Te Karere o Poneke 1857-1858: Volume 1, Number 48. 11 October 1858 |
1 1 |
▲back to top |
TE KARERE O PONEKE Ko te kai rapu, ko ia te kite. [VOL I, MANE, 11 o OKETOPA 1858, NO. 48] The "KARERE O PONEKE" is pub- lished every Thursday morning. TERMS OF SUBSCRIPTION;- Twenty Shillings per annum, payable half- yearly. TERMS OF ADVERTISING;- Three pence a line for the first insertion of all advertisements, and Two pence a line for every subsequent insertion. Advertisments wil be continued and charged for until counter-ordered: such orders in writing, as also all Ad- vertisements (in English) will be re- ceived at the INDEPENDENT Office, Lambton-quay, on Tuesdays, at any time before 4 o'clock, p.m. KUA NGARO. I tahuti i Uparana Paamu. TETAHI hoiho toa: tona kara he whero; he ma kei te rae; tona ikeike, 16 nga ringaringa. Ko te tangata mana tenei hoiho e whakahoki mai, mana ranei te korero e kitea ai, maku ia e utu ki te utu nui. Na WIREMU HIKIHONA. (William Hickson.) Poneke, Oketopa o, 1858. KUA HAERE KE, Kua tahaetia ranei, tetahi hoiho uha —he mea whero; he ma te rae; ka- hore he parani; he ma kei nga. wae- wae o mua. He mea hoko i a Taieha, he tangata no Otaki. Maku e utu te tangata e whakahoki mai ana i tenei hoiho ki nga pauna moni e toru. Na WIREMU TAMATI. (William Thomas) o Waikanae. KO TE PEKE ORIENE. (Na te pukapuka a te Kuini i whaka- ritea ai) Ko nga moni e takoto ana £1, 260, 000. Ko nga moni e takoto ke ana 252, 000. NA, he korero tenei kia rangona e te tangata, ko te ritenga whaka- tupu haere mo nga moni e whakata- kotoria i roto o tenei Peke, koia tenei, mo nga moni tango noa iho, ka wha- karitea; te utu mo nga toenga, o ia marama, o te roa o te taima e takoto ai; ka penei ra, e toru hereni e wha pene mo te marama kotahi, mehemea he rau pauna. Na, ki te takoto roa nga moni ka penei te ritenga:— Kia 3 nga marama e takoto ai 15 hereni mo £100 6 2 pauna " 12 5 pauna " Ki te mea ka karangatia te tahua kia roa atu o te tau kotahi, ma te kai whakarite o te Peke e karanga he utu nui atu. ADAM BURNES. Kaiwhakarite. Poneke, Hurae 13, 1858. Ko nga ritenga e whakamonitia ai nga pukapuka tuhituhi e te Peke. Mo nga marama e wha £2 13s. 4d., mo te £100 Mo nga marama e ono £3 mo te £100 Ko te ritenga e rito ai nga moni tuku noa, nga whakahoutanga puka- puka ranei, kia 10 pauna mo te rau kotahi mo rotu i te tau. Ko nga utu whakatuputupu. Mo nga moni takoto noa, ara, ko nga toenga o ia marama, £2 mo ia rau, mo te tau kotahi. Mo nga moni e waiho tonu mo nga marama e toru, £3 mo ia rau Ka 6 nga marama £4 " " 12 nga marama £5 " " Ko nga utu mo nga pukapuka kawe moni ki tawahi. Ki RANANA, kia 60 nga ra o muri iho o te taanga atu ki te tangata utua ai, £1 mo te rau pauna. Kia 30 nga ra, £1Os. mo te rau pauna. Ki ATARERIA, kia 3 nga ra o muri iho o te taenga atu ka utua ai, £1 mo te rau. HE HOIHO NGARO. EHOA MA, kua ngaro taku hoiho me te kuao ano—he kuao toa. He mangu te katua me te kuao hoki. Kei te hapu te katua. No te 3 o nga ra o Oketopa i ngaro ai. Ki te kitea e te tangata, e wai ranei e wai ranei, mana ano e whakahoki mai ki ahau, a maku ia e utu ki nga pauna moni e ono. Naku tenei, Na WAIKOKOPU. Te Mako, Heretaunga, Oketopa 6, 1858. HE PANUITANGA. HE HOIHO uwha tenei kei te Kaari-herehere o Poneke. Ko tona kara he whero katoa. Ko te parani tenei DYN. Poneke, Oketopa 5, 1858
2 2 |
▲back to top |
2 TE KARERE O PONEKE. Ko te kai rapu, ko ia te kite. MANE, 11 o OKETOPA, 1858. KO TE HAPAI KINGI. KEI raro iho nei te roanga korero o te hui i Pitone i taia ra hoki ki tera nupepa. Nei ra! kihai ano i tuturu te tikanga i karangatia ai taua hui— takoto puare noa iho i te watinga o nga tangata. He whakaae ta tenei, he whakahore ta tena; he hapai kingi ta tenei, he tawai kau ta tena. Titiro ke ana, titiro ke ana; kukume ke ana, kukume ke ana; putake ana, puta ke ana. Karangatia ana e te runanga ko Te Honiana Puni hei Kingi; whakahokia kautia ana e ia ki a ratou. Ma te Pakeha ia e whaka- rangatira ka