![]() |
Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 1, Number 26. 28 May 1864 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
WAKA MAORI O AHURIRI "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA." No. 26.] NEPIA, HATAREI, MEI 28, 1864. [VOL. I. HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI. E KI ana a Porikapa Tamaihotua ko te toru tenei o ana panuitanga mo tona keti i Otuhaikawa kia kaua e waiho kia tuhera ana e te tangata. Ki te waiho kia tuhera ana e te tangata haere i muri i tenei panuitanga, ka tonoa e ia ki te rima pauna (.£5) hei utu. Me homai e Porikapa te utu mo tona nupepa, kia rima herengi no te mea no waenganui mai o te tau i timata ai te haere o ana nupepa— koia i 5s. ai. Kia hohoro te homai. Porikapa Tamaihotua of Eparaima begs to in-form the pakehas that he has twice, in the " Waka Maori requested travellers not to leave his gate open at Otuhaikawa, but that his request has not been complied with. He therefore now gives Notice that, henceforth, a claim of £5 as damages will be made against any person, maori or pakeha, who shall so offend. Tenei nga moni 10s. a Paora Rerepu o Mohaka. Tenei nga herengi 2s. a Heta te Wai Nohu raua ko Wiremu Rutene o Mohaka ; me te pauna kotahi (£1) hoki a raua ano — mo te taua hou e takoto mai tenei te pauna nei. Tenei kua tae mai nga herengi 10s. a Hape o Turanga mo te tau hou e takoto mai nei. Katahi tonu ka tae mai nga reta a Toha, a Ma-tene Ruta, a Hori Nia Nia hoki — hei tera nu-pepa puta katoa ai. Ko Porikapa Tamaihotua kia rite te nupepa i a ia, katahi ka ka homai ai ana panuitanga mo ona hoiho ngaro. Kia tae mai ra ano nga moni a Hohepa Pu-hara katahi ka hoatu he nupepa mana, katahi hoki ona panuitanga ka taia. Ko Morena me nga tangata tokoiwa o tona kainga kua ki tuturu i te aroaro o te Kai-whakawa pakeha (o te Kupa) hei tangata ratou mo te Kuini, ake, ake, ake. Ko Kipa hoki tetahi, ratou ko ona hoa, kua pena ano. Ko nga tangata o Patangata hoki mea ake pena ai am Na, ko nga ingoa o ena tangata kua mau ki roto ki nga pukapuka o te Kawanatanga kia mo-hiotia ratou. Ko tenei kua tangatatia ratou kia matou, kua iwikotahitia ; kua kotahi te tupuna, ko te Kuini tonu.; Otira ehara inaianei te whakaaro pai o tena ta-ngata, o Morena ; no mua ano. He hoa ia 110 te pakeha i te pito taengamai ra ano ki Heretaunga ; taka mai hoki ki te wa o te riri, ko tona karanga tonu tena — no te Kuini ia. Ka tika hoki ra ! Kua kitea e ena hoa a matou te huanui watea, te hua-nui maro — a, hohoro ana ratou te haere i runga. Kua kore ratou e pai kia haere i te huanui ururua muhu haere ai. Ki ta matou whakaaro he mea tika rawa kia pena a Ngatikahungunu katoa, me wha-katangata katoa ki a te Kuini. He rongo pai ano ra te rongo o Ngatikahungunu e mau nei, he rongo ata noho. Otira ki te penei ratou me enei tangata e korerotia atu nei katahi rawa ka maranga toua ingoa ki runga ki te pai nui ; katahi ka mohio-tia e te katoa — e nga tamariki, e nga ha-kui, e nga kuare — he mea maueue haere noa nga mea i haere atu i konei ki te wha-whai ; ehara i te tikanga no te iwi. Ko nga tangata ano ra o konei kai te mohio ki te ahua pai o Ngatikahungunu ; otira, mo nga mea i tawhiti i ki ai. Ehara i te mea ekore ana e puta