TE KARERE O PONEKE



Ko te kai rapu, ko ia te kite.



[VOL I,  MANE, 27 o TIHEMA 1858,  NO.58]



The "KARERE O PONEKE" is pub-

lished every Thursday morning.

TERMS OF SUBSCRIPTION;- Twenty

Shillings per annum, payable half-

yearly.

TERMS OF ADVERTISING;- Three

pence a line for the first insertion of

all advertisements, and Two pence a

line for every subsequent insertion.

Advertisments wil be continued and

charged for until counter-ordered:

such orders in writing, as also all Ad-

vertisements (in English) will be re-

ceived at the INDEPENDENT Office,

Lambton-quay, on Tuesdays, at any

time before 4 o'clock, p.m.



KO TE PEKE ORIENE.

(Na te pukapuka a te Kuini i whaka-
ritea ai)

Ko nga moni e takoto ana £1, 260, 000.
Ko nga moni e takoto ke ana  252, 000.

NA, he korero tenei kia rangona e
te tangata, ko te ritenga whaka-
tupu haere mo nga moni e whakata-
kotoria i roto o tenei Peke, koia tenei,
mo nga moni tango noa iho, ka wha-
karitea; te utu mo nga toenga, o ia
marama, o te roa o te taima e takoto
ai; ka penei ra, e toru hereni e wha
pene mo te marama kotahi, mehemea
he rau pauna. Na, ki te takoto roa
nga moni ka penei te ritenga:—

Kia 3 nga marama e

takoto ai 15 hereni mo £100
6  2 pauna  "
12  5 pauna  "

Ki te mea ka karangatia te tahua kia
roa atu o te tau kotahi, ma te kai
whakarite o te Peke e karanga he utu
nui atu.

ADAM BURNES.

Kaiwhakarite.
Poneke, Hurae 13, 1858.



E RIMA PAUNA.

KO TOKU MOHIO kua ngaro.
He whero te ahua; he ma te

rae; ko te parani kei te pakihiwi,
koia tenei, MW. Mehemea ka kitea,
maku anu e utu ki nga Pauna e rima.

Na MAWENE.
Heretaunga,
Noema 8, 1858.



E WHA PAUNA.
KUA NGARO taku hoiho; he hoi-
ho nui, he hoiho tiketike; ko
tona ahua, he whero. Ko tona parani i
kei te kaki, kei to taha katau o nga
huruhuru o te kaki. Ki te mea ka
kitea, maku e hoatu ki te tangata
nana i kite nga pauna e wha.

Na MIKAERE HONU.
Mahitaone,
Noema 9, 1858.



HE PARAU WHIRA.

Tenei, e hoa ma, nga parau pai

kei te Toa o Te Watikini i Po-

neke e pukai ana. He parau pai ia,

he parau airona, he parau whai whira.

Ko te pai ra tenei o te whira, ko te

ngawari o te mahinga. Ko te tangata e

hiahia ana ki te parau, a e whai moni

ana hei utu, me tuhi mai ia ki a Te

Watikini. Me tuhi mai ranei ki a

Te Pura, a maua te korero ki tera.

Poneke, Oketopa 19, 1858.



HEI WHAKAEKE I TENEI PO,

KO NGA HOIHO TARIONA ERUA.

1.

KO TIMI.
(Ko RURE te ingoa maori)

KO TE HOIHO HINA O TE
Herekiekie, i whanau ki Taupo;

tona matua tane, ko Reupene—ko te
hoiho tariona o Te Hira; tona whaea,
ko te hoiho uwha i hoatu e Kawana
Kerei ki nga tangata o Taupo. Ka
ono ona tau. Ko te hoiho ano tenei
i riro ai to reihi i Poneke i te marama
o Hanuere, 1858. He nui te maroro
o tenei hoiho, te ataahua hoki, me te
rarata.

2.

KO EPERA.

Ho tariona paraone (whero), ho
mea uta mai no Poihakena. Ka waru
ona tau. Ko te hoiho tenei o TIRA-
WEKE TE WEKEPIRI.

