|
loading...|
|
Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 1, Number 1. 13 June 1863 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI
NO 1] NEPIA, HATAREI, HUNE 13, 1863. [VoL. 1
ME Hoturoa o mua i te i tona waka, a
Tainui, ki te; wai i Hawaiki kia rere noa
i te moana tauhou ki te rapu kainga mona
i nga whenua ngaro, koia hoki matou ka
kokiri i ta matou waka tiwai, Te WAKA
MAORI O AHURIRI nei, ki runga ki
te moana ngarungaru, i te moana tarewa-
rewa noa, o te Whakaaro tangata—mana
e rewa, mana e totohu.
Otira ta matou e pai rawa ai kia ora ia
iroto i te marangai, kia kaha hoki te ma-
ranga i runga ake i te huka o te tai—a, ka
whakaheke haere tonu atu, i te hau tika,
tae noa ki te kokorutanga rangimarietanga
e whaia, nei e matou kia taea—ara; te
painga me te kakengahaeretanga o nga
iwi Maori, me te whakatupuranga o te
whakaaro pai i roto i te Pakeha raua ko
te Maori i tenei wahi o te motu rawa
ano.
A, i te whainga ki tenei tutukitanga, e
hiahia atu ana matou ki nga Maori kia
whakakahangia, kia whakapikitia matou
e ratou ano. Ka titiro matou, nga kai
whakatika, ki o matou hoa Maori hei hoa
whakatika i tenei, waka kia kore ai e eke
kirunga ki nga toka ine nga tahuna o te :
moana pakaru ai.
. I mua ai, taea noatia mai tenei takiwa,
pai tohu te rongo o te Pakeha raua ko te.
Maori i tenei, kainga. He mea noa ia o
raua he. Mama noa ake nga hau i ngaru-
ngaru ai a runga o te wai i etahi wahi,
Tena ko te tino marangai e hapai haere
ana i te mate, i te he ko tena i kore e ta-
pahi noa i te Rangimarietanga o ta tatou
noho a, ekore tonu ano hoki ia—ake atu
nei.
Huri ake tenei, ka tahuri ki etahi o nga
painga e putamai i tenei hanga, i te Nu-
pepa Maori.
Inamata ia, i te takiwa ki Kakano kia
pehia noatia te takutai o tenei Motu e te
waewae Pakeha, ireira; ia he tino mahi
uaua he mahi mate hoki; te kawe korero
ki nga wahi tawhiti o te Motu nei. Ka
whangaia te rangi pai, te takiwa paki ; ka
takahia te maunga e te waevvae ka wha-
kawhitingia te awa, me te hoa riri ka
whakarereaketia, ka whakakonihitia. Oti-
ra kua homai e te Pakeha te matauranga
ki te tuhituhi, ki te ta pukapuka ; a, i
runga i tona whakahaeretanga e kore e
noho te Meera i te kino o te rangi; kua
whaihuarahitia te maunga ,• kua ara wha--
tatia nga awa, me nga hoa riri, kua hoa
arohatia. Heoi hoki, kaore tahi he mea
inaianei hei whakakore i te hari reta, nu-
pepa ranei, kianga wahi katos o te Motu -
.me kore ano ia i te whakararu a te
Maori ake ano.
Ko tenei e ahei ana te tangata ki te no-
ho i te taha o tona ahi korero ai ki ona
hoa, ahakoa tawhiti noa ratou e noho ana.
Ko nga whakaaro ko nga rapunga a te
ngakau—-hei painga pea mo nga tauiwi
me ka panuitia—i te putanga toutangamai
ngaro tonu iho me kore i te Nupepa hei
whakakite ki te katoa.
Tetahi painga o te Nupepa, penei, hei
hono mo te Pakeha raua ko te Maori Hei
whakaputanga whakaaro ma tatou tetahi
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
rangatira, o ana tangata noaiho ranei. Ko
nga marenatanga Maori me nga whanau-
tanga hoki ka taia ano ki tenei nupepa,
me nga hui, me nga aha atu.
Ka mutu, kua oti nei e matou te wha-
kaatuatu i etahi o nga taonga hei utanga
mo te waka nei, kua kokiritia rawatia ho-
ki kirunga ki te wai manu ai, me tuku atu
tenei ma te hau raua ko te ngaru e tohu,
me te inoi atu matou ki nga koroke Tani-
wha o te moana kia kawa e arai i toua ara,
koi teromi ki te wai—a, ngaro tono iho.
E TA MA.. Kia rongo koutou. Ko tenei
nupepa tuatahi nei, he mea whakamatau
noa ia na matou. He mea utu na te Pa-
keha tana nupepa. E mea ana matou ki
te maori ko tana nupepa hoki me utu.