te rongo pai o Ngatika-hungunu ki tawhiti ; engari, he mea kia tino tumau taua rongo, kia tino whakaponohia. Me whakaaro marire te iwi ki ta matou korero nei. Ko te mutunga tenei o nga nupepa o tenei tau — ka taea hoki te marama i timata ai. Kaore e mohiotia e matou inaianei tera ranei matou e kaha ki te mahi tonu i tetahi tau, kaore ranei ; inahoki ehara i te mahi tikanga ta matou mahi i te tau ka hori nei — na te mea i whakapikitia matou e te Kawanatanga i tutuki ai te tau nei. Ko tenei ekore pea e tahuri mai te Kawanatanga ; e rite aua hoki ki te tamari-ki — i te pakunga ka arahina e te matua ; ka haere ka matua mana ano pea e haere. Otira tera ano e mahia e matou i tetahi marama kotahi nei (ko Hune) ; he mea whakamatou noa atu ki te whakaaro o Ngatikahungunu, me kore e hohoro mai nga moni mo te tau hou nei. Kotahi tenei pauua kua tae mai no Mohaka. Na ko nga tangata e nui aua tona hiahia kia mau tonu tenei taonga me tahuri ki te kohikohi i roto ia Hune, i tena kainga, i tena kainga — nana ka rahi, nana ka iti nga moni o ia kainga, o ia kainga, kati noa, kia hohoro te tuku mai — koi pahemo te marama nei a Hune, ka whakaaro matou kua kore e manaakitia te nupepa. Engari koutou nga mea e hiahia ana me aro ki tenei ritenga. " He huruhuru te manu i tau ai ; he ao te rangi ka uhia." NGATIPOROU KAUA KO TE ARAWA. HE parau te korero, i korerotia ki Nepia i mua tata atu nei, ko te Poihipi o Taupo kua riro ki te taha Kingi, ratou ko ona tangata. He tika ano pea taua hui ki te Haroto i korerotia i tera nupepa ; otira na
![]() |
2 2 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. Kingita ke ia nga korero i tana hui. Tae rawa atu a Kipa ki reira kua riro atu a te Pohihipi na te tangata noa ano pea i ki kua riro ki te taha Kingi. Inahoki kua tae mai te rongo ki a matou o tetahi pare- kura ua the Arawa raua ko Ngatiporou i te Awa o te Atua; ko te Poihipi, ratou ko ona tangata 100, i roto i taua riri i te taha Kuini. Ina ia aua korero na; — I te 27 o nga ra o Apereira ka puhia haeretia e nga lima a Ngatiporou e oma haere aua i te takutai; whiti tonu i Waihi; haere tonu mai, tae mai ana ki Pukehina; ka mahue i konei e nga tima. —anga tonu aua taua iwi ki te Awa o te Atua. Muri tata iho. i taua rangi ano, ka tonoa e te pakeha kua whakaritea e te Kawanatanga hei apiha mo nga maori o te taha Kuini, (ko te HEI te ingoa, ) ka tonoa e taua pakeha kotahi rau (100) o te Arawa kia whakatika mai kia whaia te iwi kua oma mai ra—ki atu ana kia tae mai ratou ki Otamarakau me noho iho ratou i reira tatari ai ki a ia. Heoi, haere ana mai taua tohu; te taenga mai ki Otamarakau ka noho ki te tatari ki ta ratou pakeha. Tena te haere mai taua pakeha nei i muri, me tona tohu ano, 200 ratou (no te Arawa ano), Te taenga mui ki Waiheke ka moe ratou i reira. I te ata po o te 28 o nga ra ka whakatika, ka riro mai ano; te taenga mai ki Otamarakau ka rokohanga iho te 100 o te Arawa, i whakatika ake i te tuatahi, i reira e tatau ana. Hei konei hoki ka tae ake ano tetahi rau no Maketu—katahi ka wha rau (400) ratou, ki enei. Heoi, ko te haerenga mai ki te Awa o te Atua; ka mau i konei a Ngatiporou irunga i ngu pukepuke oneone. Te kitenga atu i a te Arawa e haere mai aua katahi ka tukua etahi o ratou