![]() |
Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 3, Number 72. 31 March 1866 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. " No. 72. ] NEPIA, HATAREI, MAEHE 31, 1866. [VOL. III. HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI. Tenei matou te mihi atu nei ki te pukapuka mai o tera motu o Wharekauri; ara, te pukapuka o Ngatimutunga ki a te Makarini mo to ratou whenua ki Taranaki. Tenei te reta a Teone Ropitini Taiaroa kua tae mai ki a matou, he ui ki ta raua pauna ko tona taina i homai ai mo a raua nuipepa. Kua taia atu e matou ta raua pauna i te nuipepa o te 10 o Maehe nei—ko nga nuipepa hoki ki a raua kua tukuna atu ki te meera. Tera pea kai te ara e roa ana. E ki ana i ho ta matou whakaatu i te mahi o to Kooti Whakawa Whenua Maori i tera nuipepa. Hei tera nuipepa matou te whakatika ai—he kapi no tenei. Ko te Kira, te tima o te Kawanatanga; tenei kua hoki mai i Wharekauri—'i haere ki te kawe i nga herehere ki reira. No te po o te Wenerei te 14 o nga ra o Maehe i u atu ai ki Waitangi i Wharekauri. No te unga toutanga atu ka haere ki uta u Kapene Tamati, te Kai Whakawa o reira— i haere atu i Nepia nei. Ka ki mai nga tangata o uta ki a ia taihoa e tukua nga herehere ki uta kia huihui ratou ki te kimi whakaaro. Heoi, no te Taitei te 15 o nga ra ka huihui a Ngatimutunga me Nga- titama, me nga tangata katoa o uta, ki te korero. Korero ana ratou muri iho ka whakaae te katoa kia tukua nga here- here ki uta. Katahi ka mauria ki uta. No te menenga ki uta ka arahina haeretia ki te pa ki Waitangi. No te taenga ki reira ka takoto te kai a te tangata whenua ma ra- tou. No te ahiahi ka arahina e nga hoia i haere tahi atu i a ratou ki te wahi hei no- hoanga mo ratou. E korerotia ana ka nui ta ratou whakapai ki te kainga kua wha- karitea hei nohoanga mo ratou. Tenei te reta a etahi o ratou kua taia ki tenei nui- pepa, he tono poti ki a te Makarini hei hi ika ma ratou. Kaore matou e mohio, e wha- kaae ranei te Makarini, kaore ranei—kei a ia ano tona whakaaro. Engari ta matou e mohio ana mehemea ko matou i riro herehere i a ratou ekore e penei to ratou atawhai ki au me toku ki a ia—penei tera au e patua e ia, tera e waiho au hei patunga tapu mo tona atua teka, kohuru. Me whakaaro taua iwi ki tona hara, ka repeneta ai; me i kore e hoki te whakaaro o te pakeha apopo ki a ia. Inahoki, ehara ia i te hoa aroha ki au. Ki te tikanga o te Ture kua mate ia—na te pai o te pakeha ka ora ia. Heoi tenei. He kupu tenei mo te pa nui o nga tangata o tera motu, mo Wai- tangi. E korero ana nga pakeha i haere i runga i a te Kira ki te pai o taua pa, E ki ana kaore he pa maori o Niu Tirau i e rite ana ki taua pa te ata ahua, te kore paru, te ata rarangi marire o nga whare, me te pai o te hanganga. Ko te karakia hoki e ki ana ka nui te karakia o nga tangata o reira i te ata i te po. Ko to ratou whare karakia hoki e korerotia ana he whare pai rawa. Heoti tou te ahua o te iwi. whakapono ki te Atua nui o te Rangi. Kati ano kia tae atu nga iwi Hau Hau ki reira kia akona ratou ki te tikanga tika e o reira tangata. Ka nui te whakamihi o nga pakeha ki te atawhai o nga maori o reira ki a ratou. Nga tangata maori e noho ana i taua mou- tere i tenei takiwa e 380; ko