Ekore ano hoki e tika kia mahi te hunga
mahi ki te kore he ritenga mo tana mahi.
Na, ko tenei taonga hei taonga ma te ta-
ngata maori ake ano; ko te pakeha, he
kai mahi kau ia—a, e kore ano hoki pea
koutou e pai kia hoki iho o koutou wha-
kaaro i o te pakeha whakaaro, no te mea e
' whai ana koutou ki nga ritenga pakeha
inaianei—inahoki nga mira, nga parau
whenua, nga kaata, nga aha atu; koia ho-
ki nga nupepa, me pena ano. Kaua e ki
ko te nupepa anake me whakarere; no te
mea, ma te nupepa, hei whakaatuatu tika-
nga, ka tika ai te mahinga o ena mira, o
ena parau, o ena kaata, o ena aha atu.
Ehara i te mahi whaingohia tenei hanga
te nupepa—inahoki, he tokomaha nga
Kai mahi, nga Kai ta, me te Kai whaka-
maori.
He mea ata tuhi rawa a ringaringatia
nga reta katoa i te tuatahi, kia mohio ai
nga Kai ta te titiro; no te mea he reo
maori ia. Ko to ratou reo e mohio ai he
reo pakeha. Heoi, ka oti te ta ki te
perehi, katahi ka whakahokia ano ki te
Kai whakamaori kia tirohia e ia nga henga
—a, ka kitea e ia nga henga ka whaka-
tikaia, ka whakahokia ano ki nga Kai ta
perehi, katahi ka mahia tikatia e ratou.
Na, ko ta matou whakaaro i mea ai hei
whakarite i te mahi a enei tangata, koia
tenei, —kia te kau pea nga pa maori e
kohikohi i te moni—kia tae ki te rima
pauna i te pa kotahi, ia pa, ia pa—a,
rupeke noa nga pa kotahi te kau—ka
rima te kau ena pauna. Ma te Kawana-
tanga hoki etahi pauna erima te kau, ka
taea te rau—heoi, ka rite te nupepa mo
te tau kotahi. Ki te pai koutou ki tenei
tikanga, katahi ka mahia tonutia te nupepa
nei—ki te kore, heoiano, ka mahue tia i
tenei.
Kaua e tukua kia roa koutou e whakaaro
•ana; engari, kia hohoro te whakaatutia
mai. Ki te paingia e koutou tenei ritenga
me hoatu e matou, ma te Meera e kawe
atu, nga nupepa kotahi, te kau mo te pa
kotahi, ia pa, ia pa.. Erua putanga o te
nupepa i te marama kotahi—a, tae noatia
te mutunga o te tau—ara, i nga marama
te kau ma rua.
TARANAKI.
KUA HINGA TE PAREKURA.
ERUA TE KAU MA WHA NGA TANGATA
KUA MATE.
No te ata o tenei rangi, o te 8 o nga ra o
Hune, ka tae mai te Tima a te Koari
Ahere—i rere mai i Akarana. Na reira
mai nga korero o Taranaki, ara: —
I te ata tonu o te wha o nga ra o Hune
nei ano (te Taitei) ka haere atu te
rangatira o nga hoia, a Tinara Kamarona,
me ona hoia maha—e ono rau e kiia ana—•
ki nga kainga o te hoa riri (nga maori) i
te taha ki ko atu o Tataraimaka—kei uta
o te taha ki te tonga o Kaitake. Ka
huakina te taua ki reira ki nga rua e
nohoia aua e nga tangata maori. I te
huakanga ki nga rua tuatahi ki hai i
tahuri mai nga Maori — i oma anake;
engari, kei nga rua o muri katahi ka tahuri
mai—me te mate hoki. Ko nga mea i
noho, mate tonu; ko nga mea i oma anake
i ora. Taea aua te pa e te hoia, he horo
anake; katahi ka whaia, ka werowerohia
haeretia nga morehu, a puta noa ki tatahi.
Te taenga ki tatahi, ka riro ano i te hoia
tetahi pa—ka oma nga tangata maori ki
te ngaherehere. Erua te kau ma wha
nga tupapaku, maori, mate rawa,. i amohia
e te hoia ki to ratou kainga, ki Tatara,
kia tanumia. Tera atu nga mea i tu,
kaore i ata mohiotia. Ko nga mea i kitea
e oma haere ana i te takutai, puhia ana,
ki te purepo, e te Tinia Ikiripihi e tu ana
i waho atu—ko nga mata ia, ko te hanga
e rere nei—a, ka pakaru, ka matemate nga
tangata e tata aua ki te taha.
