Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 3, Number 60. 23 September 1865 |
1 1 |
▲back to top |
TE "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. " No. 60. ] NEPIA, HATAREI, HEPETEMA 23, 1865. [VOL. III. KUA MATE. A te PEKA te Kai-whakawa o Waiapu i mua atu ra. I mate ki Po Neke i te 7 o nga ra o Hepetema nei. He tutu no te iwi Kingi i Waiapu i mauria mai ai taua tangata e te Kawanatanga koi waiho i reira ka kohurutia. Ko te whare i noho ai i Waiapu kua tahuna e te Hau Hau inaianei i te riri e riri mai nei. TENEI kua taia e matou i tetahi wahi o tenei niupepa nga korero o te taua pakeha kua tae ki Opotiki, te matenga hoki o nga Hau Hau o reira. Nana W hoki i whakarongo ki nga tangata kua O O puihitia nei, a Kereopa raua ko Patara; a mahue ana ta ratou noho pai, tahuri ana ki te kohuru i to ratou matua a te Wakana, te tangata atawhai nui i a ratou. Tona hokinga iho ko ratou ano; apopo hoki ko tona kainga ka riro. Na, he mate te homaitanga a te Hau Hau ki era tangata; hua noa pea ratou he pai i tahuri ai. Katahi ano matou ka kite i tenei hanga te manaaki i te kuri puihi; he hanga whanako hoki ia. Kua whakaporangitia te whakaaro o era tangata e Hatana i mahue ai te pai me te ora, i rere ai ki runga ki te kino, me te mate. Ahea rawa ra mohio ai nga tangata: ahea rawa marama ai te whakaaro? Te titiro nga Hau Hau ki te parau o a ratou poropiti i ki ra kia rere matou ki te moana i a ia; te titiro ki etahi o ratou e mate ana i tena taha, i tena taha; te titiro ki nga kainga e riro ana, nga taonga, nga aha, a ka mohio ake pea ehara ta ratou mahi i te mahi atua, engari he rupahu noa iho no te tangata kia puta ai tona whakaaro kino, kohuru. Ki te tukua ta ratou tikanga kia puta, tena e pehea te oti- nga ? Tona otinga ra he pena me nga ritenga o mua, ekore e reka te moe, te kai, te aha, i te wehi—ka he noa iho. E nga iwi tika o te moutere nei kia kaha te hutihuti i tenei taru kino e tupu ake ana i waenganui i a tatou, koi ngaro te whenua. KUA puta ta matou kupu i tetahi niu- pepa i mua ra kia whakaaturia e matou te ra e hokona ai nga whenua o te Ka- wanatanga i te Wairoa, i te Mahia, mo te hiahia nga tangata o ena kainga ki te hoko tekihana ma ratou ka mohiotia te rangi e hokona ai. Na, ko te 29 o nga ra o Noema e takoto mai nei te ra kua karangatia e te Kawanatanga hei ra akihana i aua whenua—hei Nepia nei ano akihana ai. Ko te tangata e hiahia ana ki tetahi tekihana me wha- kaatu tana wahi e pai ai ia ki a Taitene, ka hoatu hoki nga moni hei hoko ki a ia, mana e kawe mai ki a te Karini hei kai hoko, he mea ano ma Taitene e hoko. Manahokima Taitene e whakaatu nga ritenga ki te tangata e hiahia ana. E pai ana hoki tenei kia tango wahi koutou kia noho tahi koutou ki nga pakeha, kia inaki tahi i nga mahi maori o te ao. WAIROA. TENEI kua rongo matou ki nga mahi a nga tangata o te Wairoa ki te kai i te waipiro. E ki ana ehara i te ahua tangata te ahua o tera kainga i tenei takiwa. Ka tata te heke ki roto ki te kuaretanga ra- watanga ena iwi e mahi tonu nei ki te kai i taua kai whakaporangi i te whakaaro. E pouri rawa ana matou ki tenei mahi, no te mea he rongo pai te rongo o taua