Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 2, Number 43. 04 February 1865 |
1 1 |
▲back to top |
2 2 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. I mau ratou i te Ihupuku; ko nga tama- riki i patua ki te patiti, ko te Paraone i puhia. Katahi ka tahuti a te Rio, tae ki te awa ki Waitotara ka kau tahoe atu tona hoiho ka whiti ki tetahi taha ki te taha ki Whanganui, e pike ake ana i te tahataha ka tu te hoiho i te mata; ko ia hoki ka tu ano i tona huha katau. Katahi ka karanga ki nga kai whai kia tukua ia, kua mate hoki ia. Ki hai i whakarongo, puhia tonutia, tu i te kaokao katau puta tonu atu te mata i tetahi taha. Katahi ia ka karanga ake kia ratou kua mate rawa ia, me haere ia i a ratou; ko te rerenga mai o tetahi o ratou ka puhia i te rae, mate tonu iho. Muri iho tanumia ana e Komene (tetahi o ratou) i reira ano. Na Haata nga korero nei, te tuakana o te Rio. I mau ano taua tangata a Haata i nga " Pai Marire " i muri mai i te matenga o tona teina. Na Komene i korero ki a ia ki te matenga o tona tuakana. Muri iho ka tahuti mai a Haata. puta ana ki te kainga pakeha korero ai i nga korero nei. Ko te tokorima o nga mea i mate i patua i te Ra Horoi; he haerenga ki tetahi kainga ki te tiki ho, kaheru nei, patua tonutia iho ki te patiti. Muri iho ka haere mai 200 o aua tangata ki te pa o te Rio, ko Peiatu, ki te Pa Karaka hoki, ka taea e ratou aua pa, riro ana i a ratou nga tangata o roto—hui katoa nga tangata o roto o aua pa i riro, te kau ma rima pea, nga tane, nga wahine, nga tamariki. TE HUPIRIMI KOOTI, NEPIA. No te 1 o nga ra o Pepuere 1865, ka tu te Wha- kawa o te Hupirimi Koati ki Nepia nei. Ko te Whakawakanga tenei o runga ake o etahi turanga whakawa katoa i te motu nei. Ko te Honetana te ingoa o te Kai Whakawa; ko te tangata ia nana a Netane te Huiki i whakawa i mua ra. He maha nga herehere pakeha i whakawakia i tenei turanga whakawa; otira, ko nga Maori anake e korerotia e matou. • Ko Petera, ko Hoani Ngarara, ko Tamati (he tangata maori ratou no Purimu te kainga o nga Katorika) nga mea i whakawakia i taua whaka- wakanga; to ratou he he toanga i tetahi wahine maori ko Tauri te ingoa, Ko te korero tenei, ara. I te 20 o nga ra o Hanuere haere atu ana i Nepia taua wahine raua ko tona tane a Tiemi, he pa- keha. No to raua taenga ki te pito o te rori ma e anga atu i Nepia nei ki te taha whaka te Awa Puni, ka mau raua e nga tangata tokotoru nei, e hoki ana i runga i o ratou hoiho ki Purimu, No te taenga ake ki taua wahine raua ko tona tane ka karanga atu a Petera kia eke taua wahine ki runga ki tona hoiho, ko te tane ko Tiemi kia eke ki runga ki to Tamati, koi ngenge raua i te haerenga. Ki hai raua i wha- kaae i te tuatahi, no muri ka whakaae; ka eke te wahine ki runga ki te hoiho a Petera i runga i te tera noho ai, ko Petera i te kumu o te hoiho; ko Tiemi i eke ki runga ki te hoiho a Tamati raua tahi ko Tamati—katahi ka haere, Katahi a Pe- tera ka whiu i to raua hoiho ko te wahine kia oma, ka whatoro hoki tona ringa ki nga kahu o te wahine hura ai; he riri anake te hoiho, ka tupou te kumu ki runga. Riri ana hoki te wa- hine, mataku ana hoki, Katahi ka karanga ki a Tamati; —"E Mate e! kai te hanga kino te ta- ngata i au—kai te hura i oku, " Katahi ka rere te wahine