Ko nga hoia i mate, tokotoru—kotahi i
mate i roto i te riri, tokorua i mate i muri
iho; ko nga mea i tu, i motu i te patiti,
tokowaru.
E kiia ana ehara i Taranaki nga tangata
i mate, engari no Ngatiruanui no Wanganui
ranei.
Tenei ano hoki etahi korero o ko ke
atu, no Poneke mai. —He kaipuke ano
nana i kawe mai. Ina ia: —
No te te kau ma waru o nga ra o Mei
kupapa ana tetahi rangapu hoia (etoru te
kau takitahi ratou) i tetahi taha o te awa
i waiho hei rohe mo Tataraimaka ki te
taha tonga. Kitea aua e ratou etahi
tangata maori e haere mai ana i tetahi
taha o te awa. Katahi ka whana atu ki
mua etahi o nga hoia, eruarua nei, hei
whakataki mai i nga tangata maori—me
te manu e poapoatia ana—ko te nuinga i
takoto tonu. Heoi, rere tonu mai nga
maori; ko tetahi o ratou e whakawhiti
aua i te awa, katahi ka puhia e aua hoia,
ka tangohia tona pu, ka riro. Hei konei
ka whati nga mea o mua, ka whati ki
muri atu o te hunga e kupapa nei, me te
whai haere tonu mai nga maori; ko te
whakatikanga i whakatika ai— a, tau !
paku ana nga pu, hinga ana etahi o nga
maori ki te whenua.
|
|
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
Muri iho o tenei riringa ka tanumia e
te hoia tokowaru nga tupapaku maori i
kitea ki reira e takoto aua. Kaore he
pakeha i mate i tenei. Ko te Parataua te
ingoa o te rangatira o enei hoia. Heoi,
ka mutu.
He pukapuka tenei na Peki Turoa, o
Wanganui.
Raurikia, Mei 12, 1863.
HAERE ra e taku pukapuka ki te Taone,
{Wanganui), ki nga pakeha katoa hoki.
E hoa ma. Tenei taku kupu kia koutou.
Kaua koutou e whakaaro tena e puta he
riri ki konei, ki ta tatou awa nei, a Wa-
nsanui. Kaua nga pakeha e noho mai
o oi
irunga i ona wahi whenua e wehi, engari
me noho tonu ratou. Ki te mea e hiahia
aua te pakeha ki te riri, me haere ia ki
Taranaki—me te maori e hiahia ana ki te
riri, me haere ano ki Taranaki. Naku
hoki tenei kupu, me noho mariri mai kou-
tou i to koutou whenua. Ekore e ngaro
i au te ki kia timata he whawhai ki Wa-
nganui nei. Kei whakarongo koutou ki
te korero a te tangata haere noa i kona ;
kei i au anake te whakaaro.
Heoi ano aku korero. Ahakoa, te nga-
ro atu ai etahi hapu me ona whakaaro,
kei i au ano te whakaaro me te tikanga.
Heoi ano
Naku
Na PEHI TUROA.
I panuitia tenei pukapuka i te aroaro o
nga Rangatira o Wauganui, o Raugitikei,
o Ahuriri, o Waitotara hoki, i te hui ki
Raurikia, i te Wenerei te 13 o nga ra o
Mei. 1863.
Nga kai whakarongo, ara,—
TE PARATENE (Pakeha)
EPIIIA TUROA
APERAHAMA TE HURUHURU
NOA TE RAUIIIKI
KARAITIANA
HAMIARA HIROTI
APERONIKA
HOHEPA
ARAPETA TUROA
HORI KINGI
TE MAWAE
METE KINGI
HOANI HIPANGO.
HE PUKAPUKA NA KARAITIANA RAUA
KO TE WIRIHANA TOATOA KIA TE
KAWANA.
Rangitikei, Mei 20, 1863.
KIA TE KAWANA KEREI.
E hoa, tenakoe. Kua tae atu pea
nga reta a nga pakeha hei whakaatu i
taku haere atu kia kite au i a koe ki Wai-
tara. I muri iho i taku taenga atu kj
Taiporohenui he huihui na te Hanataua
ki reira ; ko taku taenga atu ki reira kua
patua nei nga pakeha, ko te take tena i
kore ai maua e tae atu kia kite ia koe.
