![]() |
Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 2, Number 37. 19 November 1864 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
TE "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. " No. 37. ] NEPIA, HATAREI, NOEMA 19, 1864. [VOL. II. HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI. TENA te nupepa, ka riro atu ki a Hori Pota- ngaroa.. Me tuku mai nga herengi kotahi tekau, kia mau ai te haere o te nupepa ki a ia. Ko tona reta mo te hemonga o Wiremu te Potangaroa hei tera nupepa puta ai. Engari me kati tena tangata te tuhi mai ki a te Koroneho. Kaore he tikanga i a te Koreneho mo tenei nupepa. Me tuhi mai ki a Hemi Wuru. Tenei nga reta erua a Piripi P. Apatu o Waira- rapa kua tae mai. Ekore e puia i tenei nupepa; engari pea hei tetahi ka taia ai. Tenei nga tangata e tuhi mai nei kia hoatu he nupepa ma, ratou. Na, kia rongo ruai koutou, kia tae mai nga utu ka hoatu ai—ka kore, he kore ano. Tena, te nupepa kua riro atu ki a Hamuera Tangatakino. Me homai e ia ki a tekau herengi inaianei ano kia haere tonu he nupepa ki a ia. Ko Karauria Teiwi Rori hoki tetahi e tuhi mai ana a te ano. E ki ana kaore atu ki a ia i tenei takiwa. Na, ano, Teiwi Rori i te ngaro matou i kore V he nupepa i enei takiwa kua Koreneno. Aua mohio ano koe e Koreneho tenei mahi i tuhi kau koe ki a ia. Ka koro e tuhia mai nga reta ki a Hemi Wuru apopo ake nei, penei ekore e whakahokia atu. Tenei o moni te kau herengi kua tae mai. lie maha nga reta e tae mai ana ki a matou i tenei takiwa. Ekore e taea te whakahoki atu i te raruraru. He ki atu tenei ki nga tangata kaore ano kia utu i ona nupepa o tenei tau e haere nei, kia hohoro te utu mai. Koi whakamutua te hoatu nupepa ki a ratou. E RUA enei nupepa kua hapa i a matou. He ngaro hoki no matou i te Mahia, i te Wairoa hoki, i runga i nga mahi a te Ka- wanatanga, ara, i te hoko whenua. Ko tenei kua hoki mai nei matou me mahi ano. Me timata nga korero o tenei nupepa i to matou haerenga, i haere ai matou, ki ena kainga o Ngatikahungunu, koia enei: — No te Manei, te 17 o nga ra o Oketopa, ka eke atu matou ki runga i a te " Reeri Paata"; tokotoru matou i haere, ko te Makarini, ko Pitiera kai ruri whenua, ko te Karini kai whakamaori—ko Pitiera Ko- pu o te Wairoa tetahi i haere. No te taenga o to matou tima ki te ngutu awa o te Wai- roa ka titiro atu matou he tai, te puta hoki te poti. Katahi ka rere tonu ki te Mahia, ahiahi po rawa atu ka tae matou; katahi ka hoe atu ki uta i runga i te poti o te ti- ma—u pai atu ana matou ki uta, te ai he tai, te ai he aha. No te unga ki uta ka haere etahi o matou ki te whare o Moreti (pakeha) noho ai, ko te Makarini i haere ki te toro atu i a Ihaka Whanga. Roko- hanga atu e takoto mate ana taua koro. Ko nga tamariki o tera i oho i to matou tira; kua, kitea e era te raketi o to matou kaipuke, kua rongona nga hoe o te poti, a, mahara tonu iho he taua. Ko Ihaka anake kaore i ohorere. Ki ana tera, kaore he ahatanga nana ki a te Kawanatanga e e puta atu ai te hoia ki tona kainga. E tika ana hoki ua Ihaka. Ki te puta atu he hoia ki kona ehara i te tikanga riri e haere ai, engari he aroha, hei tangata tonu mona. No te Turei, no te 18 o nga ra, ka tae mai ki te kainga etahi o nga tangata o Ihaka i ona wahi i ngaro ai. No te taenga atu o te Makarini kia kite i a ratou, tu ana ki runga a Enoka, hei papa ki a Ihaka, ka whai ki: — mai! e te Makarini! Haere mai ! e te tangata, o te oranga ! Haere mai ki te kainga, ki te Mahia. Homai he taonga e kaka moku, he paraoa maku. Ina to Mahia, ko ou taonga e homai moku. Haere mai e Ma, ki a moe taua; Kia horaia atu ki te kahu wahine. '" Kai runga ko Ihaka: — " Ae, korero ki to taua matua, ki a te Maka- rini. " No te 19 o nga ra ka tae mai a te Otene Tangihaere i Nukutaurua. Haere tonu mai ki te whare o te Moreti, te whare i noho ai a te Makarini ma. Katahi ka whai ki: — " Haere mai! e te Makarini, haere mai! Aku- anei ka mate te whenua i a koe. Riro atu i a koe, Nepia; whaia mai e koe Mohaka; mate atu tena, i a koe, whaia mai e koe, te Wairoa; ka male i a koe tena, whai