nga moriori kotahi rau e rua te kau. Ka tata tenei te hoki te Kira ki reira. E HIA hia ana matou kia whakaputa i te- tahi kupu ako ki nga tangata maori o Heretaunga mo ngu hanga a nga pakeha e ngaro una i a ratou. I tenei takiwa kua noho katoa i raro i te Ture o te Kuini. E mana ana i te pakeha te Ture, me mana hoki i nga maori; ekore e tika kia taha tihi. Ka riro i au te mea a te ta- ngata e tika ana kia utua e au. Ekore hoki e tika kia mahia noatia mai e tera tangata he hanga moku. He taurereka naku ka pena; tena he tangata, he tangata, me whakaaro marire koi pouri te ngakau o te mea nana nga taonga e ngaro ana; a, mehemea e riro ana ki tana i pai ai ka anga ia ki te muru i nga mea a te tangata i a ia ona taonga—na, ka tupu he kino i konei. Koia ai te ture i waiho ai hei taka waenga, hei whakatika i te tika- nga kia tika ai. Ko to te Ture tenei ka whakaaturia nei mo te taonga ngaro i te tangata. Ka pouri te tangata ki te roa o ana taonga e ngaro ana, ka haere mai ki te Kai Wha- kawa ki te tono tamana mo te tangata i a ia nga taonga kia haere mai ki te Whare Whakawa ki reira raua korero ai i te aro- aro o te Kai Whakawa kia kite i a wai te tika, i a wai te he. Na, ka kitea e te Kai Whakawa he pono te ngaronga o nga mea a tetahi na karangatia kia utua aua mea e
![]() |
2 2 |
▲back to top |
82 TE WAKA MAORI O AHURIRI. te tangata i a ia; ko nga moni hoki i ho- mai kia te Kuini e te mea nana nga hanga, mo te Tamana mo te whakawakanga hoki, me whakahoki ano ena e te tangata i riro i a ia nga taonga—me apiti ki te utu o te taonga. Na, ka kore e rongo te tangata, ka kore e utu, penei ma te tangata nana nga taonga e ngaro ana e karanga kia tu- kua mai he warati hei tiki i nga taonga o taua tangata kia akihanatia ai. Heoi ka riro mai nga moni i te Akihanatanga ka hoatu ki te tangata nga utu mo ana taonga, ka toe te toenga ka whakahokia ki te mea nana nga taonga kua hopungia mo tona rongo taima. Engari ki te mea kaore he o o hanga e kitea ana, ki te mea he tangata rawa kore, penei ma te mea nana nga hanga e ki kia hopungia ko te tinana tonu. Katahi ka mauria e te pirihi ko te tinana tonu ka kawea ki te whare herehere noho ai i roto i te takiwa e pai ai te Kai Whaka- wa. He tokomaha nga pakeha kua penei- tia; a, e noho mai nei ano etahi kai roto i te whare herehere. Koi ki nga hoa maori ko te whanako anake te hara e riro ai te tangata ki te whare herehere—kaore, e ahua rite ana hoki te hanga ngaro ki te whanako no te mea hoki e riro noa ana te mea a te tangata. Ka mau te ringa o te pirihi ki te tangata penei, ekore rawa e taea te whakaora—kia kore rawa he mana o te Kuini ka puta ai pea te toa o te ta- ngata. Kotahi tona te ara e puta ai ia, ko te moni—me utu ia nga mea e ngaro ana i a ia ka ora ia, ka tukuna kia haere. Heoi he ki atu tenei ki nga hoa maori o Here- taunga tera e peratia etahi o ratou apopo ake nei ki te kore ratou e utu i nga mea e ngaro ana i a ratou. Kua pakeha katoa tenei, ekore hoki e rere ke he tikanga ki tetahi, ki tetahi—engari kotahi tonu te ri- tenga mo te katoa. Ahakoa he rangatira ekore ia e puta. Mehemea ko te Kawana nei ano ka penei tona he, e taea ano ia te hopu i runga i te warati o te Kai Wha- kawa. Ko tenei me ata whakaaro nga