hei hunuhunu; ka haere mai hoki etahi o te Arawa—ka mahi ratou i kona ki te pupuhi. He awa i waenganui o aua iwi Kihai i roa e pupuhi ana ka reia toutia mai e te Arawa; whiti tonu i taua awa; tae tonu mai ki waenganui o te hoa riri; kaiahi ka kawe i kona—parea ana e te Arawa, ko nga raparapa o a ratou raiwhara hei whakaruke i nga hoa riri. Ka tau te wehi ki Ngatiporou, ko te omanga i oma ai. He ngenge no te Arawa, ratou ko nga pakeha, i te roa o te whenua i haere mai ai, i kore ai e whaia mai ki tawhiti. Otira he nui o Ngatiporou i mate; hui nga mea mate rawa, ki nga mea tu a kiko, ka taea te 100. Nga mea mate rawa, kua kitea nga tinana i reira e takoto ana. 53—i puhia etahi o enei i te whakawhitinga i te awa, i te Hanoika, i te tahutitanga mai. Hui nga tangata o Ngatiporou i roto i taua riri 400; he pena hoki a te Arawa, e 400 ano—ko te Poihipi ma i roto i a te Arawa. Ko etahi enei o nga rangatira o Wha- katohea i mate rawa, ara; ko te Aporo- tanga; te Rangimatoru; Tipene; Hira te Popo; me te Para. To Ngatiawa, ko te Rangipai; to Ngatiawarere, ko Tatuahara- keke. Tokotoru nga koroheke me nga wahine tokoono i hereheretia oratia. Riro ana hoki i a te Arawa 40 nga pu; he nui hoki te paura; me etahi taonga atu. Kotahi tonu o te Arawa i mate rawa, ko Winiata (ara, ko Tohi te Ururangi); he rangatira taua tangata. Tokoono i tu a
![]() |
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. kainga—i roto i nga maori o te Kuini raua ko tetahi tohunga Pikopo i taua riringa. Ko nga mea i tu a kiko kei te taone e rongoatia ana e te pakeha. Ko nga ingoa enei o te taha Kuini i mate rawa, ara; — Ko Hemi Nape, ko Kereti te Hiwitahi. ko Riwai Tawhitorangi, ko Heremaia te Rangitakuku, ko Peneti to te Korewa, ko Rotohiko Waitoki, ko Manihera Maui, ko Wiremu te Waruiti ko Hakaraia te Riaki. ko Warena te Pohe, ko Pehi ra te Kahu o Rauru, ho Matiu te Potahi, ko Hohepa Whakaruku, ko Hare te Kaha. Tena ano nga ingoa o nga mea tu a kiko, ekore eo ki te nupepa nei. Tera ano hoki nga ingoa o nga mea mate o te taua; otira he -kapi no te nupepa. NGA RONGO O KONEI. Ko te Turei, te 24 o nga ra o Mei i te tau 1819, te ra i whanau ai a Kuini Wikitoria; tae mai ki taua ra ano i te tau nei ano (1864), ka 45 ona tau o tona whanautanga mai. Ka maki nga hoia i Nepia nei i taua ra ki te pupuhi-he whakawhetaitanga no ratou. Haere te pu repo, haere te pu maori nei ano; ehara i te hanga ake ! Ngateri ana te whenua i te tangi o te pu ! Nui noa nga Kuini, me nga Kingi, o Ingarani o mua kaore ano he mea kia rite ki a Kuini Wikitoria te aroha ki te tangata, te ata whakahaere i nga tikanga—no konei i nui ai te aroha o nga pakeha ki a ia. Tena ano ra nga toa, nga matau hoki, o mua; otira he rite ki a ia te ngaware i kore—na konei i pai ai. NEPIA. —Ko te Makarini tenei kua tae i runga i a te Kuini, tima nei. Na taua mai tima i kawe mai te rongo o nga hoia 300 e haere mai aua ki Nepia nei ki enei hoa o ratou noho ai'; kotahi ano hoki te rangapu o enei i Nepia nei, o era e haere mai nei- - ko etahi o ratou kei Po Neke. Ko tona tikanga ano tena ko tetahi rangapu kia whaiti te noho i tetahi kainga, ko tetahi rangapu i tetahi kainga—na te riri, ua te iti o te hoia i tenei motu hoki, i wehea ai, ko etahi i tetahi