TE HAEATA
  TE UTU MO TE TAU }
KOTAHI 2s 6d}               " Tatou ka haere i to Ihowa Maramatanga."       { TE  MO TE PUKAPUKA
KOTAHI 3d
   VOL.  1.]                       AKARANA,      HURAE     1, 1859.                       [No. 4.
       MARAMATAKA      MO   HURAE.
   Hei te 1 o nga ra Kowiti ai te Marama.
   Hei te 15 o nga ra Hua ai te Marama.
                        
   1  Parairei  
   2   Hatarei

   3  Ra  Tapu   Waiata i o, 16. 17.
   4. Manei      
   5  Turei     
   6   Wenerei   
   7  Tarei     i Ka wera tetahi wahi o Aka-
   8   Parairei       rana, 1858.
   9   Hatarei

  10  Ra Tapu    Waiata 50, 
  11 Manei
  12 Turei
  13 Wenerei
  14 Tarei
  15 Parairei
  16 Hatarei

  17  Ra Tapu   Waiata 86, 87, 88.
  18 Manei
  19 Turei
  20  Wenerei   
  21  Tarei
  22   Parairei  
  23  Hatarei

  24 Ra Tapu    Waiata 116, 117, 118.
  25  Manei
  26  Turei
  27  Wenerei
  28  Tarei      Ka rere te kaipuke o Kape-
  29  Parairei   tone Kuka i Ingarangi 17GS.
  30  Hatarei

  31 Ra Tapu 

E taia ana Te Haeata i te tahi o nga ra
o nga marama katoa.
Te utu  mo  tenei niupepa hia rua hereni
mo te  Tau te kau ma  rua nga niupepa e
taia i te tau kotahi.
Ko nga tangata e mea ana kia taia o ratou
whakaaro ki tenei niupepa, me tuhituhi a ratou
pukapuka ki te Kai-Tuhi o Te Haeata, ara ki a
Te Patara, kei Onehunga.  Ko  te tangata
e hiahia ana  kia taia tona panuitanga ki
te Haeata nei, me kawe i tana pukapuka kia
Te  Wirihana ki te Whare  Perehi o "The
New  Zealander," ma Te Wirihana e whaka-
rite utu mo te panuitanga ka taia. 
i        TE  HAEATA.