E tu enei hoiho erua i te Papara-
kauhi, kei te wahapu o Te Kenepuru, i
Porirua, ia Mane ia Mane; i te Pa-
parakauhi tenei taha o te arawhata
i Heretaunga, ia Wenerei ia Wene-
rei; i nga tepara o Pereha, kei Te
Aro (Poneke), hei te Taete, me te
Paraire, me,  te Hatarei, o ia wiki o ia
wiki.

Ko te utu tenei mo te whakaeke-
nga:—mo tehea ranei mo tehea ranei,
£2 2 0. Kia rima hoki nga hereni
hei utu mo te kai arahi.

Ki te rapu ritenga ke atu tetahi,
me pa mai ia ki a

TAME TIAKENA,

Kei te whare o TIRAWEKE TE WEKE-
PIRI, kei Poneke.

2

TE

KARERE O PONEKE.

Ko te kai rapu, ko ia te kite.

MANE, 27 o TIHEMA, 1858.

E HOA MA, kua kite matou i tera ha-
kari, kua takoto ki Kaitukirikiri i
Wairarapa. Kei raro iho nei te ko-
rero i te ritenga o taua hakari. Heoi,
kei ta te whakaaro, he maumau anake
te ritenga o te hakari—he mea pea
kia wai ingoa te tangata, nana te
Hakari. Kati, e hoa ma, te whakata-
koto i te penei. E ngari, ko te wha-
katakoto kai ma te manuhiri e pai
ana. Ko te whangai hoki i te tan-
gata e haere noa mai ana ki te kainga.
Tena ko tenei, he aha kuia te pai o
nga tini mea e kore e taea e te tan-
gata te kai? Takahia iho ana etahi,
pirau noa iho e tahi, ko etahi e hoko-
na noatia ana ki te pakeha mo te
utu iti iho nei. Tona tukunga iho o
muri nei, he mate kai he rongotaima  
he tamana, he raruraru! E hoa ma,
e hara ! Kei mea te tangata, mako-
nei ka rangatira ai. Kao;  kahore he
rangatiratanga o roto o tenei mea.
He kuare ano te tangata ka pena ai
tona whakaaro. Haunga ano nga
kino e tupu noa ake nei i roto o te
Hakari maori, Ue rahi ra te maumau
o nga mea, kua oti te ho mai e te
Atua. hei oranga mo te tangata. Koia
matou ka mea atu ai ki a koutou:—me
whakahaere i te whakaaro ki runga o
te tino tikanga; me whakatupu ki
runga o te maharatanga ka tika te
kupu "me haere ki runga o ta te
mahara, kauaka ki ta io kuare 
Hei amua ake ka tangi kai nga
aata e mahi aua hiainu "' ki runa o
te whakaputa. Hei reira ka:', ^-.-.iti;'.
ai te rinenga o te Hapari TUHITI.
Whakarango e kou;'.»;!, e na hru
mahri, ki tu matou kupu. t,e kupu
pai, hai he kupu whakaako anehu i a
koutou. I iaua hoki e poura ana tu
whakaaro o nga tangata mahri, i—
naianei, kua witi mai te marana, rae
haer^ ano—" ano he tamariti u te
maramatanga." Ma komou, ma te
hunga maharu e ata naro ki tenei
korero a matou. Ma te rapu wha-

*' \_ *

Whakaronge mai, e mea roa 1 Heoi
ano te taanga i te Korero mo tenei
wahi. Kei te mate hoki a te Pura,
te Kaituhi. Taihoa pea, ka 1^1^^^^^^-
houhia. Otir^, kei nga tangata te
tikanga. Me he mea ra, ka wawe te
ho mai i nga pauna o ia tangata, o ia
tangata, penei, e kaha matou ki te
mahi nupepa mo koutou. Na! kia
mohio koutou, ko Tame arihi kua oti
te whakaute hei kai kohi i nga moni,
mana ano e kohi. Ka ho mai ki a
matou, hei Utonga hoki mo te kai
mahi i te perehi. Kua eke te waka
ki uta—takoto maroke ana—e kore
e taea te to. Waiho aua, kia puta
mai te tae pari, manu ai, ka tahi ano
ka tore hakre. Na,ko te tae pari tenei,
ko nga moni kia rare mai, ka tahi ano
matou ka mea;—koia, e kaha ana te
hiahia o te tangata ki te nupepa, a ka
ora ake te Pura i tona mate, ka maia
te whakaaro ki te whakahou, ano i
tetahi nupepa, kia nui rawa ake pea
tona rinenga. Heoi ra, hei whakama-
tauranga tenei Ki te mea e whaka-
rea nga tangata, e kore e ho mai tonu