kainga i mua atu nei i to ratou kaha ki te pehi i tera kino i te Hau Hau. Kaua rawa koutou nga tangata o te Wairoa e whai ki te tauira kino o nga pakeha, kuare i to koutou kainga, koi rawa kore koutou, koi he noa iho. Inahoki, me titiro koutou ki nga pa- keha pera kaore e puta tona ingoa, kaore e aha—noho tonu ai i roto i te paruparu. Ko te Kai-whakawa o reira kua tino mea inaianei kia pehia taua kino. Koia hoki me koutou nga Kuini maori me uru tahi koutou ki te pehi, no te mea kotahi ano to tatou whakaaro ko te noho tika, ko te pehi i te Hau Hau, ko te hapai i nga ture o te Kuini. OPOTIKI. TA matou ki i te nuipepa o te 26 o Aku- hata: —" Apopo raru ai ena tangata nana i kohuru i a te Wakana. " Koia ano tenei kua raru. Kua mate ia, kua nohoia tona kainga e te pakeha; kua tare te hoki o te Kuini i runga ake i te wahi i kohurutia ai a te Wakana. Tenei nga korero na. No te 8 o nga ra o Hepetema nei ka tae nga tima e 5 ki Opotiki, he kawe tangata ki reira hei whiu i taua iwi kohuru. E toru nga tima nana i uta nga tangata, kotahi te tima manuwao
2 2 |
▲back to top |
30 TE WAKA MAORI O AHURIRI. o te Kuini hei tiaki i te whakaekenga ki uta, kotahi te tima paku hei tomo ki ro awa hei kawekawe i nga hoia ki uta, ka rima ai nga tima. Ko tenei i muri nei ko te tima i noho i Ahuriri i mua ra, i mahi ki te ope i te paru i roto i te whanga kia hohonu. Hui katoa nga hoia pakeha me nga hoia maori kua eke ki Opotiki inaianei e rima rau e iwa te kau. Nga hoia maori Kuini 129, o ratou apiha maori ano te 13; ko to ratou apiha pakeha ko Makitanara, no Ahuriri nei ano i mua ai. Nga. hoia pake- ha e wha rau e rua te kau ma wha; ko a ratou rangatira e 23. Ehara ratou i te tino hoia no Ingarani mai, engari he pakeha no uta nei i whakahoiatia. Ka mutu, no te taenga ki Opotiki ka whiti atu ki runga ki te tima paku nei e 250 tangata, he pakeha anake, ka rere taua tima ki te kawe i ena ki uta. No te taenga ki te ngutu awa he eke anake ki runga ki te tahuna i tetahi taha o te awa, whati ana te ngaru ma runga i taua tima i a ia e takoto ana ki uta. Katahi ka anga mai te Hau Hau o uta ki te pupuhi, he mahara pea na tona atua parau i kukume ki uta. Otira kaore he tangata i mate, tokowha nga mea tu a kiko —he tu pai. No te kitenga mai o te tima manuwao kua eke tenei ki te tahuna ka tu- kua mai nga poti katoa ki te mau inga tanga- ta o runga ki uta, a rupeke katoa ki uta i aua poti te hoehoe. E mea ana kia hoehoea mai ano nga mea i runga i era kaipuke (nga maori me nga pakeha) katahi ka puta te marangai, he tuaraki te hau. No konei ka mahue te hoehoe ka rere nga tima ki te moana me nga hoia ano i runga. No te ata ka tu aua tima i te taha ruru o te mou- tere o Whakari. No te 10 o nga ra ka mate te hau, katahi ka rere nga tima tae ana ano ki Opotiki. Tae rawa atu kua taea e nga pakeha ta ratou tima i mahue i runga tahuna, kua maanu ki roto ki te awa tu ai. No muri hoki i a ratou kua huaki te pupuhi a te Hau Hau ki nga pakeha i mahue ki uta, otira ki hai i mate; ko te Hau Hau anake i mate, whati atu ana. No te Manei, te 11 o nga ra, ka mene katoa nga hoia maori (no Whanganui) ki uta. No te taenga ki uta ka huaki ta ratou