wahi, ko etahi i tetahi wahi. Ko tenei he kawe mai kia whaiti te noho nga i mea o tenei rangapu i te aroaro o ana rangatira i konei; ko nga mea o era rangapu ki aua rangatira ano noho atu ai. TE RANGIHIROA -Kua kite matou i teta- hi reta i roto i tetahi o nga nupepa o Akara- na mai, he mea tuhi atu taua reta na tetahi pakeha o Maketu, E ki ana taua reta kotahi te pukapuka, ua te Rangihiroa me etahi atu tangata, kua tae ki Maketu ki a te Arawa, he mea atu kia te Arawa kia houhia to raua rongo ko Ngatiporou ka tahuri te katoa ki te huna i te pakeha. Ka Ngatiporou te kupu, ka kore e tahuritia mai taua pukapuka, ka mahi tonu ratou ko te Rangihiroa ano hoki pea)ki te patu i Rotoiti, i Rotorua, i hea atu. Kaore ano kia rongoua te whakahoki a te Arawa— rera ano pea apopo. Taukiri ! koe, te Rangihiroa! Tena koe te haereere i te taone i Nepia nei, me te hiahia ki te patu i nga tangata e tutakina aua e koe i nga rori. " HE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA TUHl MAI. Patangata, Mei 24, 1864; Ki A HEMI WURU, E hoa tenakoe, me to korero paea ki te tahuna, raua ko runga i te akau, te waka nei a te nupepa. Ka tika hoki taua paea- tanga ki uta; ka kore noa ia nei e toko- maha ki runga hoe ai, ka kiia tena e ora. Ka mate ano, ta te mea ko tenei mea ko te nupepa i kore e whakaarohia e nga rangatira katoa. Ki to ratou whakaaro pea he mea iti taua mea. Ki te whakaaro ake a te kuare nei e rite tonu ana ki a ratou mere pounamu e pahiwi haere nei i o ratou pakihiwi. He aha ia nei i pahi- witia ai etahi rawa o te pakeha, he aha ra i kore ai e pahivvitia tenei. Ko te ritenga tonu pea ia tenei e motu ai te ki nei kia mau ki te aroha, ki te kotahitanga—inahoki ka kore e manaakitia tenei waka ki te hoe, ko te korenga tonutanga o te aroha raua kote kotahitanga apopo ake nei ki te whakaaro a te kuare nei. E hoa kua rite taku runa- nga ki toku hapu ake ano. Kei te whakaae ratou kia utu ratou i te nupepa i tenei tau hou e haere ake nei. Erangi te mea i roa iho ai to matou whakarite, kia pumau i a matou te tumautanga o te mahinga o te nupepa i tenei tan e haere iho nei ka utu ano matou. Tetahi e tatari atu aua ki te whakaaetanga o etahi tangata puta noa ki te Mahia, puta noa ki Kakepaina, (Cas- tle point). Na to hoa aroha ki tenei waka ka paea nei ki uta. Na HORI NIA NIA. [HE RETA TENEI NA TE POKIHA KI A TAREHA. ] Te Tari. Akarana, Mei 17, 1864. E HOA, E TAREHA. Tena koe te noho mai na i tou kainga i Nepia. Kua tae mai nga rongo te mohio ki te whaka- haere i nga tikanga o te takiwa; o to mahi pai; o to hiahia kia noho tahi korua ko te pakeha i roto i te pai, i te rongo mau. Na, kia rongo mai koe, ekore to ingoa, e ngaro, otira e maharatia tonutia. Ko to pai, ko to rangimarie, ka panui- tia e te Kawanatanga kia rongona e te nuinga o te pakeha—a, paku noa atu te rongo ki ia wahi, ki ia wahi. Na to hoa aroha NA TE POKIHA. Patangata, Mei 11 1864. Ki A HEMI WURU. E boa tenei ka kite au i nga kupu a Ihaka Whanga raua ko Raniera te Ihu i roto i tenei panui o te 30 o nga ra o Apereira, e ki ana a Ihaka ki nga tangata tokowha o tona kainga, o te Mahia, e he ana ta ratou haere ki Waikato. Ka tika te whakaaro a Ihaka, me te kupu hoki *
![]() |