pono ai tana aronga; ma te Kuini ia e hapai ka whai mana ai; ma te Kawana tana waka e tui ka tahi ia ka manu ki te wai. Hurihia ana ki runga ki a Ropiha Moturoa; huri ke aua ki runga ki a Wi Tako; nawai a, te korenga noa iho! E meinga ana tenei ake te huinga ki Waiwhetu —ko taua tikanga ano. Ka tonoa e nga pakeha he waiata. Kei runga ko ROPATA TE HAWAIKI- RANGI, ko tana waiata ua te parai- wara:— Amitia mai ki te aroaro, No te wahine no Rangiaurii, Ka ru koe ki nga ru. Ka tahi ka timata i tana korero. Kia rongo mai koutou e te runanga. Ko toku haerenga tenei ki Wharekauri, ka mahue i au koutou, kahore au i ki iho e hoki mai ano au ki a koutou, ta te mea he rangatira tokomaha, na konei ka he haere te iwi. Ka kawe tena rangatira kei a ia te tikanga, ka mea tena rangatira kei au te tikanga. Ko te heanga tenei, e te iwi: waihoki ka hari toka ngakau ki tenei mahi, ka ora te tangata, ka tupu te pani. E whakaae ana au ki tenei tikanga. Kei runga ko RIMARATA; ka pa Iana karanga—Tena koutou, e te iwi, tena ra koutou e te waka, koia ia, au kahatia te waka, roiroia te iwi, akina te haumi kia u te tutaki, kia mau te wai parapara, kia kitea ai nga koha, - -*--*"1^»"» ^»»»rt ia av I-» o 1.- ri o ru Tenei te pakanga—kei Poneke ha te pakanga. Kia toa, kei piri te tai akiaki ki nga niho, ka noho te tuna ki roto, ka kaha te mate. Ka wha- kahuatia tana tau," Kotukotu, takina ake ia i te tautara ki motu Kokako, whakataha ia ake ra te tikitiki o Tu, te Mahurangi, he manu ko wiriko ki tuao poirawaru, kei Poneke te riri wai mai." Kei runga ko HAKOPA TE PATUTU, ka whakapuaki i ona whakaaro: Hae- re mai e Ngatiawa, haere mai e Nga- titoa, haere mai e Ngatiraukawa, haere mai e Ngatikahungunu, haere mai kia kite koutou; hei konei whakahe ai— e hara te whakahe mai i tawhiti. He mahi pai tenei ma tatou. E haere ana tenei mahi i runga i to te Whaka- pono tikanga, i to te Ture hoki. Kei runga ko MOHI NGAPONGA, ko aua kupu ano. Kei runga ko INIA TE TUA: ka puta tana kupu, e kore ia e hoatu maminga i te taonga mo te tangata, me hoatu pono e ia. Koia tenei te taonga, ko Potatau e mahi mai ra, ko te Ture, ko te Whakapono. Kei runga ko TAMATI NGAPUNA: ku aua korero rite tonu ki nga kupu e whakapuakina nei e te runanga, koia ra tenei ko te whakaae ki taua mahi nei, kia kaha te mahi, kahore he ritenga ke atu, kuia anake tenei, ko te Ture, ko te Whakapono, ko te Kuini. Kei runga ko te WATARAUIHI NGA- HENGA: ka pa te karanga—Haere mai, haere mai, e te iwi, haere mai e te waka! Haere mai ki konei wha- kahe ai; haere mai ki konei whaka- rongo ai i te tika ranei, i te he ranei. Otira, naku ano taku mea. Ka pa na te tangata hae, e he tena, noku. Kahore ianei e te whanau he rerenga ketanga, ko te Ture tonu tenei, ko te Whakapono tonu tenei; ko nga mahi tenei a te Kuini, a te Atua. Heoi ano ka mutu. Kei runga ko WIREMU TE NEKE: ka whakahaerea e ia nga tikanga pai o te Ture, me te Whaka- pono, me te Ture o te tangata, me tana whakatika hoki ki taua korero. Heoti ka hakaia i tana haka, ko te haka a Waitohi. Kei runga ko ROPATA TE MATA KAIPITI: ka pa te waha—Tena kou- tou, e te iwi, tena koutou e te waka! Whakarongo mai ki taku wai, " He wiwirau ka huirhia, he kopurawetu ka hurihia &c," Kia kaha te mahi e te whanau. No te Ture enei mahi, no te Atua tenei tikanga. Kei runga ko WIREMU NGAKONO: ko ana korero he whakatika i nga kupu a te runanga. Ko nga tikanga pai anake ana i whakapuaki ai hei whaka- rongo ma te hui. Kei runga ko HENERE TE AONGA, e mihi atu ana ki a Ngatiawa, ki a Ngatitoa, ki a Ngatiraukawa, otira ki te runanga katoa. Ka puta ana kupu mo te mahi anake i nga mahi pai, i nga tikanga mo te tangata, ara, mo te Ture, mo te Whakapopo, mo to Ata- whai, mo Niu Tirani kia tika ai, kia pono ai, kia iwi tahi ai; kia whanaunga ai. Heoti, ka whakahua i tana tau, he tau pai rawa atu. Kei runga ko MENEHIRA: ka puta i konei ana kupu mo te whakaae ana- ke ki runga i nga korero e mahia nei. Ahakoa kei konei, e tika ana; ahakoa kei