mai e koe te Mahia. Ka tere i a koe ki te Moana akuanei. Ka ai he ko- rero mau, ko te whenua; he korero haere mau. ' Te riro noa ake ki te kiwi taeki; Miria mai to pohe o te Akau kia mate. Omanga tima mai mohou, e te Makarini; Kai tonu ki te rae ki Mokotahi ra ia. Ko au nei te whana atu hei te tiiroa, He te kakau whakawhana, ha! aue!' ' E! kai kapea atu i te roa o te whenua. Tutuki! tutuki! te iho o waka! o waka! paeaka! Purua te waha o te tangata whakatinatina ki te riri I! I! Paea ana i te aroaro ka whiwhi, hoki ana. ' " Ina hoki koe e noho na. ka riro i a koe te Mahia. " Heoi, no te Taitei, te 20 o nga ra, ka oti te korero, riro ana te Mahia ki te Moana. Ko nga utu i karangatia ai e rua mano pauna. Kotahi mano, e rima rau i tangohia tonutia i reira; ko te rima rau i toe hei te otinga o te ruri i te whenua ka tangohia ai. Ki atu ana te Makarini ki te kitea i roto i te ruritanga e rahi atu ana
![]() |
2 2 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. taua whenua i tana i whakaaro ai, hei reira ia ka hoatu i etahi moni hei apiti ki runga ki te rua mano. Kotahi te kaipuke i wha- kaaetia atu e te Makarini ma Ihaka. Ehara i te utu o te whenua taua kaipuke, engari he aroha; he mea hoatu noa hei whakaea i tona mate i hoko nei tera i te kaipuke i muamua atu nei, riro mai he mea pirau, a, ngaro tonu iho hoki ona moni i reira. Te- tahi he mihi tou atu ki te whakaaro pai a Ihaka i a ia e noho ake nei. Mea noa ki a ia nga iwi tutu kia tahuri ia ki tona Kingi, kauaka hoki; ki noa atu, "mea ake koe hangarautia e o hoa pakeha; mea ake koe whakataurerekatia"; hei aha ki a Ihaka ena korero parau ? Ko te pakeha tonu hei hoa mona, ko te pakeha tonu hei hoa mona. Tana whakahoki atu ki a ratou: —"Kaore au i mate i te pakeha; i mate au i a Wai- kato. " Na, ko ta te pakeha whakakuare tena i a Ihaka, ko te kaipuke kua hoatu nei e te Makarini; ko tona Kai-whakawa- tanga hoki, kua tu ia hei Kai-whakawa. Me- hemea i rite tonu nga rangatira maori katoa ki a Ihaka, tona whakaaro ki te whakapo- no, ki te ata noho, penei, kua kore rawa he kino o to taua moutere. E whakaritea ana kia hangaia houtia i Akarana taua kaipuke ma Ihaka. . Koa katoa ana nga tangata o te Mahia ki te pakeha hei noho i tona kainga; hei homai i nga mahi pakeha, i nga aha noa atu—e hanga ana kua hoha ratou ki te noho mokemoke ko ratou anake i reira. Ko te waiata tenei a Rihimona Manukiri i taua ra i riro ai te whenua: — " Ka wehe te hiahia i o maua, moenga Homai, me whakake ki nga whare" nonohi I wheo ake ai ko te wehi o te ngutu Ka whana au ka whaki kia rongo koutou. " Ka pa ianei he tau e hokimai te tau o Waikato E tama ma e, tikina ake ra Te ahi a te tipua, tinia kia mate Kia hoki tu mai te makau ki au. " Ekore e hoki mai, kai te tauawhaitia E Hinearangi ki te pu o te tonga. E whae ma e, i kurua Otaroa Naku i whakaangi, ka moe i te hau nei. " Heoi, no te otinga o nga korero ka haere etahi o matou ki te matakitaki haere ki tera taha, ki Nukutaurua. Haere ana matou ka tae ki Oraka; haere tonu, ka tae ki Kai Uku—he pa tawhito i runga i te hiwi i te taha moana. Ko te kainga tenei i mate a Ngatikahungunu i a Waikato. Haere mai ana nga taua o Waikato i taua takiwa ma te ara i Taupo; he ngaki utu mo te matenga o te Arawai—he rangatira no ratou. Ko tetahi tohu, nana a te Pakake i patu—te riringa i mau ai a te Moananui, a Karaitiana, a Tiaki Tai, a te Hapuku hoki. Engari tenei a te Kapuku i puta i te huarahi, hoki ana mai ki te kainga. Haere tonu taua tohu ra ka tae ki te Wai- roa, hei reira ka hui ki tetahi taua o Wai- kato, ka haere katoa ki te patu i te iwi o Ngarangimataeo. Ko te nuinga o nga tangata o te Wairoa kua rupeke ki Kai Uku noho mai ai. Te mea i noho ai a Ngarangimataeo i te Wairoa, he ki na te- tahi tohunga, ko Mohaka te ingoa, hei kai ma te kuri a Waikato e haere mai na. Na konei ka noho tonu te iwi o Ngarangi- mateo. Heoi, no te taenga atu o te taua, te pono te ki a te tohunga " he kai ma te kuri o Waikato"; engari ko nga tangata o Ngarangimataeo i pau i te kuri—te kuri e ngau nei ano i te tangata i tenei takiwa