i       AKARANA, HURAE i , i 839.
 KUA  ITI HAERE  RANEI TE TOKO-
       MAHA  O  NGA  MAORI?
 |                                                         ——————————.——————————————————M.
  E ki ana i tokomaha nga Maori i nga
1 ra o mua, i tini noa atu te tangata, ki ka-
! toa ana nga kokorutanga o nga moana
 me  nga awa-awa o te tuawhenua, he ta-
 ngata kau nga maniia me nga pukepuke,
 u kape ana te whenua. E tika ana pea
 tena, e titiro ana matou ki nga kainga
 mahue,  ki nga pa tawhito e tuhera kau
 ana, ki nga mahinga kai kua whakatupu-
 ria e te otaota, ki nga ngakinga kumara
 kua riro i te rarauhi. Tu ana nga puke-
 puke i nohoia he pa tangata, ara ana nga
 maioro, tuhera ana nga rua kumara, tena
 ko  te tangata, keihea ?
   Me  rapu marire tatou i nga take i Hi
 haere ai nga tangata o te motu nei, kia
 atu maunu marire ano, kia kite ai tatou i
 te ritenga e ora ai te tangata.
   E ki  ana etahi na te Pakeha te lake,
 na ona ritenga ke kua tae mai ki uta nei
 le tangata i patu. Kahore matou i mo-
 hio na te Pakeha.  No  naianei hoki te
 Pakeha, no mua noa atu te korenga o te
 tangata. E  noho ana te Pakeha i toua
 kainga, kua ngaro noa atu te tini o te ta-
 ngata. Tae  rawa mai te Pakeha  kua
 hoki iho kua tokoouou te tangata. No
 naianei koia te horonga o nga pa ? Na te
 Pakeha ranei i patu? Kaiahi koia ka ta-
 koto kau  nga kainga, ka ururuatia nei
 nga nohoanga  tangata e te rahurahu?
 Huatu, no mua ano, no nga wa i nohoia
 le whenua e le Maori anake, kahore ano
 te Pakeha i kitea noatia e ia.
   Na, tetahi lake i ngaro ai te tangata
 ko nga pakanga kino o mua. He  iwi pa-
 kanga hoki te Maori; tana  kai, he riri :
ona  take riri, he maha—ara he kanga,
he  makutu, he tapu, he wahine, he one- 
one, he pa tuna, hehinga mango, he lake
riri katoa  enei.  Otiia ki ta te whaka-
tauki erua  nga  lake nai, "he wahine,
he oneone i ngaro ai le tangata." Hau-
nga ia nga take e riri ko te ngaromanga o
te" tangata ia matou e rapu nei. Ki ta ma-
tou  i rongo ai i ngaro te tangata i te
  patu Maori ano. Tena, na te aha i ngaro
 ai nga tangata nona nga pa e tu nei kei
 Manuka, kei Waitemata, kei Otahuhu?
I E mea ana i ki katoa enei pa i te tangata
 i mua.  Keihea ianei e tuhera kau nei,
i kahore he tangata? Na te aha i kore ai
i he tangata mo Taranaki? Rupeke rawa
 ona Iwi.  Tukitukia rawatia e Waikato,
 e Ngapuhi, e tera iwi e tera iwi. To Niu
 Tirene parekura nui hoki tera ; na te aha
 hoki nga mano  tini o Waikato i ngaro ai ?
 " Tena  Hongihiko, nana  te houtaewa,
 Huna  kautia Waikato ki te mate."
   Na te aha hoki nga tangata o Kaipara i
 huna?  Pari tau ana hoki nga tai o tera
 moana  nui, tere kau ananga ngohi! roto,
 kahore he tangata hei patu; kua whaka-
 moea  ona tini e te pakanga. Na, "He
 koromiko  te rakau i taona ai te moa,"'
 koia tenei he patu Maori te rakau i ngaro
 ai te tangata.
     " Nei ka noho, kakapa tu ana
     Te tau o taku manawa
      Kia aku tamariki.
     E Tia, tenei au, e tama ma,
     Ko  te aitanga a Tane,
      E tuohu i uta ra.
     E piko nei, me te mamaku,
      Kia aku tamariki.
     Keihea ra? e te tamaki
     I karangatia ai, 'Nau mai, e Tama,'
      Ka riro ra ia i te taiheke nui."
 Na, tangi ana te tangata mo tona iwi kiia
 ngaro  i te kino, mea ana  kia matou,
 " Te hohoro mai koutou i te oranga o te
 tangata ; mei hohoro mai te kupu o te
 Atua, kua ora tenei te mano o te tangata
 hei noho i le whenua."
    Tetahi take, ko te mahi kohuru tamariki.
 Ki ta matou i rongo ai i nui te mahi pera
 i mua. Ka  whanau  mai he tamaroa ku
 whakaorangia pea tera e nga matua kia
 ai he tangata hupa; putu; ka whanau mai
 he kotiro, ka roromi. Ko te whaea i aro-
 ha ki tana tamaiti ekore e kohurutia, tena
 ko tetahi roromi tonu iho i tana kei ai
 hei raruraru mona.  Tokotoru, tokowa,
 tokorima, toko-ono, tokowhitu kua romia
 e te wahine kotahi, mei atawhaitia ona
 kotiro kua ora pea tenei hei hoa mo etahi
 o nga tangata taka kau, e kimi kau ana i
te wahine mana —kua  noho i te kainga