I rongo maua i nga korero a Hanataua
he korero kino katoa ; ko a maua korero
kaore i puta i taua iwi. Tenei ta maua
kupu—i kite maua i te nupepa panuitanga
mo te haerenga o te Rokena i te tahatika
nei, me te kupu hoki kia hohoro atu nga
whakaaro, kia kite koe. E mea ana maua
ko nga tinana tonu e karanga mai e koe
kia haere atu ki kona kimikimi ai me aha
a te Rangitake. Tenei ano pea etahi o
maua hei hoa korero kei Waitara e noho
ana. Heo oti ano.
Na, o hoa,
Na KARAITIANA TAKAMOANA
Na TE WIRIHANA TOATOA.
NGA KAIPUKE J J|^U MAI ki NEPIA. -
Hune G—Te Ehita (Esther), 54 tana, no Weretana,
he taonga, he rakau nga utanga.
Hune 7—Te Rapawlngl (Lapwing), 40 tana, no
Akarana. Nga utanga he rakau kanikani, he
rakau whakatupu, he paraoa, he aha atu.
Kotahi te tangata ekemai.
Hune 8—Te Hoari J7ww (Lord Ashley). 296 tana,
no Akarana mai. He taonga, he manu pakeha na
te Whitimoa, he hipi, he aha atu nga utanga.
Ko te Whitimoa anake te tangata eke mai mo
Nepia nei.
Hune 9—Te jl/eeti (Maid), 15 tana, no te Mahia
mai. Nga utanga he kaanga, he hamana, he
aporo. Nga tangata eke mai, he maori
tokowaru.
Hune 9—Te Hira (Hero), 15 tana, no Pawati
Pei. Nga ut?.^ga he poaka, he aporo, he
hamana, he kaanga, he oti, he witi.
Hune 10—Te Raiara, Paraite (Royal Bride, 450
tana, no Ingarani, na Akarana mai. Ko nga
utanga he taonga noa atu. Nga tangata eke
mai, tokorua he tane tetahi, he wahine tetahi.
Hune 10—Te Tirana, (Zillah), GO tana, no Akara-
na mai. He taonga noa atu nga utanga.
NGA KAIPUKE RERE ATU I NEPIA.
Hune 3—Te Hi Pirihi (Sea Breeze), 70 tana,
Hemi Tautari. I rere ki Akarana. 25 nga
kau i runga.
Hune 5—Te Eltilwria (Excelsior), 52 tana, i rere
ki Akarana. Nga utanga atu 233 puhera
kaanga, 15 takahi hanga, 25 nga kau, kotahi
te Taki (kuri hoiho nei). Tokorua nga hoia i
eke atu kirunga.
Hune 6—Te Matihuma (Montezuma), 13G tana,
i rere ki Akarana. 35 nga kau ki runga.
Tokorua nga tangata i eke atu kirunga.
Hune 8—Te Hi Tapena (Sea Serpent), 60 tana,
kua rere ki Weretana, he taonga nga utanga
mo te takutai.
Hune 9—Te Hoari Ahere (Lord Ashley), 296 tana,
e rere atu ana ki Weretana, ki nga kainga hoki
o te Motu ki te taha tonga. Ko ona utanga
ano irunga, no Akarana mai, 450 hipi no
konei, Tokowhitu, nga tane, kotahi te wahine
nga tangata o Nepia i eke atu.
Hune 9—Te Ara Winita (Earl of Winsor), 735
tana, e rere ana ki Oamaru, 3000 hipi i utaina-
ki runga. Nga tangata eke, kotahi te tane
kotahi te wahine.
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
MARAMATAKAHAERE.
HUNE 30—ONA RA
A te 16 o nga ra kowhiti ai te Marama.
A te 2 o nga ra hua ai te Marama.
1 Manei 16 Turei
2 Turei 17 Wenerei
3 Wenerei 18 Taitei
4 Taitei 19 Parairei
5 Parairei 20 Hatarei
6 Hatarei 21 RATAPU
7 RATAPU
22 Manei
8 Manei 23 Turei
9 Turei 24 Wenerei
10 Wenerei 25 Taitei
11 Taitei 26 Parairei
12 Parairei 27 Hatarei
13 Hatarei 28 RATAPU
14 RATAPU
29 Manei
15 Manei 30 Turei
PANUITANGA.
HE pakeha hoko i nga kai maori nga tangata
kua tuhia nei nga ingoa kiraro iho—ara,
i te witi, i te aha noa.
Ko te WATA, ratou ko KENERE
ko WATA ano.
Nepia, 13 Hune, 1863.
HE TAONGA.
Katahi ano ka tae mai i Ingarani.
TENA, kei te Toa a te Hutana, raua ko te
Eawini, i Nepia nei, nga parakete whanui,
matotoru rawa—he mea hou tonu mai no rawahi
mo te hotoki nei.