ra ki raro: hei reira ka karanga a Hoani Ngarara—"Haere mai ki taku hoiho; naku te hoiho pai. Kakino te mahi a Petera ki a koe. " Katahi ka eke te wahine ra ki runga ki te hoiho a Hoani, ka ki atu kia tae ratou ki te ara- whata i te one i te rori e anga atu ki Tutaekuri, me tuku raua ko tona tane ki raro. Katahi ka haere ano ratou; ki hai i roa e haere ana ka mahi ano hoki a Hoani ki te hura i nga kahu o te wa- hine ra. Heoi he tangi anake te wahine, ka rere raua tahi ko tona tane ki raro ka tui i o raua ringa ka haere tahi raua. Ko te rerenga o Petera raua ko Hoani ki te whenua, ka haere mai ki a Tiemi ka ki mai—" Ka tango- hia e maua to wahine, ku aitia e maua; ekore koe e kaha ki te pupuri. " Katahi a Petera ka mau ki a Tiemi ka turakina ki te whenua; ko te- tahi ringa ki te whakawiri i tetahi o nga ringa o Tiemi, ko tetahi ringa ki te nonoti i te kaki, a pakaru tonu iho te toto i nga taringa o Tiemi. Ko Hoani tena kua mau ki te wahine, mamau ana raua, a, pakaru noa iho nga kahu o te wahine; muri iho ka turakina ki te whenua, ka huraia nga kahu ki runga tae ki te uma, ka pehia nga turi, katahi ka taea tana i hiahia ai. No te mutunga ka karanga atu ki a Petera—'' E hoa haere mai ki ta taua wahine; maku e pupuri te pakeha noi. " Katahi ka tukuna te pakeha e Petera ka rere mai ki te wahine. Whakatika tonu ake te pakeha, oma tonu mai ki te taone ki te korero ki nga pirihi. He pakeha iti marire taua pakeha, ehara i te tangata kaha, he tangata iwi kore noaiho—na reira ia io ma mai kite taone. Mehemea i tupono ki te tangata kaha, penei kua kore ratou e manawanui ki te kohuru i te wahine, Heoi, ka rere mai a Petera i runga i te karanga a Hoani, ka tae mai ki te wahine ka karanga a Ta- mati—"E hoa ma ka mau korua, tenei te pakeha e haere mai nei. Kia hohoro, ka mau korua. " Katahi a Petera ka whakatika, kaore ano kia taea tona hiahia i te oho i te pakeha e haere ana mai. Tae rawa mai te pakeha kua tae ratou ki o ratou hoiho i a Tamati e tiaki ana, haere ana ratou ki to ratou kainga. Katahi ka horoi taua pakeha i te paru i te kanohi o te wahine, ka whakapai i ona kahu kua kino i te okeokenga, ka arahina mai ki te taone. Heoi, nga korero o te whakapae. Ko te pakeha i tae ake i korero ano i te wha- kawakanga i tana i kite ai. Te kau ma rua nga pakeha, he mea rotarota, nga kai whakarongo i aua korero. Ko te Karini te kai whakamaori mo te Kuini, ko Erueti te kai whakamaori mo nga herehere hei tiaki i te whakamaoritanga o te Ka- rini, koi kiia i he tona whakamaoritanga. He roia ano tetahi te hou o nga herehere hei tiaki i a ratou koi whakahengia noatia ratou, Te ki a nga herehere na te wahine ano i ki kia rere raua ko Hoani ki raro ai ai. Kaore tenei i whakarongona e te kau ma rua; he mea. hoki e haere tahi ana ratou—ekore ra pea te wahine e pena i te mea e haere tahi ana i tona tane, Katahi ka whakaaro te te kau ma rua he tika te he o nga tangata nei. E rite tonu ana a Petera ki a Hoani ki te Ture pakeha—ko- tahi ano to raua he. Ko Tamati totahi ka whaka- hengia ano. Mehemea i tutata ia i te aitanga, kaore i rere atu ki te whakaora i te wahine, penei ka he ano ia. Otira i te ahua o te korero i tawhiti ia e tiaki ana i nga hoiho, ekore pea ia e kite e to ana i te wahine, na reira ka tukua tera a