                                    TE  HAEATA.
 hei whakatupu  tangata mo te ao. Otiia
 kua kore pea tenei mahi inaianei, kua kite
 nga tangata i te he na te rongo pai ratou
 i whakamohio ki te nui o tenei he, kaiahi
 ka  whakaorangia nga tamariki, ahakoa
 tane, ahakoa wahine; ka pai kia ora nga
 tamariki, kia whakarerea rawatia tenei
 be nui.
   Tetahi take, ko te mahi puremu o nga
 tamahine. E mahara ana matou he mea
 whakama  tenei. E taea hoki te aha i te
 he  o te Maori? Kia huna koia i tenei
 wahi?  Ekore e taea te huna. E matau
 katoa ana nga tangata e hohoro ana nga
 kotiro maori ki tenei mahi kino; kia hia
 ake ranei ona tau kua taka ki te pena, kua
 moe  tahae i roto i te tokomaha o nga
 Maori ranei, kua rere ranei ki te Pakeha.
 Otiia, na nga matua te he, na to ratou
 tikanga moe huihui,e huri nui ana hoki ki
 roto ki te whare kotahi, nga tane, nga wa-
 hine, nga taitama, nga kotiro, te tekau, te
 hokorua kei te whare kotahi. I tini nui
 rawa tenei he i mua.i roto i nga whare
puni.  Kua mutu  te moe whare puni,
 otiia kahore ano i mutu te moe huihui, e
 moe nei ano, e tahae nei ano. Na, ka pa
 te kotiro iti ki tenei mahi kino, ka toko-
 maha ona tane, be mate te tukunga iho.
 Ka paangia e nga mate maha,ka ngoikore
 noa iho tona tinana, a ka tupu ake ka
 kaumatua, ka  marenatia, ekore pea e
 whai tamariki.  Ko  tetahi take tenei i
tokomaha ai nga pakoko i roto i nga wa-
 hine maori.
   Tetahi take, te mamahi o nga wahine.
 Ta te maori tikanga tenei onamata, e
whiu ana ma te wahine nga mahi taimaha,
 ara te waha wahie, kai, pikaunga, taima-
 ha, aha aha. E kore e aroha te tane ki
tana wahine hapu, ka whiua ano nga ka-
wenga  taimaha ki runga i a ia, a mate
roto ana tana tamaiti, whanau mate ana
ranei. Tera  te makau te amuamu  kau
nei ki tona whaerere mo te korenga o o 
raua tamariki  ora, te mahara ai ia, tera ;
te lake i kore ai te whanau oramai tetahi |
tamaiti mo raua, ko te mamahi  o tana
wahine i a ia e hapu ana. He mea wha- 
ka ngoi kore tenei i te tinana o te wahine,
he take mate hoki.
  Tetahi take, ko te whakamoenga o nga
wahine hi nga tane o tona hapu ano. He
mea  ano ka moe te matua ki te wahine o
tona tamaiti kua mate, he moa ano ko te
pouaru o  te matua ka moea e tana ta-
maiti.  Otiia, haunga enei mahi poauau
rawa, e kaha ana nga iwi katoa ki te pu-
puru i ana kotiro hei wahine mo aua ake 
tamariki.  Na, ka moe te whaea raua ko 
tonu  tamaiti, me te matua rana ko tana
tamahine, me te tungane raua ko te tua- 
Line.  Te marenatia nga tamahine ki nga
iwi ke ke noa atu,te tuku i nga tama kia
Kimihia he hoa mona i roto i nga iwi ke
noa atu.  Ko tetahi take tenei i ngoikore
haere ai te maori tokoono ai te maori i tokoouou ai a ratou ta-
 , mariki, ara, te marenatanga o nga hua-
  nga ki a ratou huanga.
    Tetahi take. He  kai kino. E ki ana, i
 i mua i pai te kai a te maori, he kumera,
  he aruhe, he pohue, he manu, he kainga-
  ru, he tuna, he mataitai; e mea ana ano
  i kaha rawa te tangata i tera wa. Ina-
| ianei, kua mahue te aruhe, me te pohue
  kua kore te  kaingara, kua iti haere te
  manu, kua iti haere hoki te ngaki o te
  kumera—kua   tahuri te tangata ki te kaa-
  nga piro.  Ka nui te kino o tena kai, ki-
  no whakaharahara, e mea ana nga mea
  mohio, nga rata, e rere ana tetahi wahi o
  te piro ki roto ki nga toto o te tangata hei
 whakatupu  mate—tona pakarutanga mai
 he  akiaki, he hori, be  mahaki   he
 koiangi lie whakamate—kai ana nga wha-
 erere i te mea e whakangote ana i tana
 tamaiti, kai ana te tamaiti i tenei piro i
 roto i te waiu o tana whaea, kai ana ho-
 ki i te mate.
i  No  konei i tokomaha ai nga tamariki
 ki te mate  no te kino o te kai, engari
 te waiau kau, te rohe  taro, te witi te
 poaka, te hipi, te kau, me te tote hei ki-
I naki riwai kia tupu kaha ai nga tama-
! riki kia whai kaha hoki nga tane me nga
 wahine.
   Ko  tetahi kai kino e kohuru ana i te
 maori ko te tupeka. E ki ana nga mea
 mohio, he mea whakatupu mate tenei mo
 te tangatae whakanui ana i tana kai tupeka,
 e whakatu!miti ana hoki i nga wai o tona
 tinana, e whakangoikore ana i tona puku
 e whakakawa ana ite waha, e mea ana i
 nga toto kia rere nui ki runga ki te ma-
 hunga pehi ai, e whaka-iwi kore ana i te
 tinana katoa. E whakakore  ana i te ha-
 pu o. te wahine, ehara i te tino whakaka-
 hore, otiia e ki ana, ko te wahine e kai
 nui ana i tenei kai ka iti haere tona kaha.
   Ehara  tenei i tetahi take i mate ai te
 tokomaha  o te tamariki?  Titiro hoki,
 kahore ano i kaha noa ki te haere tu kua
 kai to tamariki i te paipa, kua akona e te
 matua ki te tiki ngarahu mo tona paipa
 kua momimomi   haere to tamaiti. E mo-
 momomi ana i to aha? E momimomi ana
 i te mate mona. He tokomaha nga ta-
 mariki kua hinga i tenei kai.
   Tenei etahi take ko 
 