ta- ngata. \_\_\_\_\_\_\_\_\_ HE KAIPUKE TOTOHU. TENA tetahi kaipuke nui, he tima, kua to- tohu i waho mai o Ingarani; e rua rau e rua te kau nga pakeha i mate. Ko te Ra- nana te ingoa o taua tima. I te 6 o nga ra o Hanuere, i tenei tau ano, i rere mai ai taua tima i Ingarani, e rere ana ki Mere- pana—he kainga pakeha i te taha ki Po Hakene, i tenei pito o te ao, No te tae- nga mai ki waho ki te moana ka puta te marangai kino rawa—me nga maunga tei- tei nei te ngaru. Ka po rima e pupuhi ana te hau ka pakaru rawa te kaipuke ia, ka tinia nga ahi i te wai, ka riro nga poti— kotahi tonu i mahue; ka maanu haere te kaipuke i te moana, ka ngaua haeretia e te ngaru. No te 11 o nga ra ka ki atu te Kapene o te kaipuke ra ki nga pakeha o runga kaore he oranga mo ratou, ko te mate katoa ratou. Heoi, whakarongo puku tonu nga pakeha, kaore i tangi, i aha—engari i tahuri ki te karakia, ratou ko nga minita tokorua. Ehara i te mea i karakia ai kia ora o ratou tinana i tenei ao, engari kia ora ratou i tera ao. Katahi ka o tukuna te poti ki te wai, eke ana ki runga ki taua poti te 19 nga pakeha—he wha- kamomori tou atu. Ki hai i neke atu ki tawhiti te poti ra ka titiro nga tangata i runga ki nga pakeha i runga i te kaipuke kua hui ki te ta e tu ana. Ki hai i taki- taro ka hurihia e te ngaru nui, puea rawa ake te kaipuke kua kore aua pakeha, kua tahia katoa ki te moana. Titiro tonu nga tangata o te poti ra, kaore i whai miniti ka maranga te iho o te kaipuke ki runga ka totohu whakamuri ki te wai—mate katoa nga pakeha e 220. Ko te poti ka po rua e whakaheke ana i runga i te hau ka tupono ki tetahi kaipuke, ka eke katoa ki runga, ka whakahokia ki Ingarani—ka ora ena. He tohu marire na te Atua i ora ai. He maha hoki nga kaipuke i pae ki uta i taua marangai, he maha hoki nga pakeha i mate. I tetahi kainga e 30 nga kaipuke i pae ki uta, kotahi rau nga pakeha i mate. HE TANIWHA NO TE MOANA. ——I te 14 O Maehe nei e mahi ika ana etahi pakeha i ko mai o nga moutere i waho nui o te Waio- hinganga—i Otieri. Titiro rawa atu raua ka puta mai tetahi mango nui ki roto ki to raua kupenga. Katahi ka okeoke taua ika i kona, a pakaru noa iho te kupenga. Pu- puri tonu aua pakeha, kukume tonu, a riro raua mai ki te wahi papaku—totahi ka riro rawa atu te kupenga i te taniwha nei. Ka- tahi ka rere tetahi o aua pakeha ki ro te wai ka kurua te upoko o te ika nei ki te rakau. Muri iho whitikitia ana ki te taura ka toia ki uta. No te matenga ka kawea mai ki te taone i runga i ta raua poti. Te roa o taua taniwha e rua pakihiwi maro. Tauanui, Wairarapa, 19 Pepuere, 1866. KI A TE KUPA, KAI WHAKAWA. E hoa tena koe, koutou katoa ra ko ou hoa maori, pakeha, e noho mai na i kona e mahi mai na i nga mahi tika mo to tatou kainga. Tenei ano nga mahi, nga korero, o konei; maku ano e whakaatu ki a koe. No te Ratapu, no te 11 o nga ra o Pepuere, ka tae mai a te Ua poropiti Haumene o te Hau Hau; te puta- ke nona nei te atua Hau Hau e karakiatia nei e nga tini iwi o te motu nei, o Aotearoa —a kei Po Neke nei ia e noho ana. Ko tana tenei. Kua mutu noa atu i a ia tana mahi Hau Hau. No tona tirohanga kua be te aratakitanga a nga iwi i te tikanga o taua atua ona, ki noa atu ana ia ki a ia
![]() |