o te pakehatanga, o te pai. He nui ano nga tangata i puta, he nui ano nga mea i mate. Ko Ngarangimataeo ano tetahi i puta. Ka mutu, haere tona te taua nei ka tae ki Kai Uku; katahi ka noho iho i reira. Hui katoa pea nga tangata o ro pa ka tae ki te rua mano. Ko Puhara nei ano tetahi i roto i taua pa. He raumati te takiwa i awhitia ai te pa. Ko Waikato i whai pu katoa; ko tera i ro pa kaore tahi he pu. Hui katoa pea nga pu e toru te kau; i a Ngapuhi anake. Erua nga marama e awhitia ana te pa ka mate nga tangata i te hia kai, ka pau nga kai. Heoi nei ano nga tangata i whai kai ko nga mea i nga pu; he mea rongoa marire nga kai ma ratou kia kaha ai ratou te riri, kia kaha ai ratou te tiaki i te pa. Heoi, noho nei, noho nei, nawai ra ka tino mate rawa nga tangata i te hia kai. Katahi ka tahuri ki te kari i te oneone, i te uku, hei kai ma ratou. Karia ana, paatatia ana, me te paraoa riripi e mahia ana i tenei takiwa. E kiia ana he pakeha, ko Teone te ingoa, i roto i te taua o Waikato. Haere ai ano taua pakeha ki roto ki te pa korerorero ai ki nga tangata. Ko etahi hoki o nga rangatira o Waikato i haere ano ki ro pa ki te patipati i Wera, (rangatira o Ngapuhi) kia pute mai ki waho; kaore hoki i rongo taua tangata— noho tonu ki ro pa, (he tika hoki u ana). Ko etahi o nga tangata i mea kia patua aua rangatira taware o Waikato; na te Wera i riri. He whakaaro tika rawa tenei na te Wera. Heoi, nawai ra i noho te taua, nawai ra i noho, ka hoha hoki pea, ka whati i te po—he mea hoki kua matemate etahi o ratou i nga pu o tera i ro pa. Te aonga ake o te ra ka puta nga tanga- ta o te pa ki waho, ka taea nga kumara hei kai ma ratou, katahi ka ora. No muri iho, no tenei takiwa o te Kingi- tanga, ka ki nga maori Kuini o reira; —" He paruparu ta Waikato homaitanga; ta te Kuini, he paraoa. " Ko Hauiti, ko Rongo- whakaata, nga iwi o te Kani o Takirau, i haere mai ki te whakaora i nga tangata o ro pa, mate ana hoki i a Waikato: patua haeretia ana i te one, mate ana e rua rau pea nga tangata—ko te Kani o Takirau ano i puta, i awhitia e ona tangata i puta ai. Muri tonu iho i tenei riringa ka puta mai te pakeha, ka whai pu hoki a Ngatika- hungunu—ka ea hoki ona matenga. Ko te Waiata tenei i waiatatia mo Kai Uku; — Ka mana ra ia whiti ra runga; Ka he ra ia te poke a te kuri. Taria iara kia homai, ka taka i to moana, Ka pike ana ko te Uruti; Tana taunga atu ko roto iara o te Ahi Kuku. Ka tu ra Paiaka i tu o te kaikai; Taupoke ra Rongowhakaata—e pai ana ra e kui. He ngutu ngangahau na to tungane na Tipoki i te awatea.
![]() |
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. Taria iara kia homai; ka kaha a te Wera. Ki te whakahoki i nga kirikiri o Kawhia—oti tonu atu. Na, haere tonu matou, tae ki Waipapa, nga takahanga o Rongokako—he tupuna no Ngatikahungunu. Takahi haere tonu taua tangata i te takutai e ki ana, tau ki tenei kurae tau ki tenei kurae, tae mai ki Waipapa, katahi ka noho ki te inu i te wai, muri iho ka haere tonu i tona huarahi. Taukiri koe ! nga korero o mua ! Haere tonu matou, tae ki Whangawehi. Katahi ka tirotiro noa ki tena kainga, a, ka hoki mai ki te Mahia, ki a te Makarini; ko tera hoki i noho—ko matou anake i haere ki te matakitaki noa i te whenua, i nga tangata. No te Parairei ka tae mai a Ihaka Ma- kahue me ona tangata, i haere mai i Nuku- taurau ki te korero i te wahi i a ratou o te whenua kua riro i te Kawanatanga. Ka rite tonu i a te Makarini tena korero. No muri iho ka puta te ki a nga tangata kia hokona tetahi whenua i Nukutaurua ki a te Kuini. Whakaae ana te Makarini ki a ratou korero; ki atu ana, waiho kia tae. atu he kai ruri i te whenua, kia mohiotia te rahinga ka korero ia ki a ratou. Heoi nga korero o te Mahia; no te Ma- nei ka whakatika matou ka haere ki Nuha- ka. Kei tera nupepa korerotia ai te roanga o tenei korero. OMARUTAIRI No tua i te wiki nei ka hui mai a Hori Nia Nia, ma, mo te Whatuiapiti, me Ngaitahu. ki Nepia runanga ai mo te kainga kua tukua Hori, raua ko Hineipaketia, ki a te Makarini i era tau. Ka rua nga ra e ru- nanga ana i te aroaro o te Makarini