Waikato, e tika ana; ahakoa kei nga iwi katoa nei, e pai ana. Ko te- nei me mahi tatou ki tetahi mahi ma tatou. Na te Atua ano tenei tikanga te whakaatu i nga mea ngaro, i nga mea huna. Ma te Atua e whakama- rama, ua kua marama. Kei runga ko ANARU TE NGAHAU: Tena ra koutou, e te iwi. Tena ra koutou e te apataki. Haere mai, haere mai, homai te kupu whakahe ki te aroaro, homai te ngakau whaka- pehapeha ki te kanohi. Kei patu kohamo i te tangata, kei patu tuara i i te tangata. Patua ki te ihu, patua ki te rae, ka tika. Kei runga ko PAORA: Korero e Ngatiawa, whakina nga he o te kupu, whakaritea nga he o te tangata: otira kahore hehe o tenei ritenga, kua ma- hia mai nei hoki e nga iwi o raro, kua tae nei a Ngatikahungunu, a te Moa- nanui. Ka mutu taku. (Ka haka i tana haka.) Kei runga ko PARATA TE KIORE: Haere mai e te iwi, haere mai e te waka, matakitakina taku kakahu, naku ano i whatu. Kei pokakau te tangata ki te whakahe mai i nga tangata o Poneke. Heoi, ka karanga ia kia whakatakotoria he moni mo taua rite- nga nei. Ka mea te runanga e kore e pai, ka mutu. Kei runga ko TE REIMANA TE RANGIWAKARURUA: Tena koutou, e te iwi! Tena koutou, e te waka! Tenei taku kupu, kia rongo mai kou-
3 3 |
▲back to top |
TE KARERE O PONEKE. 3 tou.E whakaae ana au mo tenei rite- nga. Kia rongo mai koutou, he tau taku—" Kumea [mai te waka ki te urunga, te waka ki te moenga, te waka ki te takotoranga i takoto ai te waka." Kei runga ko TE Pou: e whakapai ana ia ki nga korero a te runanga, Kei runga ko HENERE PUMIPI: ka pa te karanga,—E Ruau e Awaau e Rauruau, na te wahine ui au na Awa nuiarangi, na Moerewarewa. Ka nui toku aroha ki tenei tamaiti e mahia kinotia nei, na konei au ka pai ki tenei tikanga. Kowai koia te tangata mohio ki nga ritenga e kimihia, nei e tatou? E hoa ma, me mahi e tatou. Kei runga ko TAIAROA, rangatira o Ngaitahu, ka mea ia ki te runanga, E tika ana ta koutou mahi. Kei au ano te tikanga mo toku iwi, mo toku moutere. E kore hoki au e kiia mai e te tangata ka he au, kaore, ta to mea kua pakia katoatia te tangata, papaki ana te tahi tangata i te tahi tangata. Heoi kahore he ritenga mo te korero Mahi noa atu, mahi noa atu, tena iwi, tena iwi. Kei runga ko HENERE PUNI: Whakarongo mai o te runanga. Ka- hore au o pai ki a Potatau. Mo Wai- kato ano tera tangata, engari mo tatou ano to tatou. E kore au e tae ki reira. Kei runga ko TE RIRA PORUTU: Whakarongo mai e te iwi. E kore au te tangata nana tenei mahi e ki ake, ka tika, ka pai—kaore, ma te tangata e whakapai e whakakino mai. Kei runga ko Te MANIHERA TE NGA- TORO: Whakarongo mai e te iwi. Kahore he he o tenei tikanga, ta te mea kei te haere i runga i to ara ma rama, i te ara tika, koia tenei ko te ara ki te ara. Ko te ora tenei ko to mahi i nga mahi o te Whakapono, o te Ture: ta te mea na te Atua tena, na te Kuini tenei. Kua tae mai te mohiotanga ki a tatou, ara, te maramatanga. Kei runga ko TAMATI MATAIPU: Haere mai, haere mai, e te iwi! Kia maro te taura nei, kia pakeke. Heoi, ka waiata i tana tau, ka mutu Kei runga ko TE REI PUKEKURA: ka korero i ana kupu, e tono ana i a Ngatitoa, i a Ngatikahungunu, kia korero. Kei runga ko WI- REMU TAKO, ka ki atu ki nga kau- matua—E mea ma, ka rere ke te korero nei me whakamutu. Ka mea mai ratou—Ae. Ka tu a Wi ki runga, ka whakahua i tana waiata:— E kore hoki ra e whakakore atu, Mo whakapono tonu, Koia tonu ano taku haurangitanga, He tau na te tangata. Nakonei te pahi ka pongahuru kai, Takoto ihu ki taku moenga waka mata, Tu ana he mokutukutu. Mo te aha te hanga i whanau ai E to huauara, ko te waka ora tonu, Turiaira hei tohu taua mana, e Rau, Ki ngakoonaenga o huritini runga Ki huri mai e Maku, te taui a Te Ngohi, Nana ra i tuatahi taku hoa makara E ngararora huki ra. Ka korero ano ia: E hoa ma, he pononga au na te Kawana he tono- nga au mina, he reo au nona, i nga tau kua pahure ake nei; inaianei, ka- ore. Koia au i mea ai, me whakaatu e au taku i rongo ai au kia matakitaki tatou. Ahakoa ka mea te