Tamati kia ora. Engari ko te ngakau e mohio ana i rite tahi ratou; no roto i te korerotanga te he, na reira i ora ai. Heoi, ka whakapuaki te kupu a te te kau ma rua kua tika te he o Hoani raua ko Tamati. Katahi te Kai Whakawa ka ki; —" E nga herehere. Kua oti i te te kau ma rua he tika to korua he. Ki a maua nei ki te pakeha i mua ai ka penei te he o te tangata ka whakataronatia kia mate. Inaianei tona ritenga ka waiho te nuinga o nga tau o tona oranga i te ao hei tau herehere mona. Ko tenei e whakaaro ana au kaore korua e tino mohio anu ki te nui o tenei he, e kuare ana korua; kaore i rite te akonga i a korua i to te pakeha akonga—no konei ka whakanga- waretia e au te whiu mo korua. Engari kia mohio korua ekore rawa e ova te tangata e to noa ana i tetahi wahine e hiahiatia noatia ana e tonu nga- kau—ahakoa he wahine purimu, he wahine tika ranei. Na ko to korua mahi he mahi kuare rawa atu, he mahi kuri, ehara i te mahi tangata. E ki ra koe, kia tokorua ngu tane kia rore noa ki runga ki tenei hangu i te wahine patu ai! Na he ki atu
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. tenei koi titiro mai tetahi tangata maori ki te nga- ware o te whiu o enei tangata, ka whakaaro he mea noa te to wahine, a ka tahuri ki te pena apopo ake nei, ahakoa wahine maori, wahine pakeha ranei, kia mohio te tangata pena ekore rawa au e nga- ware, ka tino nui rawa te mate mo tena tu tanga- ta. Ko tenei, ka karanga au me tuku enei tanga- ta kia wha tau e whakataurerekatia ana, e waiho ana hei kai mahi. " Heoi ka mutu i konei te whakawa. Ka mauria a Hoani raua ko Petera e nga pirihi ki te whare herehere. Apopo ake nei ma koutou e titiro e mahi ana i te taone nei, e mau ana te mekameka ki nga waewae. E hoa ma, e taea enei te aha ? Ehara i te pakeha i mate ai ratou—na ratou ano. Ka pena te he me to ratou, he mate ano. HE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA TUHI MAI, Waipukurau. Hanuere, 26, 1865. KI A TE KAI TUHI O TE WAKA MAORI. E hoa, Tenei ka kite au i tetahi korero atahua i roto i te nupepa o tenei marama, o Hanuere nei—he mango tetahi he kai- puke tahuri tetahi. Ina hoki tetahi korero pai kei au, he poaka. Ko taua poaka e rua nga upoko; ko tetahi upoko kei te upoko ano, ko tetahi upoko kei te kumu. Ko te upoko i te kumu kaore he kaki, ko te upoko tonu wha- kapiria tonutia ki te kumu. Ki te mea ka kai i te u kanui te totohe o raua upoko. Ko nga waewae ano e wha, ko waenganui i noti; ko te kumu i waenganui o nga kuha nei. Ko taua poaka kei toku kainga e noho ana; era ranei e ora, era ranei e mate—ko tona ahua hoki e ahua mate ana. E! katahi ka kitea to te Atua tona whai- hanga ! E penei ianei to te Ua atua ki te whakarere ke i nga mea ngokingoki ? Na IHAIA HUTANA. [Ko te Atua o te Ua e ki mai na koe kei roto anake i tona ngakau, he tinana- tanga no taua Atua i kore—engari he parau noaiho na te whakaaro o te tangata. Ko te kaipuke tahuri e ki na koe, na te tangata i korero mai he wae wae hou i pae mai ki uta nei, no muri iho ka rongo matou he iwi kau ia, he mea tawhito. Ko te wahi o te kaipuke hoki i kitea ehara i te mea hou, engara he mea paraki, papa tawhito nei. Heoi, ehara ia i te kaipuke hou, he mea tawhito ia. ] Kairakau, Hanuere 19, 1865. KI A TE KAI TA O TE WAKA MAORI. Tenei