 take mate te maeke. Titiro ki nga wha-
 re o te maori. He  whare  mahana  ra-
 nei? E kore e tangi te hau 5 roto, e kore
e puta te ua? Kahore he pumatao o ro-
to e rere ako ana i te whenua? He ko-
huru tangata tenei tu whare. He take
mate  ano te kakahu kino e ora ranei te
tangata i te paraikete he kakahu mona i
te ao i te po? Ka haere ki te haere, he
paraikete tona pakikau, ka haare  ki te
mahi  ko taua paraikete ano, ka takoto ki
te moe koia tera ahakoa maku ahakoa
maroke, a angeange noa iho. pakaru noa 
iho, kahore 
  aha.  Me rapu koia ki te take i mate ai
  te tangata, i ngaro ai te tokomaha ?
    He take mate te paru o te tinana, otiia
 e noho ana te maori  i roto i te paru
 waiho  ana te paru kia piri tonu ki tona
  kiri, tutaki rawa nga wahi i puta ai te we-
 rawera me nga kino i roto.
   Me  rapu koutou ki te take i ngaro ai
 te tokomaha o nga tamariki he mea nga-
 ro koia, kao, e takoto kau ana, e hura
 ana, ko te tupeka ko te kai kino ko te
 wharo  kino, ko te kakahu kore, ko te pa-
 ru nga kai kohuhu.
   Tenei  tetahi whakaaro, ko te he o nga
 mahi ki te Atua. E mahara ana matou
 ki nga iwi katoa i tohe tonu ki te he, ki-
 hai tetahi i ora; ara ko nga tangata i a
 Noa ma, ko nga tangata o Horoma o Ko-
 mora, ko nga Kanaani ko nga tangata o
 Papurona, o Ninewe, o Taira, o Hirini,
 ko te tini noa atu. Ta te Atua  ritenga
 tenei, ta te kai hunga, ta te kawana o te
 ao katoa, ta te kai whakawa o te tangata,
 e ai ta Ihaia poropiti (Upoko 60, 12.)
 Te iwi hoki, me te kingitanga ekore e
 mahi ki a koe, ka ngaro ratou, ina, ka
 moti rawa aua iwi." No konei matou ka
 mea nei,ka iti haere tetahi iwi na te Atua
 te tino take hei utu mo te kino. E wha-
 kangaromia ana e ia te iwi e tahuri ke
 ana i tona kupu e kore e rongo ki ana
 pononga,tena ko te iwi e rongo tonu kia
 ia e haere tonu ana i runga i ana ture, e
 whakaora ana ia i enei hei tote mo te ao.
 Otiia me kali i ienei niupepa. Tera am
 tetahi kupu mo tenei wahi.

  TE  PAKANGA  KEI TARANAKI.
               Waiwakaiho, Ngamotu,
                   Mei I17, 1859.
  He  pukapuka tenei ki a koutou e nga
hoa aroha, e nga kai korero o tenei niu-
pepa : mo  nga ritenga a tenei iwi a te
Atiawa me  nga hapu  ano i roto i tenei
iwi, ko Ngamotu  ko Puketapu. Ara, i
roto i nga mahi raruraru e raruraru nei,
katahi aua hapu nei ka kimi oranga mona
i ngu mahi huna tangata, katahi ka rapu
ki tetahi lure whakaora mona, mo te Ati-
awa, mo Puketapu, mo Ngamotu.
  Kua  tae mai te runanga o Wiremu Ki-
ngi ki te
Hone Ropiha Te Keukeu tetahi wahi, ko

  
Atiawa ki Ngamotu,  ara ki nga  tangata

nga korero kia noho i runga i te whaka-
pono.
  No te tahi tekau ma toru o nga ra o
Mei, 1858, ka noho kei te Raeiomiti i te
ahiahi, ka tomo ki roto ki te wharehanga
hou, ko te ingoa o te whare ko Huitera-
ngiora ; nga putu te roa 62, te whanui
17, nga tanga ta i roto e 500 topu, te tane.
  Kei raro iho nei e mau ana a ratou ko-