tangata kei a ia ano te tikanga, e pai ana, ko taku tenei i kite ai au, e rere ana te ra ki te torengitanga. Tenei ake anu to ata korerotia ai. E kore huki e mutu i konei, ka haere tonu; engari, e hoa ma, e kore e kawea ketia te tikanga i te mea kua oti mai, koia ano tera ko Potatau. Kaua e awangawanga te ngakau o te tangata, engari kia kotahi te whakaaro hei titiro ma tatou. Ka mutu ikonei nga korero. Ki te Kai Tuhi u te Karere o Poneke. Poronui, Waitotara, Hepetema, 1858. E tama,—Taia mai e koe aku ko- rero ki te karere. E hoa, he tangata tenei i mate ku te Reweti tona ingoa; he minita ia no toku kainga no Poro- nui. No Hanuere ka timata tona mate, no na ra timatanga o Akuhata ka hemo. I roto i tona hemonga ka patai tona hoa ki a ia,—Korero ake ki au kei te pehea to whakaaro ki te Atua? Ka mua ia,—Kei te haere au i runga i te maramatanga. Ka puta ana kupu poroporoaki ki toua hoa ki a Erana me ana tamariki—Ki konei kia kaha ki te Atua, haunga au, kua mutu te pouri i au. E hoa, ka toko- toru nga tangata o toku kainga ka mate. he monita katoa. Ka mutu tena korero. He korero ano tenei naku, kia rongo mai koe, he toki tenei no mua no o matou tupuna, ko taua toki he mana tona ka tawea taua toki ki te mara ka mahia ki to kai, o kore o tupu te kai, kore rawa, no taua toki te mana. Ko to mara i mahia, ko Taorikiriki taua mara. Kaore hoki te uri o te kui i ora i te mana o taua toki, otira ko taua toki kua ngaro, i ngaro imua ki a Rangitaupea. He korero ano tenei naku, ko to haere- nga mai o Turi i rawahi i Hawaiki, ko te rerenga mai i runga i tona waka raua ko Potoru. Ka tae mai ki waho ki te moana, ka ki atu a Turi ki a Po- toru—Me haere taua ki te rawhiti. Ku ki mai a Potoru—Me haere taua ki te taitope ki te uru. Ka riri a Turi ki a Potoru, ka wawatia a maru ka maka ki to moana. Otira i roto i te kupu a Potoru, kia whakaangahia ki te taitope, ki te uru, ka poua te waka ki te moana. E waru nga tau- manu i ngaro i roto i te ngaronga o te waka, ka pouri te ngakau o Turi. Ka tahi ka tangata tanu tau i ora ai. Me he mea i kure tana tau o kore ia e tae mai ki tenei motu; penei, e kore hoki matou e tupu hei tangata mo ko- nei; he manu pea te tangata mo tenei Motu, he rarauhe, hu rerewai. Ka mutu tena korero. E hoa, tenei taku korero, kia rongo mai koe. Tenei au to pouri nei ki te mahi nei, ka u pea, kaore ranei, ina- hoki mei tika mai i waitaia iti e tika hoki ki waitaia nui. He ritenga noa ake tenei e korero aua i nga korero ka waiho ui kia mahia to mahi. Te- nei hoki tetehi kupu aku, kia rongo mai koe. E kore tu tangata e nui ki to whakahihi ki to ngakau hikaka, kaore he mahi e mate i te hikaka, e ngari ma te korero tika ka nui ai te tangata. E kore to ipu nei e taea e au te hapai, koi te taimaha, no te mea he tamariki au; no konei ano hoki i tika ai tana whakatauki, " He tamariki wawahi taha." E hoa, tenei ano hoki taku korero, kia rongo mai koe. Ko nga korero kei te rito i a matou, ko o matou whare no o matou kahika ano, kaore ho timera o matou whare, ko te hanga wharu ano; i o matou whare kikino. Heoti ano, ka mutu. Na HETARAKA OTENE, Na RANGIHAWEPOU. Moutoa, Manawatu, 21 Hepetema, 1858. He kupu atu tenei naku ki a koe
4 4 |
▲back to top |
4 TE KARERE O PONEKE. kia taia enei kupu e koe ki te Karere Maori. He poroporoaki tenei na ma- tou ki a Rawiri Puaha. Haere ra e hoa; haere atu ra i te ringa- ringa o aitua; haere atu ra te ki o te whe- nua; haere atu ra i tena huarahi e taea te aha aitua. He ahakoa, haere ra, kua kite koe i te ahua o to whenua. Heoi ano ta matou ho mihi kau atu i konei, e taea te aha aitua. He wai- ata mo Rawiri Puaha:— Tangi amio ana te koekoea atu ra, Nai kau mai te Maruaroa, te Pakiomatariki. Ka hoki mai i koe rue he huruhuru manu, E rere i runga ra toko papa na, He waka rau Rewarewa hei uta i a koe Te Puke Tongariro. A marama koe te whakamau ki tawhiti Te moana Pounamu, te Rino Aropawa, e! Ka po ko te ranei, e hoki mai e Pama, Tahuri to kanohi ki te Hauauru E pupuhi