Ł s. d.
Nga parakete whero, mo te mea Kotahi... 1 00
Nga mea ma, mo te mea kotahi...... 15 O
Nga mea puru, mo te mea kotahi...... 14 O
Nga kaawhe, he mea pai rawa—huruhuru
anake—mo te mea kotahi... 1 00
He maha noa atu o etahi taonga atu—he huka,
he tupeka, he aha, he aha. He mea ngaware
anake te hoko.
Na te HUTANA raua ko te EAWINI
Te Kau Herini Hei Utu.
KUA NGARO, i te Turei te 26 o nga ra o Mei,
tetahi Tera me te Paraire.
He mea tango pea ia i runga i tetahi hoiho poni
nei, he paka tu a pongo te kara.
Ko te tangata mana e whakahoki mai taua
Tera me taua Paraire ki te whare ta o tenei
Nupepa ka utua ki aua moni, te kau herini.
Nepia, Hune 2, 1863.
WHAKARONGO MAI.
HE rongoa whakamate kua oti te whakatakoto
i runga i taku kainga; ara, i Te Mata.
Na, kia tupato te tangata e whai Kuri ana koi
tukuna kia haere noa i runga i taua whenua.
HONI TEE MARA.
Nepia, Hune 2, 1863.
HE MEA NGARO.
Te kau herini ma te tangata mana e
kite.
KUA NGARO, i te whenua i waenganui o
Omahu o Nepia, tetahi peeke. Ko nga
kai o roto, he haiana parau, me etahi mea paku-
paku, mea parau ano.
Ko nga moni kua oti nei te whakahua ka hoatu
ki te tangata mana e kite, a ka mau mai ki to
whare o Mete KIARI—te Parakimete e noho mai
nei i te Heekipiri Rori, ki Nepia.
Nepia, Hune 10, 1863.
WHAKARONGOMAI.
HE HOIHO e hiahiatia ana kia hokono i te
tangata Maori. Kia ono, tae atu ki te 12
o nga hoiho e -hiahiatia ana. Ko te ahua o nga
hoiho kia mama noa ake; hei waha tangata ia.
Ko nga moni hei utu ka whakatakoto tonu i te
homaitanga o nga hoiho.
Me kawe mai i roto i nga ra 10 takoto e ake nei.
Me anga mai kia TUARE, ratou ko ona hoa i
te ngutu awa o Ahuriri.
Nepia, Hune 11, 1863.
Kia rongo mai nga tangata Maori.
E HOKO tonu ana au i nga kai Maori katoa, i
nga Witi, i nga Hamana, i te Taewa, i te
aha atu, me ka kawea mai ki te taone nei.
He huhua noa iho nga taonga, me nga kai Pa-
keha, kei taku whare e tu ana hei hoko.
Na TE HATANA.
Nepia, Hune 10, 1863.
HePuutu! HePuutu! EePuutu!
HEOI te Whare Puutu tino pai, tino kaha ra-
wa, tino ngaware hoki te hoko ko te whare
o Reatana kei Nepia nei—i tetahi taha o te rori
i te whare o te Kawanatanga atu na.
Ka, hiahia te tangata ki te hoko Puutu e me anga
ki taua whare hoko ai—ara, ki te whare o
REATANA.
Nepia, Hune 10, 1863.
PANUITANGA.
E MAU tonu ana te tangata, e tu iho noi tona
ingoa, ki tona mahi whakarite i nga ritenga
o te Katimauta, mo nga kaipuke u mai, me nga
kaipuke rere atu—ahakoa, kaipuke pakeha, maori
ranei.
He kai hoko hoki ia i nga kai maori katoa, witi
nei, aha nei, me ka tukua mai ki a ia hei hoko.
WIREMU REKENA,
Nepia, Hune 11, 1863.
Ł2 UTU.
KUA ngaro atu i nga parae tata ki Te Pakia-
ka he hoiho; ko tona tu tenei, —he mea
poka ia, e 4 ona tau, kaore ano kia ekengia, he
whero-whakapango te ahua, ko te kanohi e ma ana
no te rae ki te ihu, me nga waewae hoki o muri e
ma ana, kua parani tia peneitia ki te peke maui
JC. No te raumati, note wa kirihimete, i nga-
ro ai. Na, ki te whakakitea tenei hoiho ki Te Mata
ki a Te One, ka utua te kaiwhakaatu ki nga
Pauna Moni ERUA.
HE mea ta na HEMI WURU, i te whare ta o te
Haaki Pei Herara, ki Nepia, i te Hatarei i
nga rua wiki katoa-—tena rua wiki, tena rua
wiki.