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. 88 anake te tikanga, kaore i whakarongo. No tona oranga ake i tona mate ka tahuri ia ka kotikoti i tona kiri, ka putu nga toto ka inu- mia e ia; hei mea nana kia mahue ai ia i aua atua maori ona. (Taukiri! tana rupahu marire !) A, kei te noho noa iho ia inaia- nei. Hoki mai ana ia ki roto ki nga paraki o te hoia noho ai. No te taenga atu o te Petetone raua ko Hori Kingi te Anana e noho ana i roto i nga paraki o nga hoia. Heoi, tonoa mai ana e te Petetone kia haere mai ratou—a kei Po Neke nei ia e noho ana. Ko te take o taua tangata i haere mai ai ki Po Neke nei, he mea nana kia whakamatea ai ia e te Kawana; kia herea, e pai ana ia; kia tarewatia, kia kawea atu ia ki te moutere whakamatenga tangata kino, e pai ana ia ki te mate no te mea kai te whakanuia tona ingoa ki ranga ki nga kohuru a te tangata maori. Ko tetahi take a taua tangata i haere mai ai he hohou i te rongo ki a Kawana kia whakamutua te whawhai. Tetahi he tono nana kia wha- kahokia atu a Niu Tireni ki to tangata maori—ki te kore e whakahokia am a Niu Tireni e te Kawana ekore e mau i a ia te: rongo. Ka huri ena korero, he korero ke tenei. • Kua hoki mai etahi o nga tangata, o te ope o Ngairo ma i haere nei ki te Weraroa ki te titiro hoki pea ki te Atua o te Ua, titiro ke ki te pa, ki te mata, ki te paura, ki nga mea whakamate tangata nei. Heoi, whawhai tonu atu; e rua nga pa i rokoha- nga ai ratou ki roto whawhai ai ki te pake- ha. I mate hoki etahi o ratou i te pu. tokotoru. Ko nga ingoa enei; — Ko Wiremu Hautuku Aperahama. Ko Piripi te Hautaruru, Ke Renata Kaiwaewae. 1 tu tenei i muri nei, kaore kia mate rawa; engari kai roto ano te mata e noho ana— taihoa pea u ana ka mate Na reira a Ngairo i noho atu ai he tiaki i a Renata. Ko te korero tenei a nga mea i hoki mai o ratou; ko te whakaaro ia kua mate katoa nga mea i noho atu. Heoi ano ra nga korero o Wairarapa. Engari tenei ano etahi korero, taihoa au e tuhituhi atu ki a koe kia rongo au te pono. Mau e tuku atu ki te Waka Maori o Ahu- riri. E ta e te Kupa, tenakoe—ma te Atua o te Rangi koe e tiaki i runga i au mahi ka- toa. Na tou hoa aroha o mua. Na ANARU TUHOKAIRANGI [Tae rawa mai te reta a Anaru ki a ma- tou kua kite matou i a te Ua i konei i Nepia nei. Otira ka panuitia e matou tenei reta kia kite ai nga iwi i nga korero o Wairarapa. Kotahi te kupu ka whakahetia nei e matou, ko te ki a te Ua ka kore e whakahokia a Nui Tireni ki te maori ekore e mau i a ia te rongo. Taukiri! Nawai i ki mana ma te taurekareka e ki tena ki ? Otira ki ta ati- maua i rongo ai, i te taenga mai a te Ka- wana raua ko te Ua ki Nepia, e rere ke ana te ahua o ana korero; e penei ana me nga kupu tuatahi ana e whakahuatia nei e Ana- ru—kaore he taha whakahihi o ana korero. Ko nga mea i mate o te ope o Ngairo ma, kaitoa kia mate, nana hoki i haere ki te ra- pu he mona; a, mawai ia e tangi. He tino rangatira a Wi Hautuku mo taua iwi. ] Wharekauri, Waitangi Maehe 18 1866. HAERE ra e ta matou reta ki Ahuriri ki a te Makarini. E koro tenarakoe i raro o te atawhai o te Atua. E koro he kupu atu tenei na matou ki a koe mo a matou piihi whenua i Tara- naki i te taha whakararo o Waitara. Ko matou tenei o Ngatimutunga ka ui atu noi ki