i nga moni, ka waiho ia hei w!iti-
^^11^01^0^0 i a matou, ka mea hoki,
maumau mahi noa! tenei mahi, ka-
hore hoki he tikanga i te tang;ita.
Otir^, tenei pea, kei te whakaaro.
Kia hohoko tonu te whakaute, k;a
kana tetahi e hapa, kia wawe «i tatou
te korero i tetahi nupepa hou mo tatou
o tenei pito o te moutere-'-heoi ano
hoki te huarahi mo nga korero a nga
tangata.

Ki -nga kai tuhituhi miti. Kua tae
mai ngu pukapuka a K^r'^?^1pu poari
owha -^kauri, ko tetahi no 2.5 o Korae
i tuhituhia, ko tetahi no ti» 9 u Tihe-
ma. Oika e kore e taia i rotu o tenei

taanga kua kapi hoki.

Ko io Topi Te. Kaiuaura, e kora e

tika ino to nupepa. Kaua hoki ;ea
kori;ro pera e tukua mai. 'Ieni ke
;ino te huatahi ui'» nai niti.

Tenei te pukapuka ti Pipipi Pato-
romu. o Kero! Taone ka tahi ka ae
mai. Heoi, hei It;ra ata nupepa ka
taia nga kurero, me ka taia honea

tetahi.

TE KARERE O PONEKE.

3

tangata. He aha koia ona tuhunga
iho? Ma te hunga mahara e titiro.
Ka tika ra nei nga penei ki runga o
ia te karaipiture ritenga? Kahore
rapea. Heoi ra, e hoa ma, me wha-
kamutu i konei nga Hakari maori, ara
nga maumau taonga. Me whakahaere
i te whakaaro ki runga o ta te tika.
Kai-Tuhi.

HE TURE HOU.

KO TE ROANGA TENEI O TE "TURE
WHAKARITE TIKANGA MO TE WHA-
KAHAERE -WHAKAWA KI NGA TAKIWA
MAORI."

(Akuhata 4, 1858.)

22. Ka meinga kia tika ki ta te
Ture. kei te Akihana Hiwhiri ma taua
Kooti e hamene nga tangata whaka-
puaki korero, e whakarongo hoki nga
korero e whakapuakina ana i runga i
te oati, e mea hoki kia whakakitea
nga pukapuka katoa, e ahei nei te
mea e tetahi Kooti Whakawa kia
whakakitea; a ko te tangata ka ha-
menetia kia haere mai hei whaka-
puaki korero, a whakakahore aua, turi
ana, kahore hoki he take pono, a
kahore e taemai ki runga ki te tikan-
ga o te Hamene, kahore ranei e ata
whakakite i nga pukapuka kei a ia e
takoto ana, e mau ana ranei, a i
meinga e taua Hamene kia whakaki-
tea, ko te tangata hoki i reira i tetahi
nohoanga o taua Kooti, meinga ana
kia whakapuaki korero, na, ka turi; ka
mea kia kaua e whakaoatitia, kia kaua
e whakapuaki korero, na, ka meinga
kia utu, mo ia meatanga mo ia mea-
tanga, kaua ia e neke ake i te Hua
tekau pauna; ko aua moni me whaka-
puta e taua Kooti ano, me mahi ranei
 i te tikanga o te whakawa tata e tetahi
Kaiwhakawa Tuturu, ma te Kawana
mo e whakatu hei whakarongo i taua
mea.

23. Ka meinga taua Kooti kia whai
tikanga mo nga tononga Hiwhiri ka-
toa e tupu ana ua tetahi Ture-iti i
whakatakotoria i runga i nga tikanga
o "Te Ture Whakatakoto Ture-iti
nga Takiwa Maori 1858," ara, o to
hunga whakawa ehara nei i te tangata
Maori, me o te hunga whakawa, tan-
gata Maori ano, tetahi tetahi, me
whakahaere ia ki runga ki ta tenei
Tare e whakarite nei; erangi me



kawa e whakaritea e Te Kawana ratou
ko tona Runanga, he meatanga i
runga i te mana pera e tukua ana e
tenei Ture.