ma; otira, kaore i ata oti, kai te tarewa noa. Engari e meatia ana kia whakaotia apopo ake nei. KO TE TUKUNGA O TAMAIWAHO I TE OMARUTAIRI KI NGA TUPUNA O HINEIPAKETIA, O HORI NIA NIA, O ETA- HI ATU. HE whakamaoritanga tenei i te korero o te kai a te Rehunga raua ko te Manawakawa i tukua iho ai e Tamaiwaho te whenua ki a te Rehunga raua ko te Manawakawa, koia tenei tona whakamaori- tanga. Na Tamaiwaho ano te kinga mai ki a te Raru- raru, raua ko Apohia, —" Haere ki to korua tua- kana, ki a te Rehunga, maku tetahi kumara. " Hoatu ana e te Rehunga e wha nga kete. Wahia iho aua kete e wha, ka waru nga kete o roto— katahi ka hoki. Ka tae atu ki a Tamaiwaho ka kainga; ka whakatauaki a Tamaiwaho i reira: " Nga kai a taku hoa. Ko Heretaunga te kainga, ko te Rehunga te tangata; he kumara tana kai, he tuna. Me au hoki, ko Tamaiwaho te tangata, ko te Tuatua te kainga, ko Otawhao; ko tona kai he kereru, he kiore, ki etahi tau he whinau te kai. " Ka noho, muri iho ka kite a Tamaiwaho i nga kai o tona kainga, i te manu; i te kiore, i te whinau. Katahi ano ka utua mai nga kete kumara e waru, e toru te kau te kai a Tamai- waho, he kereru, he kiore, he whinau nga kai, Katahi ano ka ki mai a Tamaiwaho ki. a te Raruraru ano raua ko Apohia, he tuarua tenei no nga kinga mai a Tamaiwaho; —" Haere ki taku hoa, ki a te Rehunga, kati hoki tenei kai ana te kumara, engari me waru mai e ia ki te kao. kia kite hoki au i tena kai. " Katahi ka tae mai te kupu ra ki a te Rehunga: katahi ka mahia ki te waru he kumara hei whakarite i taua kupu a Tamaiwaho, Mahia ake nga kao e wha rau nga kete; katahi ka kawea atu ka mahora ana ko Puoka, (ho kainga kei te Takapau). No te ma- horatanga katahi ka whakawhitia aua kete e wha rau, a. oti ana te whakatihi ka whitu te kau nga kete—whakarerea iho nga kinaki, e wha nga kakahu. Ko ona ingoa o aua kakahu, erua kei te mohio nei i a au, erua hoki kua wareware—ko Mangapahekeheke tetahi, ko te Irimotumotu tetahi. Akuanei, kei te karakia maoritanga, ara, te whakatakapautanga i taua kai, kia ngaro tonu atu ai ki a Tamaiwaho, kia kore e utua mai hoki, katahi ka kiia te ingoa e karangatia nei, " ko te Takapau o te kai a te Rehunga raua ko te Manawakawa. " Ona haka o te tapaenga atu i nga whakatihi e whitu te kau; — A, tonoa! tonoa kia utua! Akuanei tonoa kia utua apopo. Koi he koe o nga rangi ki tua; ka riro au i te korero rau e, a! Ko tetahi o aua ngari kei te ngaro ake. Heoi- ano, ngaro tonu iho taua kai, tau noa, tau noa; ka tau te pouri ki a Tamaiwaho mo te kai a te Rehunga raua ko te Manawakawa, ka utua mai e Tamaiwaho ko te whenua tonu, ko nga tangata hoki. Ho mea hoki kaore e kitea ana e Tamai- waho he kai. hei utu i te kai a te Rehunga. Ehara i te mea poka noa atu; na Tamaiwaho ano i ki mai; —" Haere ki nga tangata na. kia haere mai ki au nei, ina tona kainga. " Katahi ka whakatika a te Rehunga, raua ko te Mana- wakawa, ka pike aua ko Kai Manawa, ka makere ki te Ahi Koura a Kiriwai, ka whiti i Maharakeke ka haere i te parae, kei nga kahika ka whiti ki te parae ki Omarutairi, ka ngaro ana ki te nga- herehere ko te Rakehau. Peke ake ana a te Rangiwaea a Karaka, ka iri nga taiaha. Peke ake ana a Maru ka karia te Whakaumu, ka ta- paia te ingoa o taua Whakaumu ko Hikataniwha —riro tonu ake i a Maru. Reia ake ana e Karaka ano, e te Kekehu (hei tipuna ki a te Uranga, a te Kekehu) ka iri nga taiaha ki te putanga i te Waimanu ki Putaeore. Katahi ka peke atu a Whakainga, ka rere nga taiaha a te Kekehu, ka riro ano i a Whakainga te kainga—te tipuna o Ereatana te Kuru. Kaore he kainga i riro i to te Uranga tupuna, i a te Kekehu. Mauria ana mai e te Rehunga ko Puoka; peke ana mai a te Haemata ko Kahukura; peke ake ana a Parikoau ko Omarutairi—ka mutu nga kainga i a te Re- hunga. Ka riro i tetahi, i a te Manawakawa, a Whenua Hou, te Kahakaha, te Rakehou, ko Rangitoto, ka reia ka noho ana ko te Pakaroa. No te nohoanga ki reira o te Rehunga raua ko te Manawakawa katahi ka ki mai a Tamaiwaho ki a te Rehunga; —" Akuanei riro ai taku kainga i te wharau nui e tu mai ra. " Ka ki atu a te Rehunga,; —" He aha koa; e pai ana—riro i reira ko a au ano. " Katahi ka ui atu a te Rehunga; — " Kowai te ahi e ka mai ra ?"