te Ture o te Kawana ka kite iho matou mo nga rori kia mahia. Na, ta ma- tou whakahoki, e pai ana. Ko ta matou rori hoki e pai ana kia mahia; no Waipu- reku, te Mata; no te Mata, Maraetotara; no Maraetotara, Waimarama; no Waima- rama, te Apiti; no te Apiti, Kairakau. Ko nga pakeha o Mangakuri, o Pourerere, kei a ratou te whakaaro mo reira. E ki ana hoki te Ture o Kawana ko nga ta- ngata e whakaae kia mahia he rori ki runga ki nga whenua, no nga pakeha ranei, no nga maori ranei, ka utua tikatia te wahi e takoto ai te rori—e pai ana. Ko tetahi o a matou kupu ko nga kai mahi o te rori, ahakoa pakeha ahakoa maori, ma te Ka- wana anake e utu nga kai mahi. E ki ana hoki te Ture a Kawana ka utua ano ki te moni nga tangata e pai ana ki te mahi i aua rori. Heoi ta matou whakahoki. Mau e tuku ki te perehi kia kite nga hoa maori me nga hoa pakeha. Na te Runanga o Kairakau, o te Apiti, na HEMI, na RUKA, na te Katoa tonu. Mataikona, Hanuere 13, 1864. KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI, — He korero tenei no te purei ki Rangiwhakaoma i te 2 o nga ra o Hanuere 1865. I te tatanga ki te ra purei ka whakaritea e matou he Ture mo matou ano, he Ture whakatupata kia kaua e kai waipiro. Ki te tohe te tangata ki te kai i taua kai i taua ra purei, he hoiho tonu te utu. Mahia ana nga Ture, a ka oti, katahi matou ka haere; ka tae, ka korerotia nga hoiho mo te purei; oti nga hoiho kotahi te kau ma toru. Katahi ka whakaturia i te purei timatanga, ko Ra- ngitoto na te Otene Matua; ko te Rangi- katatangi na Hoera Rautu; na te pakeha tetahi na Henare Niho, kaore au e mohio ki te ingoa o taua hoiho. Katahi ka whakaturia. Ko nga pakeha mataku katoa i nga hoiho e rua. Ko te tangata rere o Rangitoto ko Manaena; to te Rangikatatangi tangata ko Pipimoho; ko Tiemi pakeha te tangata a to Wiho, he pakeha ano. Heoi ka tukuna aua hoiho; whakatika ai nga hoiho erua, ehara i te hanga ! Motuhia noatia raua, mamao noa atu, ko ta Wiho kaore i tata ki aua hoiho e rua. Ko te mea i puta rawa o raua ko Rangitoto ko te Rangikatatangi i muri tonu iho. Ka mutu ena hoiho ka tu he oma ke ano. Ko Rakaipaka tenei hoiho na Hone, me etahi hoiho ke atu hoki e toru. Katahi ka tukua aua hoiho e wha. Whakatika ai a Rakai paka motu- hia noatia tona takiwa ko ia anake, puta ana. Muri mai ka tu ano he hoiho ke. Na e rua nga purei i muri mai, ko nga hoiho i puta ko Kainga- kore, ko Heke, na Hone anake enei hoiho, me Rakaipaka hoki nana ano, Te purei mutunga i te pakeha; e wha nga purei, riro anake i te maori. No te mutunga o taua purei ka kitea e te Ru- nanga tetahi tangata o matou e haurangi ana. Katahi ka hopukia, ka tonoa te utu; puta ana te kau herengi—ko te Ture tango hoiho i mahue. Ka puta nga moni a taua tangata, tino riringa i riri ai, Ehara i te hanga ake ! Whano iti matou ka kino i taua purei nei, Ko nga pakeha hoki kua hui ki runga i taua tangata whakahau mai ai kia patua tetahi o matou. Na te kaha i a matou ki te pupuri i taua tangata e tohe ana ki te patu i tetahi o matou. Heoi, ka whakahe au ki nga pakeha; ka titiro au ki to ratou ahua me- hemea tonu ko Karukaru e poka ana i te whenua hoki he nui nga kakari pakeha i taua purei, kaore te poka noa mai ki a matou nei raruraru, Ina hoki he nui nga kakari pakeha i taua