24. Ko nga mea kahore e ahei te
whakawa e te Runanga Huuri, me
whakaoti ki runga ki te whakaaro o te
Kaiwhakawa Tuturu e noho ana hei
Tumuaki mo te Kooti, kia whakaaetia
ia e to Kai-whakawa, Maori e nga
Kai-whakawa Maori ranei e noho tahi
i ana me ia, e to tokomaha ranei o
ratou, kahore e whakaotia ketia hoki.

25. Ka meinga kia ahei i te Kai-
whakawa Tuturu o noho ana hei
Tumuaki, ratou ko nga Kaiwhakawa
Maori ko etahi ranei o ratou, te noho
tahi te uru hoki ki ta te Runanga
Huuri hurihuri whakaaro i nga Mea
Whakawa, Hiwhiri ranei, Kirimina
ranei, me he mea ka whakaaetia e
taua Runanga.

26. Ko te tangata tinihanga ka
mea i runga i te whakaaro ka whaka-
puaki i te korero teka ki te aroaro o
tetahi Kooti pera, i runga i te oati,
ka meinga kua hora Oati teka, a ka
ahei te ki iho kia here herea kia
whakamahia, ina ^vakaponotia tona
hara, ko te takiwa mo te hereherenga
kaua e neke ake i nga tau ewha.

27. Ko nga Warati Tango rawa e
tukua ana e tetahi Kooti pera, ka ahei
te mahi ki roto ki nga Takiwa kua
whakaritea mo nga tikanga o tenei
Ture, ki tetahi wahi ranei o te Koroni
kua mutu te Tikanga Maori i runga,
a kahore ki tetahi wahi ke ake; a
kahore tetahi Warati pera e mahia ki
roto ki tetahi atu takiwa i whakaritea
mo nga tikanga o tenei Ture, ara,
Takiwa ke ata i te Takiwa i tukua ai,
ki te mea kahore a runga o taua
warati e tuhia ki toua ingoa e tetahi
Kai-whakawa;  "kawa Maori e noho ana kei
roto i taua takiwa i meinga kia mahia
iana Warati ki reira.

XXVIII. Ko nga Warati hopu ka-
toa me nga Warati tuku ki; e Whare-
herehere, ko nga Ka whakapono ; hara
katoa me nga Warati Tango rawa ka-
toa, me tuhi te Kai-whakawa;  Tuturu
ki tona ingoa, me te mau ano te ingoa
o tetahi, o etahi ranei Kai-whakawa
Maori he mea tuhituhi nana me te
kore ranei e mau te ingoa Kai-wha-
kawa Maori; a ko nga Hamene katoa
ki nga hunga-whakawa ki nga Kai-
whaki ranei, ki nga tangata ranei e
whakapaoa ana ki te hara, me pera te
tuhituhi o raua ingoa e nga Kai-wha-
kawa Maori tokorua tokohia ranei.

29. Ki te mea te tangata i runga i
te whakaaro, ka tikai ki te Kai-wha-
kawa Tuturu e noho ana hei Tumuaki,
ki tetahi Kai-whakawa Maori ranei,
Tangata ranei o te Runanga Huuri,
Apiha ranei o totahi Kooti pera, i te
mea e noho ana e tu ana ranei i te
Kooti, i te mea ranei e haere atu ana
e hoki mai aua ranei i te Kooti, ki te
mea ranei tetahi tangata i runga i te
whakaaro ka haukokoti  i nga meatanga
o te Kooti, ka pehea ranei tana wha-
kahaere he ki te aroaro o to Kooti;

na, ka meinga hei tika ma tetahi
Katipa, me whakahau iho io e te
Kooti, a, me whakauru ranei ia e
etahi hoa, mana kotahi ranei taua
tangata mahi he te tango e pupuri, a
tae noa ki te whakatikanga o te Koo-
ti: a ka ahei ano ma te Kooti taua
tangata mahi he e tuku, me Warati
ano, ki te whareherehere mo tetahi
takiwa, kaua ia e neke ake i nga ra e
whitu, e whaine ranei taua tangata
mahi he, e mea kia utu, ko te whaine
kaua e neke ake i te Rima Pauna
(£5) mo ia heanga mo ia heanga
pera, a ka kore e utua ka ahei te: uku
taua tangata mahi he ki te wharehe-
rehere mo tetahi takiwa, kaua ia e
neke ake i nga ra e whitu, ki to kore
e utua wawetia.