                                TE HAEATA.
  rero, mo te era nga korero a ia tangata,
  a ia tangata, me te whakapuaki pono mai
  a ratou korero
    Ka whakatika ko Erueti, kai whakawa
  o iaua runanga.  "Karanga  mai ki te
  iwi, te waka, tenei au te hoe nei i toku
 waka, kua  huaina e au te ingoa o toku
  waka ko te Pono, nga kai o runga ko te
  aroha, ko te rangimarie, ko te manawa-
  nui, ko te atawhai, ko te noho pai. Wha-
 karongo mai, he mea kimi naku te ingoa
 o toku waka,  koia tenei kia titaha mai o
 koutou taringa ki taku korero, ko te Ma-
 tamua  tenei ko te teina kei te ruru ano."
    Ka  tu ko Matiu.  ''Karanga mai ki
 tenei waka i huaina i roto i te whakaaro,
 ka tataitia e au toku waka, ko te ingoa o
 toku waka ko te Pono, me taku whakano-
 hoanga i nga kai o runga e hara i te kino,
 engari ko  te aroha, ko te pai, ko te ra-
 ngimarietanga."
   Ka tu ko te Hapimana Toheroa. "Pu-
 tikitia te taura o to tatou waka e hoa ma,
 takaia o tatou ngakau ki te aroha; hui-
 huia  he waka  mo tatou kia kotahi, hei
 hoenga mo tatou. Whakarongo  mai, Ua
 piri nei o tatou tinana kia kotahi me te
 moe tahi."
   Ka tu ko Henare. "Karanga  mai ki
 tou waka, katahi ka hoea mai, ko teingoa
 o tenei waka ko te Pono, a ka tae mai nei
 ki konei anake."
   Ka  tu ko Hakaraia. "Mihi mai, tangi
 mai ki te waka, ki a Pono, i hoea mai
 ano i Waitara, tataia mai ano ki te totoa
 ki te kereru, me nga utanga o  runga.
 Ko  nga ture kino e pehi ake ana, hutia
 akiri atu ki tahatika, kia marama tiahoaho
 ai kia puaora ano te whetu marama o te
 ata, kia puta hoki to tatou maramatanga
 ki nga wahi ngaro me nga wahi pouri o
 te ao."
   Ka tu ko Ihaia. " Me tangi mai, me
 mihi mai, e aku hoa, whakarongo mai,
 kia rongo mai koutou i te timatanga a te
 mahi a te runanga mo tenei waka mo
Ngatiawa ka  huaina nei ko te Pono. E
hara i te mea i haere mai i te whenua, i
waha  mai e au ki taku tuara, a ka tae
mai nei ki konei, ka tau nei, he whakapa-
ringa  tenei i a tatou kia kotahi, kia piri
ake, ake."
   Ka tu ko Tiopira. " Tenei te hoe nei
i te waka nei.  No  mua ano  i ta taia ia,
whakanohoia ana  ki runga ki nga neke,
katahi nei ka hoea mai, koia ra tenei ka
tae mai nei ki te tauranga. Naku i wha-
kaaro, taraia ana e au ehara i te taratahi,
koia tenei ka noho tahi nei tatou."
  Ka tu ko Wehi.  "Ka kawea nei hoki
matou e te aroha o te Karaiti i a matou e
whakaaro ana i tenei. Me ana kupu ano
ki te ingoa o te waka ki a Pono."
  Ka  tu ko Hairuha.   "Titiro ake e te
iwi e te apatiki, tena koe e taku taina,
tenei te po, tenei te aroha, tenei te waka
ko te Pono."
 i  Ka tu ko Wiremu Te Wi. "Kei runga
  au kei a te Pono. He  maunga rongo
  koia tenei i hoea mai ai kia herea ki te
  taura piharongo, te iwi tangata te waka
  tangata. He  kawenga mai  tenei i enei
  kakano ki konei tupu ai, puawai ai."
    Ka tu ko Enoka. " Karanga mai, mi-
  hi mai, tena koutou o te iwi e, te iwi e,—
  tangihia e te waka e, te waka e,—tangi-
  hia. mo tangi mai. Ka ora e aku matua
  he mea whakaaro naku i te pou o te
  whare.  Hanga ana e au he waka nui, ko
 tenei tuki o te waka nei ehara i te arita-
  hi, ko tenei pono ko tena pono me huihui
  kia kotahi, ko koe e Poharama mo runga
  i tenei ko au mo runga i tera waka."
    Ka tu ko Henare Te Ngarara. " Ka •
 ; ranga mai e aku tamariki me te ata tata
  marire i te waka nei, hoea mai nei i te
  ara kotahi e aku potiki, iriiria ana ko te
 i Aroha ko te Pono, ko te piri otu ki te ti-
  nana kotahi, kia piri ake ake a male
  noa, me te whakapono ano."
   Ka tu ko Wiremu Ngawhero.  -'Ka-
 ranga mai e aku potiki i whakaaro ai au,
 kaua hei a Hupetautau hei a Makeremu-
 mu   ranei, kei motumotu nga kaha o te
 waka,  e ngari hei te rangi pai kia whaka-
 arahia ai te tera, kia ata tukutuku ai nga
taura, kia haere pai ai te waka, me ka
 eke ki te tauranga me here ki te taura
 piharongo.
   Ka tu ko Wiremu Taupunga.  "Me
 te whakahaere i nga kupu katoa a te ru-
 nanga me te pai me te noho rangimarie."
   Ka mutu  enei korero i konei. E hoa
 e  te kai ta o te perehi, tena koe;  kia
 aroha mai koe ki tena pukapuka e tukua
 atu na e nga kai tuku kia mahia mai e
 koe ki te reo o te perehi.
             Naku, na KIPA NGAMOKE.