—ka ki atu a Ta- maiwaho: —"Ehara, he huruhuru no o taua waewae. Ki te ai o te kai ka puta mai ki a koe; ki te kore, waiho i kona noho ai. " Katahi ka taunatia e te Rehunga a Kauaeapunoa mona. Katahi ka utua e te Angiangi taua taunaha a te Rehunga; —" Ehara tana i Kauaeapunoa; ko Kauae karia ona e te patu. " Ka hapainga atu a te Rehunga, raua ko te Manawakawa, tu- taki tonu a te Angiangi i te hokohitu o te Re- hunga, mauria tonutia atu, turakina tonutia hei arawhata; rupeke rawa ake te hokohitu ra ki tetahi taha o te awa ka pakaru to hamiti ki waho; ka mate hoki te tinana o te Angiangi. Katahi ka hapainga ki Pariwharariki, ki o te Whaka- wehi; tae rawa atu ki te kainga ko nga wahine anake e noho ana; ka tono te tangata; ka tae mai a te Whakawehi, ka whai korero; ui tonu mai ki a te Rehunga; —" I haere mai koe ki te aha ?" Ki tonu atu a te Rehunga; —" I haere mai au ki o kainga moku. " Ka utua mai e te Whakawehi; —" Tahuri atu ki te Riu o Tamaki; ehara, he moenga huka a konei. Ka mutu nano nga puke whakahoro, ka mahue atu na i a koe, ko Paeroa tena, ko Whatukura tena, ko Rangi- katea tena, ko te Horearua tena, ko te Umu o. Pua tena, ko Rangitoto tena. " Ka mutu nga ! hiwi, ka tuhia katoatia puta noa ki Otawhao, tae
![]() |
4 4 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. noa mai ki te parae ki Omarutairi; kaore he wahi i puare i a te Rehunga raua ko te Manawa- kawa. Koia e aranga ana ko Taumata Whakatangi, ko Oauau, o te Rehunga. Ka bold mai, ka noho ana ko Ngamahanga; numia tonutia ka puta ki Ora- kaiatai. Ka tutaki ano i reira ki te hoa o te Angiangi, ki a Rurutamakura. Katahi ka hoatu e te Rehunga te patu ki ana toa. ki a te Rangi- waea, ka hoatu ke e ia ki a Pikitia, hoatu ke ki a te Rangikiangahoa. hoatu ke ki a te Patu Kiato, hoatu ke ki a Taringa, penei tonu te ritenga o ana toa—a. ora tonu iho taua tangata, a Ruruta- makura. Haere ana ratou, tae aua ki Waiatai, ki te kainga i a Hokia; ki ana mai: — '• He aha te take i tae mai ai koutou ?" Ka ki atu a te Rehunga: —" I hara tuai a au ki o kainga moku. " Ki tonu mai a Hokia: —" Naumai, e hoki! Heoi nano nga kainga ko Makotuku. puta noa ki Ka- hianui, Kahotea, te Tuatua, te Pakaroa. " Wha- katika ana a Pikitia, a te Rangikiangahoa. haere ana tahi i Mangapahekeheke, haere ana tahi i te Papatu: ka pono atu ko te tangata nona te kainga, ko Manuhiri. Ki tonu atu a te Rangi- kiangahoa: —" Whakatika ki runga; waiho te kainga moku. " Ki tonu mai a Manuhiri; —" E noho noa ana au i toku kainga; ka pa ra pea ko te kakahu kia homai moku, katahi au ka haere. " Mau tonu hoki a te Rangikiangahoa, hoatu ana te kakahu, riro ana mai te whenua. ' Na ko te otinga tenei o te whenua ki a te Rehunga raua ko Manawakawa; ki a raua toa hoki, ki a Ta- ringa, ki a te Rangikiangahoa, ki etahi atu. HE WHARANGI TUWHERA MA NGA NOA TUHI MAI KI A TE KAI TUHI O TE WAKA MAORI. E TA. —He mea atu tenei ki a koe kia tuhia e koe ki te nupepa aku korero mo te tukunga o Maru- tairi ki a Hori Nia Nia raua ko Hineipaketia. Na. ko nga tangata nana i tuku, ko te Paratene to Akonga, ko Hemi to Urunga, ko Oriwia, ko te Matenga, ko te Tahana Tahito. Ko te Runanga nana i mahi taua whenua, ko to matou runanga; ara, ko te Runanga o te Whatuiapiti. Ka runa- ngatia, katahi ka tu mai a te Paratene ki runga, ka ki mai: —" E te runanga; ka tukua atu e au te whenua ki a koutou, ma koutou e tuku atu ki a Hori raua ko tona tuahine. Engari me kai raua i aku huruhuru: kaua te whenua. Otira. kei a raua te ritenga; ki te pupuri mai, e pai ana; ki te hoko atu e pai ana—kei a raua te ritenga. " Katahi au, a Renata, ka tu atu ki runga: ka tango ahau ki toku pakete akitiwha. ka horaia atu ki o ratou aroaro. Ka mau a te Paratene ka ao mai i te oneone ki roto i taua akitiwha. Ka haere matou ki te hoatu i taua oneone ki a Hori raua ko Hineipaketia. Matou i haere ki te kawe, ko Rota, ko Tamati, ko Hemi, ko Rapata, ko Renata, ko Morena hoki tetahi. Otiia ko te Runanga katoa ka hoatu i taua oneone ki a Hori raua ko Hineipaketia. Ka motu atu ki o raua ringa, katahi ka whakamaoritia atu ki a raua te ritenga o te korero a te Paratene e mau iho i runga ake nei. Katahi ka whakahokia mai e Hori raua ko Hineipaketia; —" Kaore maua e kai i ona huruhuru; ta maua i pai ai ko te whenua tonu. " Heoiano, noho ana a Hori i runga i te tukunga mai a te Paratene ratou ko Ngaitahu i taua whenua ki a raua—tango tonu iho raua ki te whenua, tukua tonutia atu ki a te Makarini. Na RENATA HAPUKU. Patangata, Oketopa 26. 