30. Ka meinga kia ahei ma Ta
Kawana ratou ko tona Runanga e
whakatakoto tikanga i tenei wa i tenei
wa mo te whakahaere a enei Kooti,
mo nga mea Hiwhiri mea Kirimina
ranei, me waiho ia i runga i ta tenei
Ture e whakatakoto nei, mana hoki e
whakarite nga kupu whakatauira me

TE   KARERE       O   PONEKE.
NGA KITENGA 0 TE HOKOHOKO. NGA KAI o TE MARA. Witi, 7 hereni me te hikipene mo te puhera (62 pauna.) Paraoa, 20 hereni mo te rau pauna. Papapa Witi, 1 hereni 3 pene, mo !e puhera (20 pauna). Paraoa tuatoru, 12 hereni mo te rau pauna. Kanga, 8 hereni me te hikipene mo te pahera (56 pauna). Taewa, 7 hereni mo te rau. Ooti, 6 hereni ma te hikipene mo te puhera (40 pauna). NGA KAI KINAKI. Piwhi, 4 pene mo te pauna. Kiko Hipi, 5 pene, mo te pauna. Kuao kau, 6 pene, 7 pene, mo te pauna. Poaka ora, 3 pene me te awhe mo te pauna. Ko ERA ATU MEA. Pata (hou), I hereni me te hikipene mo te pauna. Pata (tote), 1 hereni mo te pauna. Hua heihei, 2 hereni me te hikipene mo te kau ma rua. Poaka whakapaoa, 1 hereni 2 pene mo te pauna. E ! KUA NGARO. I NGARO ki te mara a Maki Inatoha (Mclntosh) i Poneke — Te ahua o te hoiho: — He hoiho iti nei. Ko te huruhuru, he pango ; a kowharowharo ana tetahi wahi i roto i te pango. He toa taua hoiho. He ma a raro o te peke maui o muri, tae noa ki te toi. Kei te upoko etahi ma, kotahi kei te rae, he ma iti nei. Kei te ngutu raro tetahi pera ano te nui. Kahore he parani. Ki te kitea tenei hoiho, maku e utu te tangata nana i kite. Heoti. Naku, Na te Tahuta Heuhana. (Dr. Hewson.) Otaki. Noema 25, 1858. WHAKARONGO ! KIA hoki mai a te Kamerona, ko . Ropata, i Whanganui, ka mahi ia ki te whakaata i te tikanga whaka-rarata hoiho, ki Rangitikei, ki Mana-watu, ki Otaki. Ahakoa tino tutu te hoiho e kore e taea te eke e te tangata, ka whaka-raratia o ia.KO TE WHAKARARATA HOIHO. He mea hou, he mea ngawari, he mea ngaro. HE korero tenei na Te Kamerona (pakeha) ki nga tangata maori me nga pakeha katoa o Poneke, o hea, o hea — kua oti te whakarite e ia te whare nui — The Royal Lyceum Thea-tre — hei whare korero manu, hei wha-kaatu i te tikanga ngaro e rongo ai, e rarata ai nga hoiho maka, tutu, aha noa iho. Na te pakeha, a Reiri, te take o tenei tikanga. Ka rua mano tangata me te tini noa atu, ka whakamine i ta-wahi i Ingarani ki te whakarongo ki ana korero. Kei reira ano te Kuini me to Pirinihi me o raua tamariki katoa, me nga rangatira nunui o Inga- rani. Ka nui to ratou miharo i tenei mea ka tahi ka kitea i roto i enei ra. • Na, ka mea ano a Te Kamerona, kia tukua ki a ia te hoiho e tino maka ana, e nui ana te tutu, kahore ano i ekengia, e kore hoki e ekengia e te ta-ngata i te mataku, — e kore e aha noa te taima, e kore e maha nga miniti, kua iro, kua pai. Ko nga