   Na te  runanga katoa enei korero ka
 timata nei kei raro iho nei, koia tenei nga
 hapu nei na Puketapu na Ngamotu ki a 
 te Atiawa.                           
   Whakarongo  mai  e te runanga a te 
 Atiawa ki taku huarahi e haere nei au, i
 ahu mai i te Atua; tukua mai ki a ratou
 o era whakapaparanga a taea noatia mai
 nga Minita, mahia ana e nga Minita ki a
 tatou, koia ra tenei ko te whakapono ki
 te Atua nui, heoi ano hoki te taonga nui
a te Atua i whakarite ko te whakapono
 ki a Ihu Karaiti e iri nei i te ao, e mari-
 ngi nei ona toto hei utu mo nga hara o te
ao : ma konei hoki ta tatou mahi ka tika
ai, no te mea nana i tono mai nga Miha-
nere hei korero i tona rongo pai.  E te
iwi noi, e te Atiawa, whakawhitia te ra
ki te hunga e noho ana i roto i te maua-
hara, no te mea kihai i nui te ruma mo te
kino, no te pai anake te ruma i nui atu.
E ai te whakatauki a nga matua, "ko te
tangata pai e kore e rere ki te tangata  1
kino, ko te tangata kino e rere ki te ta- I
ngata pai."  E te iwi, mahia nga mahi a 
  te Atua hei whakamarama. Whakarongo
  mai e te iwi, ka pono taku kupu, kahore
  akuhokinga atu ki te he, kore rawa, kore
  rawa. Ku  he toku, ma te ture e mahi,
  Tenei nga pukapuka o to te Atua ture te
  mauria atu nei, me te pukapuka ture ta-
  ngata te mauria atu nei. E te iwi, wau-
  hia te rongo ki te ao kia noho pai ai tatou
  i tenei ao, kia haere tika ai ki tera ao
  ora tonu atu ai.
    Ka  mutu enei korero i konei.  He
  waiata ienei: —
  Ka noho nga tu a one ki karaka hau e—
  Kia ako rauroa nga mahi a te hoa tu mai,
  E Puke horahia iho ra kia ata tirohia
  Te mata kukuti, e te mata heheu ra o te hara-
  Kati e Ruanui ka taua ki te mahi, [keke.
 Ka  rangona kei runga kaiere i te moana,e—
  I te rangi te Atua i raro nei te tangata
 Te kimonga ki le whare e aha tenei e—
 To  papa toieke te awhi nei e—
 Unuhia  ai nga iwi, whatiia ai nga wae,
  Waiho te kanohi kia titiro ana hei pakeha e—
  Tenei te kaipuke ka u ki uta,
 Ko  turingongengonge ko oioi whenua,
 Te  ngata te Atua ki te iwi ka ngaro,
 A  maru kau nei hei karangatanga,
 E  kahu kau nei hei karangatanga
 Whai mai ano koe ki te moke i mahue
 Te ngata te puku e—i.—
    Ka taia nei ki te perehi nga korero i
 tukua mai e Kipa Ngamoke te kai tuhitu-
 hi, ma nga tangata katoa o te ao e titiro,
 ma  te Atua  hoki e titiro. Ka pai kia
 mau tenei rongo; ka maha nei nga tau e
 whawhai ana nga tangata o Taranaki, ka
 pai kia houhia to ratou rongo. Kei te ki
 nei ratou ko Pono  te ingoa o to ratou
 waka, ko nga kai o runga ko te aroha ko
 te atawhai ko te maunga rongo ko te
 whakapono  ; na, katahi ratou ka ora ;
 otiia kia pono,  kia u.  Hoea   paitia to
 koutou waka e  nga iwi o Taranaki, kia
 kotahi te waka, kia ngakau tahi, kia piri
 tahi, kia tika tahi i te ara o te whakapo-
 no, kia houhia te rongo ki a koutou ka-
 toa ki to ao katoa, kia noho rangatira ai
 komou i ienei ao i tera ao atu.

TE  HAHI I MURI  I A TE KARAITI.
  Oho ana  nga kai patu ki Roma, oho
ana ki Hiruharama, no taua patunga nei
 i patua ai a Hemi teina o te Ariki. Taka
rawa  ake ki te tau O.K.. 65, ka puta mai
te taua a Roma ; na nga Hurai hoki i ti-
mata te whawhai, he tunuhuruhuru hoki
na to ratou kawana na Porohu (Florus).
I mihara ia te hunga karakia ki ta te Ka-
raiti kupu. Ruka 21, 20, a rere ana ki tera
taha o Horana, ki Pera(Pella). Na, kua
whakapaea  Hiruharama e Vespasian, a
ka whakakingitia ia hei kingi mo Roma,
ka riro nga tikanga i tana tamaiti i a Ti-
tus. Rokokanga  mai e te taua kua hui-
hui nga Hurai ki te pa ki ia ratou hakari
ki le Kapenga; 4,500,000 nga tangata i
poto i te pa.