pupuhi ko etahi o nga pakeha ki te Hau Hau. Ki hai hoki i kaha te Hau Hau; ka whaia haeretia e te maori raua ko te pakeha marara noa ki tetahi taha, ki tetahi taha; horo ana nga pa, tahuna ana nga whare, murua ana nga taonga—nga kai, nga poaka, nga kau, nga hoiho, nga kaata, nga aha noa atu. Ki hai ano kia ahiahi noa kua tare te haki o te Kuini i roto i te pa o te Hau Hau i runga ake i te wahi i patua ai a te Wakana. No te ahiahi o taua rangi ka huaki ano te Hau Hau ki te taha Kuini, nga pakeha me nga maori, me tona mate tonu ano hoki; kaore hoki he kaha o te iwi rupahu nei. Te aonga ake o te ra i te Turei ka kitea nga tupapaku o te Hau Hau te 13 e takoto ana. Tera ano pea he tokomaha nga mea kua toia atu e ratou. No muri iho ka kawea ki uta nga pakeha o runga o te toru o nga tima. Ko tenei kua rupeke katoa ki uta me nga kai, me nga paura, me nga teneti, me nga pu nui, me nga aha noa iho. Ko te tima paku i mahue ki roto i te awa hei mahi i nga mahi o reira, ko etahi tima kua hoki katoa mai. Heoi, tena pea taua iwi te noho mana- wareka i runga i te kohurutanga i to ratou minita, i to ratou matua. E ki ana pea ekore e taea to ratou awa e te pakeha. Kaore ano pea ratou kia rongo ki te kupu i roto i te Kawenata Tawhito, ara: —" A kia mohio koutou, e hopukia koutou e to koutou hara. " Ko te rite tonu tenei mo nga iwi kohuru apopo ake nei. No te te 13 o nga ra o Hepetema nei ka tae mai te tima i nga hoia i korerotia i tera nuipepa, i haere mai i Taranaki. Hui katoa ratou, nga rangatira me nga tangata, ka toru ai rau. Ka hui ki enei kua noho noa mai ka waru pea rau hoia kei Ahuriri inaianei, koti whero anake. Haunga nga pakeha mirihia, he tokomaha ano hoki ratou. No te te 13 o Hepetema ka rere atu i Nepia tetahi kaipuke rewa tahi e rere ana ki Turanga. Na runga atu i taua kaipuke etahi o nga hoia i noho i te Puketapu i mua ra, e 27 ratou i haere me ta ratou ranga- tira. E haere ana taua ope hei hoa mo nga maori Kuini i Turanga. Hei matamua ratou. Ki te tupono he riri ki taua kainga tera ano te hiku. No te te 13 ano o Hepetema ka tae ma? ki Nepia nei te tima o te Kawanatanga. I rere mai i Waiapu, i te kainga hoki o He- nare Potae. Tokowhitu nga herehere Hau Hau i runga, he mea tuku mai na Henare Potae. He mea taotu tokorua o ratou. Kua kawea atu ki Po Neke aua koroke i muri nei. Ko te Makarini tena kua riro ki Po Neke i runga i te tima i a te Reiri Paata, no te te 16 o Hepetema nei i rere ai. I korerotia e matou i tetahi nuipepa i mua nga korero o te whenua keri koura i tera moutere i nga kainga o Ngaitahu; ara, i Okitiki i tera tai i te taha kapekape o taua moutere. I tenei takiwa e korerotia ana kua nui rawa te koura e kitea ana e te pakeha i taua whenua. Rahi ake i te rima mano pauna moni i riro i etahi tangata to- kotoru mo a ratou koura i kitea ai e ratou. I etahi wahi o taua whenua kai te iwa te kau pauna moni e riro ana i te tangata ko- tahi i te wiki kotahi, ia wiki, ia wiki, mo ana koura e kitea ana. He tokomaha o te iwi nei o Ngaitahu kei reira e mahi tahi ana ratou ko nga pakeha. HE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA TUHI MAI. Patangata, Akuhata 30, 1865. KlA TE KAI TUHI O TE WAKA MAORI, —— E hoa, tenei ka kite iho a au i te wha- kaatu mai ki a matou mo te ritenga o nga hoiho e takahi ana i te whenua o tetahi tangata, e ki ake nei te kupu taihoa ka