tangata e hiahia ana kia whakaakona e ia me haere mai ki a Te Hoana, te tangata o tera whare ta-karo, o mua mai o te Wenerei, e ta-koto ake, ara, te 10 o nga ra : me tuhi-tuhi i o ratou ingoa, me whakarite i te utu (£5 : 5s.) me oati hoki kia kaua ai e whakapuaki i tenei mea ki te ta-ngata ke. Hei reira ano, hei te 10 o nga ra e karangatia ui te ra e korerotia ai te mea nei ki nga tangata ka rite o ratou ingoa te tuhituhi ki roto o te Pukapuka. Poneke, Noema 6, 1858. TE MEA NGARO A REIRI, KUA tae atu ahau ki te matakitaki i te mahi o Te Kamerona, a ka mea taka kapu inaianei, he nui rawa te pai o tana mahi. Homai ana kia mahia ko tetahi hoiho pango — he mea tutu nui. Kotahi te houra i mahia  ai, ka eke te tangata ki runga — ano te rarata. Na WIREMU HIKIHONA. (William Hickson.) Poneke, Noema 12. 1858. NO te 5 o nga ru u Noema nei i tae atu ai matou (pakeha) ki te whare runanga o Hoana kia kite i te ! mahi a Te Kamerona. Ko te hoiho i mahia ai, he uwha — he mea maka, kaore ano i ekengia noatia e te ta-ngata. Nawai a, i roto i nga meneti e rua te kau ka eke a Epiha Raki-i whata ki runga, pai rawa te haere o taua hoiho. Ki ta matou, ka nui te pai o tana mahi. Na TAME TIAKENA, " RIUENA TEREPANE, " EPIHA RAKIWHATA, " HOANI HOANA, " TARE RAKIWHATA. Poneke, Noema 13, 1858PANUITANGA. NA TE HERANGI. Manawatu, Oketopa 27, 1858. HE HERAMANA TAHUTI TOKORIMA nga heremana kua tahuti i te kaipuke e tu nei— ko Ropata. Maara, te ingoa. Me ka mau enei tangata te hopu, ka arahina mai ai ki te Whare Whakawa i Po-neke, ka utua te kai hopu ki nga pauna erua mo ia heramana mo ia he ramana. Ko nga ingoa enei, me te ahua hoki : — Ko HENERE KOROKA. — Ona tau, 25 : tona tiketike, 5 puta 10 inihi ; he makawe whero ; titiro ke ana tetahi o nga kanohi. Ko TARE ATIKINI.— Ona tau, 22 ; tona tiketike, 5 putu 7 inihi ; he ma-kawe pango. Ko HORI KINGI. — Ona rau, 25 : tona tiketike, 5 putu 10 inihi; he tangata rahi ; he makawe whero ; he pahau nui. Ko HORI WENEROKA. — Ona tau, 25; tona tiketike, 5 putu 10 inihi; he kanohi rahirahi; he makawe whero: he pahau iti. Ko RIHARI MIRIRINGI. — .Ona tau. 21; tona tiketike, 5 putu 9 inihi; he tangata nui; he makawe kehu ; he kanohi pura. Poneke, Oketopa 16, 1858. Tenei hoki etahi i tahuti i te 8 o nga ra. I anga te haere o anei ki Here-taunga. Ko taua utu ano ina hopu-kia e te tangata : — Ko TANIORA ROU. — Ona tau 32 ; tona ikeike, 5 putu 6 inihi ; he ma-whero nei nga makawe ; he pahau rahi. Ko HARINGITONA. — Ona tau. 23 : tona ikeike, 6 putu ; he whero-pango nga makawe ; he pahau kore. Poneke, Noema 9, 1858. / taia tenei Nupepa i te perehi o MEKENIHI raua ko MIUA, i Poneke, \\ NIU TIRANI.

       HE APITI MO " TE KARERE O PONEKE"


HE MARAMA TAKA HAERE MO TE TAU, 1859