                                     TE  HAEATA.
   I ta Aperahama tukunga i tana tamaiti
 i runga i Maunga Moria, he ururua kau
 taua whenua i tu ai a Hiruharama. (He
 pa ke hoki a Hareme te pa o Merekihe-
 reke,  kei te taha ki te ra-whiti o Horano.)
 I muri i a Aperahama ka nohoia te pito
 ki te tonga, a Hiona, e nga Tepuhi. Te
 rironga o taua wahi i a Rawiri, hanga ana
 e ia a Hiruharama  ki reira, a. na tana
 tamaiti na Horomona i hanga te temepara
 ki runga  ki Maunga  Moria.  424 nga
 tau i tu ai taua temepara, na, kua pakaru
 i a Nepukaneha i te horonga o Hiruhara-
 ma  ; muri iho ka hanga te pa me te te-
 mepara e nga whakarau i hoki mai i Pa-
 purona.  Na, kua horo ano  i te kingi o
 Hiria; ko tona horonga whakamutunga
 tenei i a Titus ; 9,700 i riro hei parau,
 hokona ake hei taurekareka, -1,100,000 i
 mate i te whakapaenga.
               UPOKO II.
    NGA KINGI o ROMA I MURI I A HIHA.
    O.K. i. Augustus (Akuhata)
          15. Tiberius (Taipiria)
          S7. Caligula (Karikura)
         41. Claudius (Karauria)
         34. Nero
          68, 69 E  toru nga kingi iti
         69.  Vespasian (Wehipahiana)
          79. Titus (Taituha)
        81. Domitian
        96. Nerva
         117. Trajan.
   1 kite ranei tetahi o nga apotoro i te ho"
ronga o Hiruharama? kahore ranei? Ka-
hore e  mohiotia. Ko Hoani kua tae ki
Epeha;  i reira ia i taua horonga nei. E
korerotia ana e tetahi o nga tangata ona-
mata i maka ia e Domitian ki tetahi kohua,
he hinu wera nei kei roto, heoi, puta ora
mai ana ki waho, a utaina ana ki Patamo
(Palmos).  Otiia, ekore e whakaponohia
rawatia nga kupu a nga  tupuna: kihai
hoki a ratou  korero i rile ki te Paipera,
ko etahi kupu i he, ko etahi i tika.
  I  taua takiwa nei ano ka rongo taua
kingi nanakia a Domitian, meake puta ake
tetahi o nga whanaunga o te Karaiti hei
kingi nui mote  ao;  he horihori, heoi
wehi noa iho ia, patupatua ana e ia nga
Karaitiana.
  I nga apotoro ano i te ora kua timata
te tupu o te hahi te heke. To ratou ma-
tenga, ka tahi ka rakautia etahi tikanga
etahi ako he.  Otiia he nui ano  te pai.
Maia rawa ano hoki te hunga karakia ki
ta ratou mahi. He tokomaha re hunga
whakapono  i Taira, i Hairona, i Rama-
hiku, i Anatioka. E mau ana ano i reira
te karakia o nga whenua i kauwhau ai a
Paora ma, me te neke atu ano ki etahi atu 
whenua.  Kitea rawatia ake kua tae ki
Ihipa, ki tona pa nui ki Alexandria (Are-
kahanaria), kua tae ki Arapia, ki Persia.
  I taua takiwa he ngahere kau a Ger- [
many;  nga tangata o reira he tutu wha-
 kaharahara  ; no reira kihai nga teretere
 i haerere, whai kau ai ratou ki nga wahi
 watea ki nga awa nui. Kua noho ano
 etahi o nga tangata o Koma ki aua awa, a
 na enei i tae ai te rongo pai ki nga Ger-
 mans.
  Me France ano hoki he whenua repo
 he ururua i taua wa,  Te taenga atu o
! nga Romans ki reira, kaiahi ka tupuria e
 te waina, e nga rakau hua. Nga  tohu-
 nga o taua whenua he nanakia; o ratou
 ingoa he Druid (Tenihi); tetahi tikanga a
 ratou he hanga i etahi whakapakoko ki te
 kareao, ki te kakau witi, whiua ana etahi
 tangata ki roto, tahuna oke hei whaka-
 here ki o ratou atua. No  muri i 100
 O.K. i tae ai te karakia ki France, a he
 tokomaha te hunga i karakia.
   Ki ta etahi  korero, i tae a Paora ki
 Spain; ae pea. He  tokomaha  ano te
 hunga karakia o taua whenua 200 O.K.
   Ki ta te korero ano hoki, i tae ano a
 Paora  ki Britain.  Kahore e mohiotia.
 Ko  tenei te mea e whakaaetia rawatia
 ana, i mau tetahi rangatira o taua whe-
 nua i te mea e whawhai ana ; riro parau
 ana ki Roma, ratou ko ona boa, (O.K. 62)
 a tutaki ana ki etahi Karaitiana ki reira;
whakapono  tonu atu ki a te Karaki. To
 ratou hokinga atu ki to ratou whenua,
haere ana etahi o nga Karaitiana, hei hoa
mo  ratou, a na ratou i kauwhau te rongo
pai  ki Britain.  Ko nga  Druids (teruiti)
ano nga tohunga  karakia o Britain i mua,
a, kino rawa a Karauria ki ta ratou tika-
nga nanakia, na, ka ki a e ia kiu patupa-
tua katoatia ratou, kia tuakina ano hoki
nga motu ngahere i tahuna ai e ratou a
ratou whakahere O.K. 61.
  I 130 O.K. kua nui rawa te karakia ki
Africa. Kahore i mohiotia I ahu atu ihea
nga kai whakaako. No Roma  pea, he
nui hoki te kopikopikotanga o nga tanga-
ta o Rama  o Carthage (Karatake), o te
tahi pa nui o taua whenua. Ko Tertul-
ian tetahi o nga pihopa o taua whenua i
taua takiwa; he kupu ano hoki tenei na-
na ki te kawana, "Ki  te tohe koe ki te
pata i nga Karaitiana."