purei, kaore matou e rere noa atu ki a ratou na mahi kakari. No to matou nei raruraru katahi ka rere noa mai ki runga whakahau ai. He korero ke tenei, Ko nga tangata o Matai- kona tona mate he Torotiti. Kaore he mea i puta i taua mate; mate katoa nga tamariki, nga wahine, nga tane, E hiahia ana matou kia kimi- hia mai he rongoa mo tenei mate kino. Me- hemea kei te kite tetahi kainga maori ranei, i te rongoa me whakaatu mai kia mohio ai matou. Na HORI POTANGAROA. [Kaore matou e mohio ana ki tena ingoa o tena mate, he pehea ranei. Engari me ui koutou ki te Takuta i Waipukurau. ] HE MANGO. —I te Turei te 24 o nga ra o Hanuere 1865, e tu ana tetahi tangata maori, ko Ihaka te ingoa, i roto i te wai i te Whataapuka—to nga turi te wai i taua tangata ra. Katahi ka rere mai tetahi mango, ka ngau i tona waewae—e hopu aua i tona tangata kia kainga. I puta ano ra te tangata ki uta, engari i mate rawa ' toua waewae. I reira ano etahi tangata
4 4 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. maori e tu ana, katahi ka rere atu ratou ka patu i te ika ra ka hurihia mai ki uta. Te roa o tana ika 6 putu, 9 inihi. Muri tata iho i te matenga o tena ka puta mai tetahi ki taua wahi tonu ano; e ki aua tera e te 10 putu te roa o tenei i muri nei. Whakamatau noa nga tangata ki te patu, puta ana, ki hai i mate. E korerotia aua kua ki tonu te Whanganui o Roto i te mango i te taha ki roto. I mua tata atu nei e rua e toru ranei rau o nga punuka o taua ika i mau i te raunga ika a nga ta- ngata maori i roto i te whanga o Ahuriri. o HE PANUITANGA. HE ki atu tenei ki nga tangata Maori katoa i a ratou oku hanga e takoto ana. kaore ano kia rite. Na, no te mea e hoki wawe ana ahau ki Ingarangi, he ki atu tenei ki aua tangata Maori, me whakarite katoa mai aua hanga i mua mai o te tahi o nga ra o Maehe o tenei tau. A, ki te kore aua hanga e rite i mua mai o taua ra ka tamanatia ki te aroaro o te Kaiwhakawa, Ko te tangata mana e kohikohi ana taonga. kei aia katoa hoki nga ritenga, ko Erueti Hemara o Waipu- reku, Na TEONE REWITI. Ngawakatatara, E RIMA PAUNA HEI UTU. KUA HAERE KE tetahi hoiho uwha; ko te parani he penei kai raro iho i nga huruhuru o te kaki; e haere ake ana ki te 5 tau; ko te tu, he tu a pouri, whakauruuru ai te huru- huru ma ki roto. Erua enei nga tau e ngaro ana; e hapu am i te ngaronga. I whanau mai i tetahi pakeha i Nuhaka taua hoiho. Ko nga moni i runga ake nei ka hoatu ki te tangutu manu e mau mai taua hoiho ki a KAPENE RATA; ki a te RATA ranei i Mangakuri. Hanuere 26 1863. ERUA PAUNA HEI UTU. KUA HAERE KE i te kainga o te Paraone i Mata Pirau tetahi hoiho RAHO POKA whero; kaore he wahi ma; nga waewae me nga turi he pango; kote parani tenei kei te taha katau o te kaki i raro i nga huruhuru; kua hu- ngia katoatia nga waewae; ko te whiore he poto. Ka riro nga moni i runga ake nei ki te tangata mana e mau mai ki Mata Pirau. PANUITANGA. HE kai hoko hoiho au. Ka tae mai te hoiho a te tangata ki au rae hoko tonu e au; ka kore, ka waiho iho i au maku e hoko atu, ma te tangata nana te hoiho te ritenga ki au. Nga hoiho e waiho ana ki au ka kawea e au ki roto ki te tai- epa 25 eka te rahi; he nui te kai, te wai. Kia pahika atu i nga wiki e rua e noho ana ki roto katahi ka mea au kia whai whakaaro te tangata— ki