4 4 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. 4 Raniera te Ihu i ki mai nei ki a te Makarini kia kaha te whakaako ki nga rangatira o Heretaunga nei kia pai te noho. E rua nga kupu a enei tangata ka nui te pai. Inahoki te take i whakapai ai a au, kaore ano kia penei noa he whakaaro ma nga rangatira o tenei kainga o Heretaunga. Haere tonu a Paora Toki, kaore kau i whai kupu: no te hokinga mai ki te kainga nei o Paora katahi ano ka whai kupu me hoki ano a Paora ki Waikato, ki te tawaha o te riri ka tuhera. Hoki ana a Paora me ona tangata; a, tae rawa mai ki te Pakipaki, tokotoru o tena kainga i haere, ko Hakaraia Pouhawaiki, ko Piko, ko te Rerepuka- puka, kaore kau he kupu whakakahore a nga rangatira kia puta, penei me ta Ihaka raua ko Raniera. Ki a koutou pea he mea tika te haerenga o aua tangata; ki a au nei he kukume mai i te riri a Waikato raua ko te Pakeha ki te kainga nei ki Heretaunga NA HORI NIA NIA. TARANAKI. I korerotia i tera nupepa te riringa i Taranaki i te 30 o nga ra o Apereira—i huaki ra nga maori 300 ki tetahi paraki hoia i uta, i te ritenga ki Mahoetahi. Katahi ka rongona i muri nei etahi o nga ingoa o nga tupapaku maori i tanumia e te hoia; koia enei: — No Taranaki, ko Parenga Kingi: ko Penaha; ko Hone. No Ngatiruanui, ko Rawiri te Rangika- herea; ko Timoti te Kekehu; ko Tiopira. No te Puketapu, ko Tupara Keina; ko Hoani Pirini; ko te Meihana te Whitu; ko Hapeta: ko te Whare: ko Timoti te Arahi. No Ngamotu, ko Manahi: ko Wi Patene. No Ngatiawa, ko te Whau: ko Hari Hokai te Paea (ko tenei i muri nei e ki ana kai te ngaro); ko te nuinga atu kaore i mohiotia nga ingoa—kotahi tonu te pakeha i tu (i tu i te pakihiwi, ) kore rawa he mea i mate rawa. No muri iho o te riringa ka tonoa. e te rangatira o nga hoia, a Henare Hatena kia haere ki Manutahi ki atu ai ki nga maori o reira kia haere mai ratou ki te tiki mai ia ratou tupapaku. Rokohanga atu ana e taua tangata be tokomaha nga tangata i reira e noho ana no Ngatiruanui, no Taranaki, no te Puketapu, me nga tangata o Wiremu Kingi—e hamama ana nga waha o nga wahine ki te tangi ki nga mea i mate. Ki mai ana ratou ki a Henare ekore ratou e pai ki te tiki mai i nga tupapaku, he wehi no ratou. Ka korero mai hoki ratou ko Hari Hokai te Paea kua ngaro; he toa ia taua tangata no Wiremu Kingi—heoi, hoki ana mai a Henare ki nga pakeha. KARANGATIA ! KARANGATIA!! TENEI TE HAERE NEI nga kaipuke taonga A a te HUTANA raua ko te EAWINI i roto i nga marama katoa. Heoti nei ano te whare e uta tika tonu mai ana i Ingarani i te hanga nei i te Paraikete, na reira hoki i iti ai te utu. Nga kahu huruhuru o tenei whare mo te hotoke, he mea uta tonu mai i Kotorani; nga hate, no Ma- rikena tonu mai hoki. Ko te Tupeka o tenei whare he hira ke noa ake i to etahi whare te pai—ki te tangohia i te pauna kotahi ka hoatu noa he paipa hei puninga. Ko nga piwhi e iwa pene, tae ki te 11 pene, mo te iari; he kara mau—ki te mea ka whakama- tauria tera e hoki tonu mai te tangata ki te hoko. Ko nga kai katoa hoki kei konei e takoto ana; ko te huka kaore he kirikiri i roto. No mua noa atu ano tenei whare, ehara inaianei; ehara i te mea tupa ake i te po kotahi me te harori te ahua. No konei hoki i ngaware ai te hoko; he mohio hoki no ona tangata ki ana mahi, ki te tango mat