   TE MATENGA  O TE RORE.
  I te 50 o nga ra o Maehe ka mate a
Rev. Wata Rore, he kaumatua no te Hahi
Weteriana.  He  tangata whakapono  ia
no tona taitamarikitanga. I tima a tana
mahi minita i Ingarangi i te tau 1817, a
haere tonu mai ia ki Poi Hakena hei kai-
kauwhau mo  reira. I te 1 o Mei, 1818,
ka u ki taua whenua, ka noho ki Para-
mata, ka haere tonu ki nga kainga ki te
kauwhau i te kupu o te Atua. A noho
ana ia i reira 5 nga tau e wha kaiahi ka
whakaritea e te Komiti i tawahi kia haere
ia ki Tongatapu. I te tau 1822 ka rere
tona kaipuke ki te kawe i a ia, ratou ko 
 tona hoa me tana tamaiti ki Tongatapu.
 I to ratou rerenga ka u te kaipuke ki To-
kerau,kakite ia i a Hongihika ma i reira
| Rokohanga atu e ia e noho maori ana te
 iwi o Tongatapu, e nui ana te kino, e
 karakia whakapakoko ana ratou, e wha-
 whai ana, e patu  ana tetahi i tetahi, he
 nanakia rawa hoki.  Ko te minita tuatahi
 ki reira o te Rore, ka nui tona mate i te
 kino o nga tangata. He ahakoa noho ana
 i waenganui o ratou, ako ana, rui ana i
 nga purapura pai.  Kotahi  tona tau tu-
 turu ki reira kaiahi ka hoki ki Ingarangi.
 Tekau ma iwa ona tau i Ingarangi e mahi
 ana, ara, e kauwhau ana i le kupu ki
 nga wahi maha, katahi ka mea nga kau-
 matua o te Hahi kia haere mai  ki Niu
 Tirene hei kau matua mo nga Hahi o te-
 nei taha. Tekau ma tahi ona tau i mahi
 ai ia ki konei. 1 tae atu ia ki Hokianga,
 ki Waikato,  ki Waipa, ki Waingaroa,  ki
 Aotea, ki Kawhia, ki Taranaki, ki Pone-
 ke, ki Tongatapu, ki Whihi hoki, a kau-
 whau haere ana i te kupu, e titiro ana i
 nga mahi o nga Hahi, i kite hoki koutou
 nga tangata o ana wahi i a ia, i rongo
 hoki koutou ki tana reo.
   Ka  haere ia ka koroheketia katahi ka
hoki ki Paramata, i te tau 1854 i hoki ia
ki reira. Na, ka paangia e te mate para-
rutiki, heoi ano ka mutu tana mahi. A,
i te 50 o nga ra o Maehe, i te 66 o ona
tau, ku moe taua kaumatua, moe ana i
runga  i a te Karaiti. Ko  nga kupu i
kauwhautia e ia i tona oranga tona hari-
nga ora i roto i tona mate. " Ka  hari
te hunga mate e mate ana i roto i le Ari-
ki no  konei ake ano:  Ae ra, e ai ta te
Wairua,  kia okioki  ai n.tou  i a  ratou
mahi, na, ko a ratou mahi e ara tahi ana
me  ratou."

       Ki nga Monita o tohu wahi.
              Kohanga, June 7, 1859.
  E te whanau,
                Ka tai mai Te Haeata ki
Kohanga, ka hoatu ki nga monita haere-
re; ma ratou te whakaaro ki a koutou.
Kaua e kaiponuhia ma koutou anake; tu-
kua kia korerotia e o koutou hoa, a ka
taka te tau ka kohikohi tatou; he  nui
hoki te utu ki te kai ta o tenei niupepa,
a. ekore e pai kia noho kuare te tangata.
  Nga  tangata ma na Te Haeata —
Ko Henare Ngatai   Hoera Whanake
Hori Matauwhati   Hemi Rangiahua
Paora Kanihi      | Perereka Roha
Wiremu  Ngahanga   Matena Keko
Waata Kukutai     Tamati Timomi
Pairama Whara            Pokeno
Rawiri (Waihekura)  Karaipu
             Na to koutou aroha,
                 Na  TE MANIHERA.

AUCKLAND:—Printed   by W.  C. WILSON-, at the
   "New  Zealander" Printing Office, Shortland-
    street.