1864. KI A HEMI WURU. E hoa tukua atu taku reta ki te Waka Maori kia rongo mai o taua hoa pakeha, maori hoki. Kotahi te pakeha i mate ki roto ki te wai. ki Tukituki. No te 14 o nga ra o Oketopa i haere mai ai i Waipaoa, a, mate iho ki te wai i taua ra ano. Ko te hoiho i u ki uta; ko ia i makere ki te wai, ngaro tonu iho i ta te waipuke tana tami- nga. Ko nga tangata nana i kite atu i te matenga tokorua. Te roa o te wahi i kite atu ai raua ko- tahi maero me te hawhe. No to raua kitenga atu ka ngaro te pakeha ra ka haere mai tetahi o raua ki a au, ki a Renata: ka korero mai kua mate te pakeha ki te wai. Katahi au ka ki atu me hoatu tatau ki te kimi. Ka haere matou ki te kimi i taua ra ano; kore noa iho e kitea. Ka tonoa atu e au taku taina ki te tiki i te hoiho. I te 16 o nga ra ka tonoa e au toku taina ki te whakahaere i taua hoiho ki Waipaoa kia mohiotia ai taua pa- keha. Te taenga atu ki reira kua kite mai te rangatira o te whare humeke, ka ui mai ki te ta- ngata o taua hoiho; ka ki atu kua mate ki te wai. Ka pouri taua tangata mo tana tangata. Heoi, ka waiho atu te hoiho. Ka ki mai kia ki- mihia taua pakeha; ka kitea, ko te pahi e wha- kahoki atu ki a ia; nga moni kei roto e £21. Ka nui te kimi—ka kimi ki hea i ta te waipuke tana taminga. Na, e hoa e hiahia ana au ki a utua taku mahi ki te rima pauna. Ka kore hoki ianei e kitea e au, me pehea? Huatu kitea me utu; ngaro, me utu. Na RENATA RANGIATAHUA. HE RETA TENEI NA TE POIHIPI KI A TE POKIHA. Waipapa, Noema 2, 1864 KI A TE POKIHA, — E hoa tena koe. Tenei ta matou kupu ki a koe. He whenua tenei ka tukua atu e matou ki a koe. He whenua hoko na matou, me hoko ki te moni. Ko nga utu mo taua whenua kua whakahuatia e matou, ara, e te iwi katoa, e whitu mano e rima rau. Ko taua whenua he whenua nui noa atu; ho whenua pai ki ta matou wha- kaaro. Me puta tonu mai te moni inaianei. Ko nga tangata nana i tuku tenei whenua ki a matou hei kawe mai ki a koe, kotahi rau e rima te kau tangata. Kai rapurapu koe. Kaore be tangata hei whakahe mai mo tenei whenua i muri i a matou; kore rawa atu. Na, tenei te wahi e tautohetohetia ana e matou ko Ngatikahuhunu, ko te whenua kua hokoa e ratou ki te moni. Engari koa, ko taua whenua i hokoa nei e ratou, no matou, no ratou. Engari ko matou kaore ano ki a kai i te moni o tana whenua kua hokoa nei e ratou. Ta matou moni i whakarite ai mo taua whenua e toru rau pauna. Heoi ano Na PAORA MATENGA Na PAOKA HAPI Na te POIHIPI TUKAIRANGI. PANUITANGA. KUA TAHAETIA, kua HAERE KE ranei, tetahi hoiho uwha; e rua nga tau o taua hoiho, kaore he parani, ko te ahua he whero; ko te tu, he kaha uaua nei te tu. Te kitenga whaka- mutunga nei i kitea ki Otaia, he mutu rakau i runga atu o Waipukurau. Ka riro i te tangata mana e whakahoki mai e rua nga pauna moni. Ki te kitea i te tangata e haere ana i muri i tenei pa- nuitanga ka whakawakia taua tangata, ka tukuna te taumahatanga o te Ture ki runga ki a ia. Na HENARE RATA, O Waipukurau. Oketopa 2-4 nga ra. He Panuitanga. KO NIKORA NGARANGI e ki ana kua ngaro tona hoiho i Petane i te 29 o nga ra o Hepetema 1864. Te ahua he tame; te huru- huru he paka tu a pouri nei; kaore i teitei taua hoiho—he hakahaka marire; he tongi ma kei te rae; he mea hutihuti te waero; kaore he parani. Kotahi pauna e rima herengi ki te tangata mana whaka aatu, mana ranei e kawe mai ki Purimu. Ihaia Hutana (a Half-caste) is prepared to break in horses. His charges are from £3 to £5. Any person requiring his services will please apply to him at Waipukurau.