a koe kia whakamaramatia mai e koe. Na te mea kua rongo matou kua riro to matou piihi whenua hei utu mo nga tanga- ta hara. E koro kia. rongo mai koe ki ta matou kupu. E mea ana te Ture ekore e pai te tangata hara kore kia waiho hei utu mo te tangata hara, He kupu whakarite tenei na matou mo matou piihi whenua. Koia matou i whakaaro ai ko te piihi ano o te tangata uru ki te hara hei utu ano mo tona hara. E koro, e te Makarini. I tuhituhi atu ai matou i tenei reta ki a koe e mohio ana koe ki taua piihi whenua o matou. Kua wha- kaaturia ki a koe e to matou matua, e Rau- moa, i mua atu i tona matenga. E koro, kei whakarongo koe ki te korero a te tan- gata kotahi o matou, me ka tae atu ki a koe, mo aua whenua. Erangi ma matou ! katoa e korero kia pai ai. Heoi tenei. E koro e te Makarini, kua tae mai nga i herehere i tonoa mai e korua ko Rahere kia riro mai i a Kapene Tamati ki tenei motu ki Wharekauri. Kotahi ano ta matou i ra- purapu ai ko te kore reta mai a korua ko te Rahere hei whakamarama mai ki a matou. Heoi ano. Na te TAMARIKI RAUMOA RAKATAU i HAMUERA KOTERIKI WIREMU TAMIHANA KAREWA RIWAI TAUPATA HONE POTETE WATARORE PIHUKA NGAMATE Na matou katoa o Ngatimutunga, na te iwi katua. Maehe 17 1866. KI NEPIA, KI A TE MAKARINI. E hoa tenakoe. Kua tae mai matou ki tenei kainga ki Wharekauri nei. Kahore he poti i tenei kainga hai hi ika ma matou. Kai a koe te whakaaro ki tetahi poti mo matou. Ka huri. Na PEHIMANA. IHAIA HOROMANA Na matou katoa. [Na nga herehere kua kawea ki Wharekauri te pukapuka nei. ] Mataikona, 15 o Maehe, 1866. KI A TE KUPA. —— E hoa tenarakoe. Kua tae mai a hau ki Mataikona nei. Kua whakaputaia e au te kupu a te Kawana ki nga Hau Hau o konei. Kua whakaae nga Hau Hau katoa o konei, kua mahue i a ratou taua mea
![]() |
4 4 |
▲back to top |
84 TE WAKA MAORI O AHURIRI. kino. Kotahi te tangata kai te mau ano me te tu hoki o ta ratou pou. Kai te ko- rero ano an kia turakina taua pou; tohe tonu taua tangata ki te waiho. Te kupu mai ki a maua ko Hoera Rautu kaore maua i kite i a te Ua raua ko Kawana Kerei ki Nepia. Ka mea maua kua ma- hue i nga Hau Hau o Heretaunga; kei te Kawanatanga nga tangata, me nga haki, me nga pou, me nga tangata hoki. E hoa e te Kupa me haere mai koe ki konei tatou korero ai, a tae atu ana taua ki Wairarapa kawe ai i te rongo pai ki nga iwi maori o tenei pito. Ki te kore koe e haere mai me tuhi mai e korua ko te Ma- karini o korua whakaaro hei boa moku ki Wairarapa. Na to hoa, na KARAITIANA TE WHAKARATO. Wairoa, Maehe 20, 1866. KI A TE MAKARINI. Tenakoe. Tena pea koe ka rongo i te matenga o Ihaka Papatu, hei taina tonu ki a au. Ko tana haere he tiki ano i etahi o Ngatikahungunu he whakahoki mai ano; ho kawe hoki i te korero o te Ua. Te taenga atu ki Waikare Moana puhia tonutanga atu e te Urewera, mate tonu atu. To- koiwa ratou i haere ai, tokowaru i oma mai— kotahi i mate atu, no te 9 o nga ra o Maehe nei i mate ai. Ka rongo matou ka whakatika atu te ope a Pitiera raua ko te Hapimana—haere ake ratau kotahi rau e rima te kau. No te tekau ma ono o nga ra ka tae ki Waikare; huaki tonu atu ki te Hau Hau, mate ake o te Hau Hau tokotoru. Ko nga ingoa enei o aua tangata i mate nei; —ko Henare, ko Tiraawhe, ko te Rangi. Ko