mai nei. He rarangi maunga e tu ki te uru Tihi, Ki Tautari, ka hakahaka ki raro, Whakamau e tama ki roto. Horotiu ki te ara kai riri, I te iwi ka ngaro, e! Ka mutu ikonei ta matou waiata ki a ia. NA TE AHITARA TANGATANGATA, Na TE WATIKENE, Na matou katoa. Horewhenua, Hepetema 9, 1858. E hoa, mau tenei o hoatu kia taia ki roto ki te Karere o Poneke, kia kite o matou hoa maori e noho ana ki nga wahi katoa. E nga whanaunga Maori tena koutou. E nga tuakana pakeha, tena ra koutou. Tena ra koutou e nga kai whakaako. Tena ra koutou e nga Minita. Tena ra kou- tou katoa, e nga kai whakapuaki i te Rongo-Pai o te Atua. I mihi ai ahau ki a koutou, no te mea kua ngaro to koutou hoa, a Himiona i runga i tona turanga i whakaritea ai hei whakapu- aki i te kupu o te Atua ki tona iwi. Ko te take tena i mihi ai ahau kia koutou ki ona hoa whakapuaki i te Rongo-pai o te Atua. Haere ra e Himi, haere ra te ma- tua; haere ra te atawhai, haere ra taku mana, haere ra e io pehi o nga kupu kino o te iwi, haere ra e te pe- hi o te raruraru, haere ra e te kai whakatika o te kupu ki waho, haere ra e te kai whakatika o te mahi. haere ra e te kai whakahaere tikanga; nga, ara, o te kupu pai, o te kupu marama, o te kupu ngawari, o te kupu atawhai, o te kupu whakatika o nga mahi maori i whakaritea e te Atua hei mahi ma te tangata. Haere ra e te kai whakapuaki i te kupu o te Atua, haere ra e te pononga a te Atua, haere ra i runga i te whakapono, haere ra i runga i te matenga o Ihu Karaiti, haere ra i runga i tona ara- nga mai, haere ra i runga i toua ku- kenga atu ki te rangi; haere ra e Hi- mi, na te Atua ano te whakaaro kia tangohia atu koe ki a ia, kia atea koe i nga raruraru o te ao. Haere rae Himi; haere tika atu, haere pono atu, waiho ki a au ko te pouri, tona apiti ko aku wai roimata hei kai maku i te roa o te po, i te roa o te ra, i te roa o te tau. Heoti ano nga tangi a Tiripa mo Himiona Te Hopu. He waiata tenei na Tiripa mo Himiona:— Taku turanga ake i te ihi o te whare, Me te kai nohia te roimata i ahau, Aroha i mahuki ki te tau ka wehea, Ka ngaro ki te mate. Naku koe i tuku atu i te mata rarangi, I te Rehia, i te ara koa e— I te ringa toro, i te ringa horahora. Na te waitohu i whiua ki a au, Ka he tau e te mate o tawhiti, Nau ra i kohi i aku kiko, a, He papa e tutakina mai, Aua kaha ai taua te haere. Heotiano tena. He waiata ano te- nei na Tiripa Te Hopu—mo tana tane mo Himiona Te Hopu:— Tokorau huia no runga i nga hiwhi, No nga tariu ki Waiopehu ra, No nga pukepuke ki te ara paepae, Taku awe Kotuku, taku kuru pounamu Tena ka ngaro te one, ki Hokio, Hurihia iho ra to mata rau iti, Kia koa noa mai te wahine ati rau. E hine ma, e, tena taku manu, ko, He manu tiu atu, ko, he manu rere noa, a, i, Ngaro atu ki te mate. Heotiano: Na TIRIPA TE HOPU. Kaore huki taku whakatakariri ki a Ngatitu Ko pikopiko kei uta kei tai, Te kite iho i te Ture kua takoto i te takiwa, Ka taku ruanga i runga te ngutu o te pu, Kia riro mai ko te Mamaku, Hei waka hoki mamae ki te tau; E pa ma iwi ngohe ki te riri, Kai a taku kuri, tupu tonu iho aku niho I runga i te tumuaki hore o te Hapua. E koro ma, kati hoki te whakaora I te huanga, me tuku katoa ki te mate. E tohe tonu ana ki te kino, Rua whakaputainga hoki imua Te tikanga whakaora, Na taku kuia hoki to tupuna i huna Ki roto ki te takahorakao, Ka whiti ora ke to kanohi ki te ao, e, i! NGA RITENGA O TE HOKOHOKO NGA KAI O TE MARA. Witi, 8 hereni me te hikipene mo te puhera (62 pauna.) Paraoa, 23 hereni mo te rau pauna. Papapa Witi, I hereni 3 pene, mo te puhera [20 pauna). Paraoa tuatoru, 14 hereni mo te rau pauna. Kanga, 8 hereni me te hikipene mo te puhera (56 pauna). Taewa, 1 hereni mo te rau. Ooti, 6 hereni me te hikipene mo te puhera (40 pauna). NGA KAI KINAKI. Piwhi, 3 pene mo te pauna. Kiko Hipi, 4 pene, mo te pauna. Kuao kau; 5 pene, 6 pene, mo te I paunu. Poaka ora, 4 pene mo te pauna. KO ERA ATU MEA. Pata (hou), 1 hereni me te hikipene mo te pauna. Pata (tote), i hereni mo te pauna. Hua heihei, 1 hereni me te hikipene mo te kau ma rua. Poaka whakapaoa, 1 hereni 4 pene mo te pauna. Tiihi, 1 hereni mo te pauna. Pipipi, 6 hereni, 9 hereni, te mea kotahi. Kuihi 4 hereni, 6 hereni, te mea kotahi. Parera, 4 hereni, o hereni, takirua. Heihei, 4 hereni, 5 hereni, takirua. Muka papai, 20 hereni mo te rau pauna. I taia tenei Nupepa i te perehi o MEKENIHI raua ko MIUA, i Poneke,