te rua tonu wiki e noho ana kaore tahi he utu. Na TANA, Kei te taha ki te MIRA a TAMATI i NEPIA. Noema 28, 1864. TURANGA TERA HOIHO. E MEA ana a HOURA, kai hanga tera nei, ki nga tangata Maori o Heretaunga kia rongo mai ratou e haere tonu mai ana ki a ia nga uta- utanga tera pai o Ingarani mai. He mea whakarite marire e ia kia hangaia mai ano; ehara i te mea hanga noa. Ko te ritenga o te utu e ngaware ana. Tuitui tonu ia i te mea pakaru, me ka mauria mai ki a ia. Heekipiri rori. PANUITANGA. KO aku hanga i taia atu nei au na runga mai i te kaipuke i a te NEPIA kua pau tenei te hoko—ekore hold e toe i te papai o aua hanga. Ko tenei be taonga hou enei kei au i tenei takiwa na runga mai i etahi kaipuke maha; ekore e taea te tatau. Ko taku karanga ano i mua ra, koia ano tena; ka kore te moni i a koutou, ahakoa tena, me haeremai ano koutou ki te matakitaki—tena te rangi e kite ai koutou i te moni ka hoki mai ki te hoko. E hiahia ana au ki te hoko taewa; ma te tanga- ta e whai taewa aua e haere mai ki taku whare, maku e hoko. Na te HATANA. WHAKARONGOMAI. KO au tenei ko RAWHI, i te toa i tetahi taha o te rori i te whare Kawanatanga i Nepia, kua noho ke ki tetahi whare e tu ana i tetahi taha o te rori i te tea hou o te HUTANA ma. Me haere mai nga maori, me nga manuhiri, puta mai ki Nepia nei, rae haeremai ki taua whare oku ki te matakitaki i aku hanga hou. Ara, ko nga Tera wahine, nga Tera tane, nga wipu, nga paraire, me nga aha noa atu—e wha nga pouaka hou mai no nga whenua pakeha e wahia ana e au inaianei. Tera hoki nga Koti puru, nga Tiakete, nga Tarautete, nga Hate, nga Ringi, nga Piwhi, me nga aha noaiho—he mea ngaware anake te utu, he mea pai anake hoki. Haere mai ki te Matakitaki. TAHUTI MAI! TAHUTI MAI! TENEI nga hanga e makaia noatia ana e au; ehara i te tikanga utu ona utu. Ko nga hanga katoa o te pakeha, ina anake kei au—nga paraikete, nga hate, nga tarau, nga kahu raumati, nga kahu hotoke, nga kai, nga tupeka, nga aha noa atu. Ko te ahua he pai anake; ko te utu he iti noaiho—he mea hoki naku kia we te riro, i whakaititia ai. Ma koutou e haere mai ki te ti- tiro; ahakoa hoko, kore ranei, me haere tonu mai. Na te NOURE Koi Hekipiri Rori. WHARE HOKI KEI TUTAE- KURI. HE mea tenei naku kia rongo nga tangata maori o Tutaekuri, o hea atu, kua tu i a maua ko taku hoa tetahi WHARE HOKO i ko atu o te Arawhata i Tutaekuri. Ka tangohia tonutia e maua nga TAONGA PAPAI katoa a te pakeha, ara; — Nga kai, huka, ti, aha noa nei. Nga kahu tane, wahine, nga kakahu katoa hoki. Nga piwi kareko, nga kaone, nga aha noa atu. Nga paata, nga toki, nga hapara, nga mea rino katoa. Ko te utu o enei taonga katoa e rite tonu ana ki to te taone, hei raro iho ranei. Haere mai, matakitakitia. Na HEKITA PIKAKA ma. ERUA PAUNA HEI UTU. KUA HAERE ke atu i Nepia nei, kua tahaetia ranei, i te timatanga o Hepetema 1864, KOTAHI HOIHO WHERO pouri nei. Ko te parani kei te pakihiwi maui ha penei te kitenga whakamutunga e ahu atu ana i te taone whaka te Awa Puni; he wahi paku nei te pahure o te tuara i te tera; he tongi ma kai te rae, me te hawhekaraone te rahi; kua hungia i mua taua hoiho. Ko nga moni i runga ake neia hoatu ki te tangata mana e hopo i taua hoiho arahina ki a te Paranene i Ruataniwha. Nepia, Hanuere 10 1863.