![]() |
5 5 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. TE ORANGA MO TE WAEWAE. HE panui atu tenei ki aku hoa maori kia mohio ratou ko taku whare tawhito, hoko puutu nei, i tetahi taha o te rori i te Whare Kawanatanga, kua tukitukia, kua hangaia houtia. Inainei kua ahua hou taua whare; koi he te tangata haere mai, he whare tangata ke. Katahi ano ka u mai aku pouaka puutu maha. He puutu tane, he puutu wahine, he puutu tama- riki—ahua ke etahi, ahua ke etahi. Ma koutou e haere mai ki te titiro. Na REATANA, Kai tui puutu. Nepia, Noema 16 1864. E rima Pauna hei Utu. KUA NGARO, kua tahaetia ranei ratou ko etahi atu i. a Oketopa kua hori nei, tetahi KAU RAHOPOKA., he whero te kara; ko te parani kei te papa Tetahi Ke KAU RAHO- POKA ano; he whero, kotingotingo ma nei e uru ana ki roto ki te whero; ko te ihu me nga taringa he tu a pouri; ko te parani kei te kaokao katau —kua whakamahia taua rua. Ka hoatu nga pauna e rima ki te tangata mana e whaki mai ki au aua kau. TEONE HAUNGA. Waipukurau, Hepetema 22, 1864. ERUA PAUNA HEI UTU. KUA HAERE KE i roto i te taiepa o te PAAKA, i te whakawhitianga i ko atu o te Awapuni, tetahi HOIHO WHERO; kaore he wahi ma; ko te parani kei te pakihiwi, he penei Ko nga moni i runga ake nei ka hoatu ki te tangata mana e mau mai taua hoiho ki a te Pa- ratiweti, te rangatira o te Peeke i Nepia i runga i te rori e anga atu aua ki te Whataapuka. Na TAMATI TANA. Nepia, Hepetema 28, 1864. £3 HEI UTU. KUA NGARO tetahi KAU UWHA; he pouri marama nei te kara; ko te parani tenei kai te paps katau. Tena pea te kuao, me teta- hi kau rahopoka, e haere tahi ana i a ia—e rua nga tau o te rahopoka, he whero, he ma te ahua. Ka hoatu e au nga moni i runga ake nei ki te tangata mana e whakahoki mai ki au aua kau. Ki te mea ko te rahopoka anake e hoki mai ka hoatu e au kia kotahi tonu pauna. Na WIREMU ERIHANA, O Wharerangi i ko atu o te Puketapu. Oketopa 12, 1864. KIA MOHIOTIA. TE rongoa pai mo te waihakihaki mo etahi ma- • A haki atu e puta mai ana ki te kiri o te tangata kei te taina o te Tanuiha kei Hawheraka. Hawheraka, Akuhata 9, 1864. TURANGA TERA HOIHO. E MEA ana a HOURA, kai hanga tera nei, ki nga tangata Maori o Heretaunga kia rongo mai ratou e haere tonu mai ana ki a ia nga uta- utanga tera pai o Ingarani mai. He mea whakarite marire e ia kia hangaia mai ano; ehara i te mea hanga noa. Ko te ritenga o te utu e ngaware ana. Tuitui tonu ia i te mea pakaru, me ka mauria mai ki a ia. Heekipiri rori. KO WETARIKI TAROUA e karanga atu ana ki ona hoa kia rongo ratou ki ona hanga hou tenei katahi ano ka tae mai. Hirake noa ake te pai o enei hanga i ona hanga katoa o mua iho. Ko etahi enei, ara: — 144 pea Tarautete Katene whakatawakawaka nei—he mea raina katoa 1000 iari Piwhi, ahua whero nei 500 iari Paranera, he mea tu ke, he mea tu ke 100 pea Puutu, he mea Watataita 144 pea Puutu Wahine 144 Panikina 100 Paata paku nei, whai kopani rawa 30 nga Umu 30 nga Ti Kera 30 nga Paata nunui 50 nga Tiakete kahu huruhuru 5 pouaka Karaka Me nga Paraire, nga Kara, nga aha atu, mo nga hoiho to kaata. Ka tata hoki te puta mai etahi hanga maha noa atu na runga mai i tetahi kaipuke no Ingarani. Kia mahara koutou ki te ingoa, ara: — WETARIKI TAROUA, O WAIPUKURAU. Kia hohoro mai te tangata hoko, koi pau AKIHANATANGA I RUAHINE I TUTAEKURI HE HOIHO, HE KAU, HE HIPI, HE AHA ATU. EHOA MA, tena au kei te whakatu i taku aki- hana, i te Whare Paparikauta i TE PERETI I TUTAEKURI i roto i nga marama katoa—ia marama, ia marama. He akihana hoko Hoiho, Kau, Hipi, Poaka, me etahi atu mea ora; tetahi, be tarutaru kai hoiho nei, he kaanga, me nga parau, me nga aha noa ahu whenua nei. Ko te tangata e whai hoiho ana, aha atu ranei, mo te hoko, me pa wawe mai ki a au ki Nepia nei. Te utu maku, mo te Kai-hoko akihana, kia ko- tahi herengi i roto i te pauna kotahi, me ka riro mai; ka rua pauna, kia rua hoki herengi—heoi nei ano te utu. Te utu mo te nohoanga o te kau, o te hoiho ra- nei, i roto i te taiepa i te po kotahi, he hikipene mo te po kotahi. Te tangata pirangi ki te waiho tona hoiho, kau ranei, ki roto i te taiepa me pa mai ki au, ki te pakeha nana te paparikauta ranei i reira ano. Engari, mo te hoiho, kau ranei, kaore e riro, kia rima herengi e homai ki te Kai hoko mo te whakaaritanga. Na te IENIHI, Kai hoka akihana. WHAKARONGO!! E MEA ana a WIREMU RAETEPONE, o Waipawa, ki ona hoa Maori kia rongo mai ratou e hokohoko tonu ana ia i te Witi, i te Poaka, i te aha noa atu hoki a te tangata maori. Rupeke katoa nga taonga, me nga kai pakeha. kei tona whare hanga i Waipawa e tu ana hei hoko. PANUITANGA. HE pakeha hoko i nga kai maori nga tangata kua tuhia nei nga ingoa kiraro iho—ara, i te witi, i te aha noa. Ko te WATA ratou ko KENERE ko WATA ano.