5 5 |
▲back to top |
HE APITI MO " TE KARERE O PONEKE." MANE, 11 o OKETOPA, 18.38. KO INIA. (He roanga no te korero i tera Karere.) Wiki noa, marama noa, me te toa tonu te ouou hoia Pakeha ra, te taea to ratou pa e taua ope nui whakahara- hara e whakaeke na i a ratou. Puata- ata ana nga whare i nga mata o nga purepo i nga mata hu. No tetahi ra tu ana te Rangatira o nga hoia Pakeha, a Ha Henare Rarene, he mata hu i hu ki roto ki te ruma i noho ai ia, ao ake te ra, naku ka hu ano, ko tetahi atu mata hu, ki taua ruma ano, na, tu ana hoki, mate tona iho. Ko nga kai me nga paura kua iti, tata te pau, ta 'i whaka- manawa toni! ki Ta Atua hei av;hi:!a mai, mahura tohu ki to Ingarani tu tangata, ki tona ng;ak;;u paka,ri, k:i manawanui tunu; PA koao k;;a horo- mia tonutia ake e te mano whaioio o te hoa rari. Te taenga o to rongo o ena ahua ki te Kawana aeaera, na ka v,-h;^kae- 01101x1^^ e ia nga hoia, ka k;;.roreh;a «na hoki ki toni vt"ahi r:i "i e;";i v.r.ai kia homai. Ko te ^-,11»k;'.;^;r1> k:i.!?"ra he ',vhawin!i, a;;.horr hu kiko, ka;i mararnra!^ e;a :ia i;?"^ !io:io ki tera kainga ki te?» kainga o I;nu, hua noa kohure he kino, kaihore he mahi kohura te hanea mui ra. Na, ka matua hui^!uia te ope hei whakae- ke mo Terehi, mo taua pa nui e taie- patia nei ki nga taiepa nunui, kaha, ewhitu nei nga maero ki te taiawhio- tia. Haere ake o to ope kotahi tekau mano. Tera te noho mai i roto i tona pa, i Terehi, to hoa riri, i kiia, ka tata ki te wha tekau mano. Kataina mai ana tenei, to taua, e tera ope nui, ite ouou hoki ki tu ratou na whakaaro, ka puta mai ki waho i to ratou pa ki te whawhai, e ki ana, tena e pokia tonu- tia iho, horomiti ake, te whai rerenga te taua. Heoti ano, ko te whawhai- tanga, hinga ana te parekura, ua o Ingarani hoia. Muri iho ano ka whawhai, ko taua hanga ra ano, ka tini nga parekura no te Hipoi, naku ka mahara te taua, ka taea pea te pa ki te huaki. Heoi ano, ka tahi ka hua- kina, e toru nga ra i huakina ai, katahi ka horo. Na nga purepo ka tuwhera he ara, katahi ka huakina noho ana taea ko te wharo kingi muri iho ka taua he huarahi ka taea he huarahi, ka taua he whare ka taea ho whare. Aianei te hohoro te riro te pa i te taua ho tohe whakauaua no te hoa riri, ma te ringa tonu e tiki e pan; i, ka tahi ka mahue i a ia tetahi piringa ona, me pehea u ana i te kore rerenga mona i te akinga o te patu. Heoti ano, horo ana te pa, ko taua whawhai ra me te tukitukinga tangata he mea whaka- mataku rawa, ekore e taea te korero. Tahuti ana te Kingi raua ko tana tama, whaia ana, ka mau ko nga tama, vvha- kamatea iho. Hopukia ana tana kingi, koroheke kino ra, whakawakia ana, kitea ana e te runanga whakawa he pono tona hara kohuru i nga wahine me nga tamariki ringaringa kore. Waiho kia mea noa ratou ki a ia hei awhina mai, hei; i tiaki i a r;,hou, me io wa ae a ui au a ru o aro i a ia ki nga mahi atawhai a Ingarani ki or.a matua i puta ai ;a ki i.'-; ao makama, hei aha anake ki a ia i runga i tuna ngakau nanakia r;i vv;i. E mahi ani!, ta mahi ra ki Torihi, na, tera te whakatika ra a ^Iewiraka, ko te ingoa tena e mutapuhiatia nui- t;ia nei e to Ingarani iwi inaianei, whakaemi^ anao taua ^^11^01^1 apiha etahi hoia, ka mea ki te whakaaru i te hanga i noho ki Ka!1^1.p^->a, waea aua he era mona i reto i te hoa rui ka tae ki taua kainga, t;ie rawa ani, kua mate ke te koharu e tana nanakia e Nana Tahi?!. Na ka horoa o raua matua ko Uta!'a;'^a, whakarae tonu atu ki te ope nui o te hoa uri i reira, uaua ka manomano tini, e rua poa tekau Hikoi ki te hoia Pakeha kotai)]', ma te aha ia e erai, taea