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.. 31 whakaritea e te Kawanatanga tetahi whare hei whakaritenga mo nga mahi hopu hoiho, kau, kuri, hoiho tariana, kau puru. Ko a au ka nui toku pai ki enei ritenga e kore- rotia ake nei e tenei nupepa o te 26 o Akuhata nei. Inahoki ko te mahi a Koru- mene raua ko Rarati kaore e penei ana. Me whakaatu ki a matou mo a matou hoiho kia kitea e raua to matou turinga ki ta raua whakaatu ka mau ai ki te pauna. Kaore kau e penei ana me enei ture e korero ake nei. I pouri ano hoki toku ngakau i roto i nga ra o Hurae ra. I haere noa atu au ki Kaikoura e wha tahi aku hoiho i roto i te pauna. Ka rima ano miniti i roto i te taiepa, ui rawa atu au ki a Rarati; —" E hia nga utu mo aku hoiho inaianei?" Ki ana mai kaore ia e mohio ana, kei a Kemara e mohio ana. I muri iho ka tomo ia ki roto ki te whare ka tuhia e ia te tauira ki a Kemara mo te po kotahi o te hoiho e 5 herengi. I te ata ka utua e au aku hoiho kotahi pauna. Rite tonu tenei ki te tahae i te moni na te tangata. Naku na HORI NIA NIA. Patangata, Hepetema 13 1865. KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI. E hoa tukua atu ki te Waka Maori ta matou mihi aroha ki o tatou hoa e pokia mai ra e te aoahi o te ahi o te Hau Hau i Wai- apu, i Tokomaru, i Uawa. E hoa ma e te Mokena, e Henare, tena- rakorua me o korua hoia katoa. Tenei te matakitaki iho nei ki ta korua mahi e mahi mai na. Tena whakarona ra nga kauae o te iwi kohuru tangata nei, o te Hau Hau, kia kite ia i te utu o tana mahi. Tenei hoki etahi Hau Hau kei Heretaunga noi. Ka tae mai ana te korero o ta korua mahi e patu mai na i nga Hau Hau o kona ka tu ona poropiti ki runga ka ki he parau anake, ehara i te Hau Hau e patua mai na engari be kupapa. Whakarongo mai ianei ki te wahaata o te Hau Hau; whakarongo atu e patua ana mai era wahaata e aki aki ana ano enei na. Kia rongo mai koutou mea ake pea ka kino a Heretaunga nei. I te 4 o nga ra o Hepetema ka tukua te meera a te Hapuku ki Wairarapa. Te take o taua meera he kupu na Karaitiana mo te niu o Ihaka kia waiho i raro takoto ai. No te taenga atu o nga hoia tokorua a Karai- tiana ki te kawe atu i taua kupu ka tango te Hau Hau ki nga pu hei pupuhi i aua hoia. Whakawiria rawatia nga taringa uaua o ena Hau Hau. Ka nui rawa te whakahihi o nga Hau Hau i kona i muri mai, i ko mai, a tae mai ki Heretaunga nei. • E hoa ma tenarakoutou i raro i te mana o te Atua nui o te rangi; a ma te Atua tatou e tiaki, mana hoki nga painga e ho- mai ki a tatou aianei, a ake tonu atu. Na to koutou hoa aroha, Na RENATA PUKUTUTU, o te WHATIAPITI. Petane, Hepetema, 1865. KI A TE KAI TUHI O TE WAKA MAORI, —— E ta, kia rongo mai koe he manu rere maua nana tenei reta ki a koe. Koi mea koe ki te paku o maua ka huna i to maua reo—kaua koe e pena. Inahoki he reo manu mana e whakaatu te takiwa o te kai, he reo manu mana e whakaatu te putanga mui o te raumati, o te hotoke hoki; he reo manu hoki i nga takiwa o mua mana e whakaatu