, he paraoa, me te mano kai atu. Ko nga kahu; —he koti, he paraikete, he tarau, me nga kakaha tane katoa. me nga kakahu wahine katoa. E tangohia ana hoki e maua nga kai e whakatupuria ana e nga maori; ara, he kaanga, he witi, he taewa, he aha noa atu. Haere mai ki te tangata tawhito. Na WIREMU raua ko KENERE. Nepia, Pepuere 26, 1867. WHAKARONGO MAI KO au ra ano tenei ko NOIHU kei Nepia nei ano e noho ana, e hoko- hoko tonu ana i te taonga. Kua tae mai koutou ki toku whare, kua hoko koutou i aku hanga, kua mohio koutou ki te ahua. Engari tenei nga mea hou kaore ano koutou kia kite. Ko nga tupeka o taku whare he mea kua oti te tapahi, kua oti te mirimiri— he huri nana i tapatapahi, e tu nei kei roto i taku whare. He tupeka pai rawa, he reka; te mate tapahi, te aha—ko te puru tonu, kai tonu. Kei tetahi taha o te rori i te Whare o te Kawanatanga i Nepia. Na ERUETI NOIHU. Nga Koihi e huaina ana na KAPE MA. KATAHI ano ka puta mai enei tu Koihi ki konei. Era koihi i mua e mutu mai ana i Waipawa tana haere. Ko enei koihi ka haere tonu atu ki Waipukurau. Hei te Turei te S o nga ra o Oketopa ka timata te haere atu i Nepia aua Koihi i waenganui o te whitu o te waru o nga haora o te ata; a ka penei tonu i nga Turei katoa. Te utu mo te tangata eke ki runga mo te haerenga atu mo te hokinga mai ranei, koia enei: — Ka haere atu i Nepia ki te Papa- rikauta i te Arawhata hou i Nga- ruroro, te hokinga mai ranei... Ł0 4 O Haerenga Hawheraka...... O 6 O „ Pakipaki...... O 8 O „ Te Aute...... O 12 6 „ Kaikora...... 014O „ Waipawa...... O 15 O „ Waipukurau...... 1 O O Ka hoki mai i Waipukurau i te ata o te Parairei i waenganui o te ono o te whitu o nga haora—penei tonu i nga Parairei katoa. Na A. PITA MA, Nga tangata nana. TENEI TE HOKO NGAWARI KEI TE TOA O TE HUTANA RAUA KO TE EAWINI. KUA kite koutou i to maua whare nui i Nepia, kua tomo tonu nei i te hanga. Ekore e taea te tatau i nga O hanga katea o to maua whare. Kua kite ra hoki koutou kore rawa tetahi mea e ngaro ana—te mea rahi, te mea paku, te kakahu, te kai, te aha noa atu. E utaina tonutia mai ana i Inga- rani o maua hanga i runga i nga kai- puke katoa o rawahi e u mai ana ki Nepia. Kua puta te rongo ki nga pakeha katoa o Heretaunga ki te pai o nga hanga o tenei whare—ko ta ratou whare hoki ia e mui mai nei ratou ki te hoko. Ko nga kahu tane e tuia ana i tenei whare. Ko te tangata e hiahia ana kia ata tau ki tona tinana he kahu mona me haere mai ia ki a maua. Haere mai whakamatauria. Na te HUTANA raua ko te EAWINI. Nepia, Akuhata 29. 1866.
6 6 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. WHARANGI PANUITANGA. TENEI! TENEI!! TENEI!!! TENEI te take o te tohungatanga kei a maua! Ko te tangata e hiahia ana kia hangaia paitia tona tera me anga mai ki a maua. Ka tukua mai e te tangata tana tera pakaru, tana aba ranei, kia tuia e maua ekore e taro ka oti, to- na otinga me te mea hou tonu te kaha. Tenei kei a mana nga Tera hei hoko, nga Paraire, nga Kipa, nga Wipu, nga aha atu. Ko to maua whare kei te taha o te Peeke o Niu Tirani i Nepia nei. Haere mai whakamatauria. Na KAHIKOROWI raua ko POIHI. HAERE MAI TIROHIA TE TOHUNGA! HE tokomaha ano nga maori e kitea an i taku mahi Parakimete i te Whata: puka; otira tena ano pea etahi kai te koi ano e mohio. Taku mahi Be hanga pakaru, he hanga parau whenua, he hoiho, he parani kau, hoiho ranei, me mahi parakimete katoa atu. Me haere mai koutou ki te whakama tau i taku mahi, i taku utu hoki. Na HEMI KATERAORA