ana a Raka- nau, na, ka ora tera e kamapot,ia ru e te hoa rari i to matou pa, wahi iti nei horomia e te ope o nga PIi})ui i te paunga o o rato^ paura, i te kai kore hoki. Na te iti o tona ope te taea e Hewiraka te whakaputa i nga wahine '.na nga tamariti, na, ka waiho ano i reti;!. Na, taea ana etahi marama e mahia ana nga mahi i korerotia ake ra, ka whiti te rongo ki Ingarani, ko te oho- nga o te ngakau u te iwi ra. me he o ratou i tineia kinotia e aua Hipoi kohuru, kotahi ano to kupu paku, pa- ku, kia tikina atu kia takitakina o ra- tou mato. Heoti ano, ka tukua nga manuwao, nga tima, nga kaipuke uta hoia, ki Karakata. Ka kitea i reira nga rangatira toa, nga matawhaiti e whakaemi ana, e porangi ana ki hono te tae ki te whenua whawhai, ki te whakapa i te whia ki taua hunga ko- huru. Ko tetahi o aua Rangatira he tino kaumatua, 70 ona tau, i whaka- tupuria tenei i roto i te whawhai, ko Ha Korini Kamapere tona ingoa, ka tae tenei me tona ope, hohoro tonu ake ki Rakanau. Ki tana whakaaro ko te wahi tera e huihui ai nga Hipoi i nga wahi katoa o taua whenua o Penekara, a mea ana ia, tena pea matou u wi; aki'a;'. - '.i to Tatou nui ki to kaha o to rato^ }'> -, ka noho tonu, na, kia kotahi ano ti- i1;u^^kurrt, tahore ho ohonga ako ki u .''.'-'->. Aianei ka rite totahi vvahi ki i.'.;!;) i whakaaro ai. Noho ana, anga ::;:ai anu to mata ki te uri, hinga a!;u. io parehura nui no nga Hine;!, tera e wiki i te matuku te hunga matakitaki i taua pa i taua ma- ' ma i muri i io whawhai^auga. Na te tino nui o to pa, na te tini whaioio o to hoa riri, to taea to kopani tonu ki roto, puta ana etahi ropu nunui, ma- whiti tonu atu, ko te haere ia ho haere whati, engari kua marararara noa atu i runga i te mata o te whenua, waiho tonu iho hei hanga whakamataku ki te tangata whenua o to ratou iwi ano, pahuatia iho nga whare o te hunga mahi kai i nga kainga tuawhenua, ki- hai nei i uru ki to ratou mahi tutu ki a Te Kuini. Ko aua pa, ko Terehi, ko Kanapoa, ko Rakanau, kua riro mai to tango e to ope o Ingarani, ora aua hoki te hunga i kopania ki to ratou pa i Ra- kanau Kua kitea nga mahi a te toa a te maia hoki. Waiho iho hei wha- kamoemiti mana, hei kupu waiata mana, ko nga mahi a o Ingarani tane, wahine ano hoki etahi, ekore e ware- ware i te iwi, taea atu era whakatupu- ranga noa atu. Maringi a wai tenei mea te toto: he mana he mana kua whakawhiwhia
6 6 |
▲back to top |
HE APITI MO "TE KARERE O PONEKE." i tahuri koroke nei ki te ngau i to ringa whangai, haki i a ratou. Ahakoa era nga aitua kua korerotia ake ra, ko nga Rangatira nunui o taua whenua, haunga ra ia etahi torutoru nei, pono tonu to ratou whakahaere, piri hoki ki a Te Kuini. ta te uri rangatira pai! puta ke ta nga Hipoi tutua i atawhaitia ra e Ingarani, i wha- karangatiratia, hua noa, e pono to whakahaere, kaore, he ngakau kuri kino kei roto. Haere mai ana a Hi- nia i whawhaitia ra e Henera Reika i mua, haere mui ana me toua ope ki te whawhai ki nga Hipoi, ahakoa ra ko nga Hipoi o toua ope kua maunu atu kua rere ki te hoa riri. Ko nga tino tangata whai moni o nga Hiniru ka mea ki te tuku moni toua nui ki te Kawanatanga hei moni utu mea mo te whawhai. Kotahi hoki tera ranga- tira Hanga Pahatua, tino rangatira o Nepaura, ka haere iho me tona ope nui hoi whakauru i te opu a te Kuini. Ko nga tino rangatira me nga tangata whenua noa iho nei kua pono tonu ki a Te Kuini, na nga Hipoi ana ki taua mahi kuri ko te hunga e kiia me tino piri aroha ratou ki to ratou rangatira nana ratou i atawhai i whakawhiwhi ki te pai. Kua mutu tenei te tino whawhai, engari ka tini nga whawhai ririki ki muri, ka whaia hoki nga ropu Hipoi e whati haere ra i runga i te whenua, ka whaia atu ki tera piringa, ki tera piringa, a ngarongaro noa. Ku tenei he tini pea nga Hiniru, tangata whe- nua, hunga harakore nei, e mate i taua hunga ngakau kuri, nanakia ra. Wai- ho pea hei matakitaki marire ma taua iwi ko te whakahaere a te iwi e noho ana i runga i nga ture o Te ATUA tohu, ko to whakahaere hoki a to ratou iwi e karakia nei ki a Whiro, ara, ki nga rewera, a e whai nei ki te ahua o o ratou atua kino to tu o a ratou nei mahi.