i te kahu pai, i te kahu iti te utu o rawahi. Na te HUTANA raua ko te EAWINI. WHAKARONGO! E MEA ana a WIREMU RAETEPONE, o Waipawa, ki ona hoa Maori kia rongo mai ratou e hokohoko tonu ana ia i te "Witi, i te Poaka, i te aha noa atu hoki a te tangata maori. Rupeke katoa nga taonga, me nga kai pakeha kei tona whare hanga i Waipawa e tu ana hei hoko AKIHANATANGA I RUAHINE I TUTAEKURI HE HOIHO. HE KAU, HE HIPI, HE AHA ATU. EHOA MA, tena au kei te whakatu i takuaki- hana. i te Whare Paparikauta i Ruahine i roto i nga marama katoa—ia marama, ia marama. He akihana hoko Hoiho, Kau, Hipi, Poaka, me etahi atu mea ora; tetahi, he tarutaru kai hoiho nei, he kaanga, me nga parau, me nga aha noa ahu whenua nei. Ko te akihana tuatahi e takoto mai nei hei te HATAREI, te 2 o nga ra o Aperira e takoto ake nui, ka timata i waenganui ra—i te haora o te tina Ko te tangata e whai hoiho ana, aha atu ranei, mo to hoko, me pa wawe mai ki a au ki Nepia nei. Te utu maku, mo te Kai-hoko akihana, kia ko- tahi herengi i roto i te pauna Kotahi, me ka raro mai; ka rua pauna, ka rua herengi—heoi nei ano te utu. Te utu mo te nohoanga o te kau, o te hoiho ra- nei, i roto i te taiepa i te po kotahi, he hikipene mo te po kotahi. Te tangata pirangi ki te waiho tona hoiho, kau ranei, ki roto i te taiepa me pa mai ki au, ki te pakeha nana te paparikauta ranei i reira ano. Engari, mo te hoiho, kau ranei, kaore e riro, kia rima herengi e homai ki te Kai- hoko mo te whakaaritanga. Ka te IENIHI, Kai hoko akihana. HE HOKO! HE HOKO! HE HOKO! KATAHI ANO au ka ki atu ki aku hoa maori, e hoko nei matou, tenei nga taonga tini noa iho kei au. Katahi ano aku hanga i ki ai au he pai rawa. He mea tae hou mai hoki ia i runga i te kaipuke i a te ' NEPIA. ' Ekore ano e taea te tatau. He aha kia korerotia ai; engari ma kou- tou e haere mai ki te matakitaki—ahakoa, kore te moni i a koutou me haeremai ki te matakitaki; tena te rangi e kite ai koutou i te moni ka hoki- mai ai ki te hoko. He utu iti te utu. Ko te pa- raikete ma, he mea ano 12s. mo te mea kotahi; he mea ano 15s.; he mea ano I8s. Na te HATANA. TURANGA TERA HOIHO. " E MEA ana a HOURA, kai hanga tera nei, ki nga tangata Maori o Heretaunga kia rongo mai ratou e haere tonu mai ana ki a ia nga uta- utanga tera pai o Ingarani mai. He mea whakarite marire e ia kia hangaia mai ano; ehara i te mea hanga noa. Ko te ritenga o te utu e ngaware ana. Tuitui tonu ia i te mea pakaru, me ka mauria mai ki a ia. Heekipiri rori TAHUTI MAI! TAHUTI MAI! ! TENEI nga hanga e makaia noatia ana e au; ehara i te tikanga utu ona utu. Ko nga hanga katoa o te pakeha, ina anake kei au—nga paraikete, nga hate, nga tarau, nga kahu raumati, nga kahu hotoke, nga kai, nga tupeka, nga aha noa atu. Ko te ahua he pai anake; ko te utu he iti noaiho—he mea hoki naku kia we te riro, i whakaititia ai. Ma koutou e haere mai ki te ti- tiro; ahakoa hoko, kore ranei, me haere tonu mai. Na te NOURE Kei Hekipiri Rori. PANUITANGA. HE pakeha hoko i nga kai maori nga tangata kua tuhia nei nga ingoa kiraro iho—ara, i te witi, i te aha noa. Ko te WATA ratou ko KENERE ko WATA ano. HE mea ta na HEMI WURU, i te whare ta o te Haaki Pei Herara, ki Nepia, i te Hatarei i nga rua wiki katoa tena rua wiki, tena rua wiki.