te putanga mai o te ope taua, ka ora ai te tangata. Koia hoki tenei he whakaatu tenei i ta maua i kite ai i Petane. I tetahi rangi inanoa nei tan ana maua ki runga ki te arawhata i Petane okioki ai; titiro atu ana mana e haere ana mai nga pakeha tokorua me te amo haere mai i nga rakau. Te taenga mai ki te pito ki uta o te arawhata ka tahuri ki te pa i te ara. No te otinga ka ki tetahi ki tona hoa; —" Heoi ra, ekore o taua hipi e puta inaianei ki runga ki nga whenua maori. " Te mea i mohiotia ai e maua to raua reo he manu Hau Hau maua, na reira i mo- hiotia ai. Katahi ka hoki aua pakeha ki to raua kainga. I muri i a raua (ka whano ka rere maua ki te mahi kai ma maua) ka puta mai etahi tangata maori no te Hau Hau. Te taenga mai ki te arawhata ka kite i te pa o nga pakeha; ka puta te kupu a tetahi: —" Taua ka mau i nga rakau a te hanga pakeha nei kia ai he ara mai mo a raua hipi ki tenei taha, kia tika ai he tono- nga moni ma taua i a raua apopo. " Wha- kaae tonu tetahi. Katahi ka tukitukia te pa ka amohia atu nga rakau hei wahie mo to raua kainga. Heoi ra, no to maua kitenga i taua mahi taurereka ka whakarihariha noa iho maua, ka mea maua he manawanui marire no te pakeha i waiho ai enei tu tangata kia noho ana; ki ana maua kia whakarerea rawatia e maua te Hau Hau, kia anga maua ki te taha Kuini. Koia ano tenei, meake maua rere atu ki te taone noho ai. Engari ki te kitea e maua tetahi mahi kino a te Hau Hau o konei me tuhi ano he reta ma maua ki a koe. Na PIPIWHARAUROA raua ko PITOITOI. [Ka tika ta Pipiwharauroa raua ko Pitoitoi. Kua rongo ano matou ki taua kerero. ] HE PERUPERU. Ka tohe au, ka tohe au ki a Patara, Ki tatu tangata i whakamate i te waru, Kati Kawana, kia kutia au, au; Kia wherahia au, au. E, kia rere atu te kohuru ki tua o Hikurangi Titiro mai ai. Ae ! Ae ! Na ! Aue ! I pai Taranaki, I poharu Waikato, I miere Tauranga. Ko to arero tena e whatero i mua ra, I o rangi koroke. Whakakapo, whaitia; kei te poharatanga pu! a!
4 4 |
▲back to top |
32 TE WAKA MAORI O AHURIRI. WHAKARONGO MAI. ME haere mai nga maori, me nga manuhiri puta mai ki Nepia nei, ki taku whare matakitaki ai ki aku hanga hou. Ara ko nga TERA WAHINE; ko nga TERA TANE; nga PARAIRE; he papai anake, he iti ano hoki te utu. Tenei hoki nga Hate, nga Tarautete, nga Koti, nga Ringi, nga Piwhi, me nga aha noa atu. Kei taku whare enei hanga e tu ana, ko te whare e tu aua i tetahi taha o te rori i te toa hou o te Hutana. Na RAWHE. HAERE MAI KI TE MATAKITAKI. PANUITANGA. KO aku hanga i taia atu nei au na ru nga mai i te kaipuke i a te NEPIA kua pau tenei te hoko—ekore hoki e toe i te papai o aua hanga. Ko tenei be taonga hou enei kei au i tenei takiwa na runga mai i etahi kaipuke maha; ekore e taea te tatau. Ko taku karanga ano i mua ra, koia ano tena; ka kore te moni i a koutou, ahakoa tena, me haeremai ano koutou ki te matakitaki—tena te rangi e kite ai koutou i te moni ka hoki mai ki te hoko. E hiahia ana au ki te boko taewa; ma te tangata e whai taewa ana e haere mai ki taku whare, maku e hoko. Na te HATANA. TITIRO MAI! TITIRO MAI! Koutou nga tangata e hiahia ana ki te taonga ngaware te utu. KO au tenei, ko PERENITIHI, e