—Karere Maori. Ki te Kai Tuhi o te Karere o Poneke. Hihuharaunga Pa, Hepetema 26, 1858. Haere atu ra e tenei reta ki toku hoa aroha ki te Kai Tuhi o te Karere Maori. Tenei ano taka kupu i wha- kaaro ai taku ngakau i roto i te Ture o te Atua, o te Kawanatanga, ko te ka rongo i te korero—ko te pu i puhia ai ko Koringotanginoa." Na, ko taku whakaaro tenei i runga i taua kupu, na te Atua i pikau nga he o te ao, ka mea ahau ki to te Kawana rite- nga, muna e whakakahore nga rite- nga katoa o te ao. Ka pai au ki tenei ritenga hei mahi maku, ake, ake; kapai tonu hoki au ki tenei ritenga pai, ka noho tonu au ki runga. Tenei ano tetahi kupu whakarite, " ripeneta, whakaponohia te Rongo-pai." Ko tenei kupu ka apitia e au hei whaka- aro ki to te Atua ritenga. Tenei ano hoki tetahi kupu a tuku tupuna, a Tonga, i te rewanga ki te taua—" I whakawiri kahore ka tutaki i Ngatiruanui ka tapapa ia ki raro ki te putake o te mahoe, ka ka- ranga atu nga tangata ki a ia, Taea e Tonga, ka whana te kau a, Maha ki tangata matua te Ngatikahuri. Ko tona whakaputanga ko Tu haere-ao, ka hinga, ka whati Ngatiruanui." Ko tenei kupu he pakeke nana inaianei, i mahara ai au kia tuhituhia hei korero ma aku tuakana i runga i raro, ia motu ia motu. Heoi ano: ka mutu. aku kupu. Na HORI TAMAHIRA. Ki te Kai Tuhi o te Karere, o Poneke. E hoa ma, ko te matenga tenei o Areta Te rira, no te 17 o Akuhata, 1858, no te 6 o nga haora o te ata i moe ui, i riro atu ai toua wairua. He wahine pai rawa ia, kahore he wahine hei rite mona. I haere tonu ia i ru- nga i tu pai, i te rangimarie. Te panga mai o tona mate, i te korokoro. No mua noa atu taua mate, ka tahi nei ano ka moe rawa. He tamahine ia na te Matia, a i marenatia, ki a Eruini Te Tupe. I mato ano ki Waikanae. kawea aua ki Otaki. NA TAMATI ERUINI MEKAKA. Ki te Kai, Tuhi o te Karere o Poneke. Waikawa, 1858 He korero tenei mo to hoa wahine o te Retimana Ngaroitemoa. i wha- ngaia IMU! i' nga ta".) ana kai '.v;u;^^;^o —ko te ;11tU^i^^na kao!'!.- 1111111101110. Ivo tu kainga tutura o taua tangita nei ko Man,awaru, ko tona ingoa, ko Nga- huru. Ka tae mai ia ki te paparaka- uta ka korero wawata ia ki nga ta- nrr.iti i reto i te whare, ka kaare atu ki taua korero wawata ka tuhia atu e te Reimana kia haere mai, Paore na hoki i haere mai ki to whakatika i tana korero, ka tahi matou ka mohio he tito na taua tangata nei. Heoti ano nga korero. He waiata kei raro iho nei ua to hoa, mau e hoatu ki te Ka- rere Maori. E tara i ngaro ra i nga rangi ra, Na te hiahia i kawe, Ka tae au kei te whare i a Tiawe, Homai te kai a tawiti—he rama te kai, Kai te whakahaurangi, Ka hinga hau ka mate, Kowai ka mohio te tukunga taku mai, Nou nei Ngahupa tino kite rawa koe i au Mauri korerotia, ma te rau e pae, Ma te ngutu o te tangata, Hauhau ana nga taha tika ki Waikaha ra. O Ko Ngatiwehi takahi atu nga tumu, Kei Ohau kei Manawatu ka hoki mai au korero. Na TE KEPA TOKA. Ki te. Kai Tuhi o te Karere o Poneke. E hoa; mau tenei e hoatu kia taia ki te Nupepa, Maori. Naku i hoatu, Na HOHEPA NGAPAKI. Te Ninia Pa, Akuhata, 1858 Haere atu e tenei reta ki runga ki Waikanae, ki a Werereka. E hoa, tena koe, me nga iwi o tuakana. E hoa, e pai ana, i waiho atu e au i te oneone i ona tuakana i ona matua Kia rongo mai koe, e Werereka, ki roto ano matou kei o matua i te he. Ka pa kua matara atu to taina a Ihaia o pai aua; nei ra kei te noho tahi mai ano. E koro, e Hapakuku, tena koe kou- tou ko o potiki, me ena mate, e taea hoki, e koro, e au te aha atu. Kia rongo mai koutou, kua huihui mai matou ki te Ninia, ki ta maua tikanga ko Hoani Koinaki, ko te Ka- ripa Te Hotete, ko te whakakotahita- nga i Puketapu. Kua oho rawa ake a Waikato, kua, huihui nga tangata, me ka haere mai ki te kawe mai i a Ihaia Te Kirikumara ki Waitara, kua rite te korero. Heoti ano, ka mutu. Na to tuakana aroha,