![]() |
6 6 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. KARANGATIA! KARANGATIA! TENEI TE HAERE NEI nga kaipuke taonga a te HUTANA raua ko te EAWINI i roto i nga marama katoa. Heoti nei ano te whare e uta tika tonu mai ana i Ingarani i te hanga nei i te Paraikete, na reira hold i iti ai te utu. Nga kahu huruhuru o tenei whare mo te hotoke, he mea uta tonu mai i Kotorani; nga hate, no Ma- rikena tonu mai hoki. Ko te Tupeka o tenei whare he hira ke noa ake i to etahi whare te pai—ki te tangohia i te pauna kotahi ka hoatu noa he paipa hei puninga. Ko nga piwhi e iwa pene, tae ki te 11 pene, mo te iari; be kara mau—ki te mea ka whakama- tauria tera e hoki tonu mai te tangata ki te hoko. Ko nga kai katoa hoki kei konei e takoto ana; ko te huka kaore he kirikiri i roto. No mua noa atu ano tenei whare, ehara inaianei; ehara i te mea tupu ake i te po kotahi me te harori te ahua. No konei hoki i ngaware ai te hoko; he mohio hoki no ona tangata ki ana mahi, ki te tango mai i te kahu pai, i tu kahu iti te utu o rawahi. Na te HUTANA raua ko te EAWINI. PANUITANGA. KO aku hanga i taia atu nei au na runga mai i te kaipuke i a te NEPIA kua pau tenei te hoko—ekore hoki e toe i te papai o aua hanga. Ko tenei he taonga hou enei kei au i tenei takiwa na runga mai i etahi kaipuke maha; ekore o taea te tatau. Ko taku karanga ano i mua ra, koia ano tena; ka kore te moni i a koutou, ahakoa tena, me haeremai ano koutou ki te matakitaki—tena te rangi e kite ai koutou i te moni ka hoki mai ki te hoko. E hiahia aua au ki te hoko taewa; ma te tanga- ta e whai taewa ana e haere mai ki taku whare, maku e hoko. Na te "MATANA. WHAKARONGOMAI. KO au tenei ko RAWHI, i te toa i tetahi taha o te rori i te whare Kawanatanga i Nepia, kua noho ke ki tetahi whare e tu ana i tetahi taha o te rori i te toa hou o te HUTANA ma. Me haere mai nga maori, me nga manuhiri, puta mai ki Nepia nei, me haere mai ki taua whare oku ki te matakitaki i aku hanga hou. Ara, ko nga Tera wahine, nga Tera tane, nga wipu, nga paraire, me nga aha noa atu—e wha nga pouaka hou mai no nga whenua pakeha e wahia ana e au inaianei. Tera hoki nga Koti puru, nga Tiakete, nga Tarautete, nga Hate, nga Ringi, nga Piwhi, me nga aha noaiho—he mea ngaware anake te utu, he mea pai anake hoki. Haere mai ki te Matakitaki. TAHUTI MAI! TAHUTI MAI! TENEI nga hanga e makaia noatia ana e au; ehara i te tikanga utu ona utu. Ko nga hanga katoa o te pakeha, ina anake kei au—nga paraikete, nga hate, nga tarau, nga kahu raumati, nga kahu hotoke, nga kai, nga tupeka, nga aha noa atu. Ko te ahua, ho pai anake; ko te utu he iti noaiho—he mea hoki naku kia we te riro, i whakaititia ai. Ma koutou e haere mai ki te ti- tiro; ahakoa hoko, kore ranei, me haere tonu mai. Na te NOURE Kei Hekipiri Rori. RONGOA WHAKAMATE. HE Rongoa Whakamate Kuri kua oti te wha- katakoto noa atu ki nga whenua o ARIKIHANARA ROI, Ruataniwha.