whaka- whetai atu ana ki nga maori o te Wairoa, o etahi atu hoki kainga i tenei pito, mo to ratou manaaki i au i nga takiwa kua hori nei ki te hoko i aku taonga. Na, he mea atu tenei kia rongo- mai ratou e tukuna katoatia atu ana e au oku taonga inaianei; ko nga utu ka whakaititia rawa- tia e au, he mea kia we te pau atu, kia watea au te hanga i tetahi toa nui atu i te hokonga o nga whenua o te Kawanatanga i konei a muri ake nei. Hei reira ka tango mai e au etahi taonga hou katoa. Ka pai hoki au ki reira ai kia waiho au hei kai hoko ma nga tangata i a ratou kaanga, witi, aha atu, i runga i te ritenga o te pakeha— ara, he koha ano ma te kai hoko. Na PERENITIHI. Te Wairoa, Akuhata 1, 1865. NGA MAHI A TE HOTOKE. KO te ROPITANA o Nepia e karanga ana ki nga rangatira me nga tangata o Here- taunga, tenei kei a ia nga tino KAHU HOTOKE —nga Paraikete, nga Tarau Huruhuru, nga Koti Huruhuru, nga Haora Wahine, nga Kawhe, nga aba noa atu. Ki te hiahia te tangata kia tuia mariretia he kahu mona, kei te whare o te Ropitana nga kai tui—ahakoa kahu tane, kahu wahine ranei. E mahara ana te Ropitana tera e pai nga tangata ki tana mahi me ka whakamatau ratou—ko tana mahi tonu tenei i Akarana i mua, he hoko. Ko te whare kei ko atu o te Toa o te Hutana raua ko te Eawini, na te mea kei tetahi taha o te rori. Na te ROPITANA, TENEI TE HANGA!. ERIMA nga pouaka TERA TANE, me nga TERA WAHI NE katahi tou ka tae mai ki au—e wahia ana e au inaianei ano. Te utu o te Tera Tane kotahi pauna, te kau ma rima herengi—haere atu etahi ki runga ake. Na RAWHE. PANUITANGA. HE pakeha hoko i nga kai maori nga ta- ngata kua tuhia nei nga ingoa kiraro iho—ara, i te witi, i te aha noa. Ko te WATA ratou ko KENERE ko WATA ano. WHAKARONGO!! E MEA ana a WIREMU RAETEPONE, o Waipawa, ki ona hoa Maori kia rongo mai ratou e hokohoko tonu ana ia i te Witi, i te Poaka, te aha noa atu hoki a te tangata maori. Rupeke katoa nga taonga, me nga kai pake- ha i kei tona whare hanga i Waipawa e tu ana hei hoko.. TURANGA TERA HOIHO. E MEA ana a HOURA, kai hanga tera nei, ki nga tangata Maori o Heretaunga kia rongo mai ratou e haere tonu mai ana ki a ia nga utautanga tera pai o Ingarani mai. He mea whakarite marire e ia kia hangaia mai ano; ehara i te mea hanga noa. Ko te ritenga o te utu e ngaware ana. Tuitui tonu ia i te mea pakaru, me ka mauria mai ki a ia. Heekipiri rori. KARANGATIA! KARANGATIA!! TENEI TE HAERE NEI nga kaipuke taone a te HUTANA raua ko te EAWINI roto i nga marama katoa. Heoti nei ano whare e uta te tika tonu mai ana i Ingarani i 1 hanga nei i Paraikete, na reira hoki i iti ai te utu Te kau enei takai Paraikete kua tae mai i tena takiwa tonu; he whero te ahua, he ma etahi, puru etahi—he mahana katoa. Tenei hoki nga kahu huruhuru, nga kai mahana katoa ano hoki, kua tae hou mai hei kai HOTOKE. Otira hei mote aha i korerotia tenei whare, te whare kua mohiotia e nga tanga katoa o Heretaunga. Haere mai, tirohia nga paraikete Na te HUTANA raua ko te EAWINI PANUITANGA. KIA rongo mai nga tangata o Mohaka, nga tangata haere hoki. Tenei kua o au te whakatakoto rongoa whakamate kou whenua katoa i Mohaka, i Waitaha hoki. Na PIATA o Mohaki