te wa- hine i whakaorangia. Ko tenei mahi a te Urewera ka nui te kino. Me bo moa i mate i roto i te parekura ka pai tena. He mate kohuru - e, ka nui toku mamae ki taku taina. Heoiano. Tenakoe. Na to hoa aroha, Na TAMIHANA HUATA. Omarunui, Maehe 29 1866. Ki A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI. E hoa, kua kite au i te korero i te nuipepa o to 24 o Maehe nei no te moutere no Pitikeana. Ka nui te pai o taua korero. E hoha ana au ki te huhua o to korero mo nga Hau Hau. Engari me mahi mai e koe etahi korero rekareka o ta- whiti. Tenei ano aku korero, taihoa au e tuhi atu ki a koe. Naku na HOETA TE KARAHA. PANUITANGA. Ko te Penehi, PARAKIMETI, TAKUTA HOIHO HOKI. E MEA ATU ANA ki nga hoa maori kia rongo ratou kua tu tana Whare Parakimeti i te Pereti i Tutaekuri. Ka mahia e ia nga mahi parakimeti katoa ki reira. E mea ana kia kaha tonu ia ki te mahi i nga mea e hoatu ana ki a ia kia manaakitia nuitia ia e nga tangata katoa. Ko te hu hoiho, ko te hanga parau, rakuraku hoki, me nga mahi pena katoa, ka mahia paitia e ia—ko te utu he ngaware marire. Ko te tangata hei mahi i te Puke- tapu hoki he tino tohunga. E £5 HEI UTU. KUA NGARO atu i Nepia nei i tera tau—ka iwa nga marama kua hori i muri nei—ko- tahi te hoiho uwha he tu a pouri te ahua; ko te parani he penei kei te pakihiwi maui. E ma- haratia ana kua riro ki te taha ki Maraekakaho. Ko te tangata mana e whakahoki mai taua hoiho ki a Wiremu Peremi i Tutaekuri ka utua ki nga moni i runga ake nei. Na WIREMU HENERE PEREMI. Te Pereti Tutaekuri, Maehe 6, 1866. TURANGA TERA HOIHO. E MEA. ana a HOURA, kai hanga tera nei, ki nga tangata Maori o Heretaunga tia rongo mai ratou e haere tonu mai ana ki a ia nga utautanga tera pai o Ingarani mai. He mea whakarite marire e ia kia hangaia mai ano; ehara i te aea hanga noa. Ko te ritenga o te utu e ngaware ana. Tuitui tonu ia i te mea pakaru, me ka mauria mai ki a ia. Heekipiri rori. TENEI TE HANGA! ERIMA nga pouaka TERA TANE, me noa TERA WAHINE katahi tou ka tae mai ki au—e wahia ana e au inaianei ano. Te utu o te Tera Tane kotahi pauna, te kau ma rima herengi—haere atu etahi ki runga ake. Na RAWHE. K A R A N G A T I A ! KARANGATIA ! ! TENEI TE HAERE KEI nga kaipuke taonga a te HUTANA raua ko te EAWINI i roto i nga marama katoa. Heoti nei ano te whare e uta te tika tonu mai ana i Ingarani i te hanga nei i Paraikete, na reira hoki i iti ai te utu. Te kau enei takai Paraikete kua tae mai i tenei takiwa tonu; he whero te ahua, he ma etahi, ho puru etahi—be mahana katoa. Tenei hoki nga kahu huruhuru, nga kahu mahana katoa ano hoki, kua tae hou mai hei kahu HOTOKE. Otira hei mote aha i korerotia ai tenei whare, te whare kua mohiotia e nga tangata katoa o Heretaunga. Haere mai, tirohia nga paraikete. Na te HUTANA raua ko te EAWINI PANUITANGA. HE pakeha hoko i nga kai maori nga ta- ngata kua tuhia nei nga ingoa kiraro iho—ara, i te witi, i te aha noa. Ko te WATA ratou ko KENERE ko WATA ano. WHAKARONGO!! E MEA ana a WIREMU RAETEPONE, o Waipawa, ki ona hoa Maori kia rongo mai ratou e hokohoko tonu ana ia i te Witi, i te Poaka, te aha noa atu hoki a te tangata maori. Rupeke katoa nga taonga, me nga kai pake- ha i kei tona whare hanga i Waipawa e tu ana hei hoko.