TE KARERE O PONEKE



Ko te kai rapu, ko ia te kite.



[VOL I,  MANE, 20 o HEPETEMA 1858.  NO.45]



The "KARERE O PONEKE" is pub-

lished every Thursday morning.

TERMS OF SUBSCRIPTION;- Twenty

Shillings per annum, payable half-

yearly.

TERMS OF ADVERTISING;- Three

pence a line for the first insertion of

all advertisements, and Two pence a

line for every subsequent insertion.

Advertisments wil be continued and

charged for until counter-ordered:

such orders in writing, as also all Ad-

vertisements (in English) will be re-

ceived at the INDEPENDENT Office,

Lambton-quay, on Tuesdays, at any

time before 4 o'clock, p.m.



HE KIWI! HE KIWI!

EHOA MA, e nga kaiwhakangau
Kiwi, tahuri mai. Ko au tenei 
hiahia ana ki etahi Kiwi kia hopukia
mai e koutou—hei te mea ora.

Kei te pai o te manu te ritenga mo
nga utu: otira, ko te utu ano tenei
pai ai au:—

Mo te mea rahi ......... £200

Mo te mea iti ............ 100

Ma te pai o te manu ka whakanuia
ai nga utu, ma te kino ka whakaititia
ai. A, e pai ano kia maha nga kiwi
—kia rua te kau noa atu—e hokoa
katoatia e au.

NA TE PURA.
Poneke,
4 o Pepuere, 1858.





WAIRARAPA 
Mira-huri-paraoa o Papawai.

Kua oti e matou ko nga tangata

te whakarite, a kua riro mai i

au na runga mai i te ritenga rihi, te

Mira-huri-paraoa i Papawai.

Ko nga utu mo te hurihanga witi
e rite ana ki o nga mira o Poneke,
ara, he hereni me te hikipene mo te
puhera. Kei te makete hoki te ri-
tenga mo nga utu e hoatu ai e ahaua
mo nga utu witi o kawea mai aua mo
te hoko.

Kia rongo mai nga tangata noho o

te taha ki te rawhiti o te mira, he
huarahi pai tera o anga: mai ana ki to
mira ra te pito ki runga o te kainga o
Te Merihana. Kia rongo mai hoki
nga tangata o Kerei Taone, e kohi-
kohi moni ana ahau hei whakaoti i te
huarahi tika mai i nga paamu-iti o
Wairarapa.

Na TAMATI HUKA.

(Thos, Hooker.)
28 o Hune, 1858



HE HOIHO KUA NGARO

Tokorua oku hoiho kua ngaro-

ka ono marama i te ngaronga.

Ko te ahua e nga hoiho, he ma tetahi,

he mangumangu tetahi. Ko aua

hoiho he tane anake, he hoiho tokata,

he mahi parau hoki. Ko te tohu o te

hoiho, ma, he ma kei te rae. Ko nga

parani o aua hoiho, no tetahi taha

tenei JR, no tetahi tahi tenei H, o

raua tokorua. Ki te kitea e tetahi

tangata me kawe mai ki au, maku

hoatu ki a ia 10 pounds, hei utu.

NA HOANI WAITERE TE HAOHAO.

Turakina,

Hurae 21, 1858.



Whare Utu Moni,
Akarana, Hurae 8, 1858.

KUA pai a Te Kawana kia whaka-
turia enei rangatira Maori,
A RAWIRI WHATINO, o Motupipi,
A ERUERA TATANA, o Parewakao, 
A HEREWINI WIRIANA, o Motupipi,
A MEIHANA o Takaka,
hei Kai Whakawa Maori mo te takiwa
ki Te Aorere.

C.W.RICHMOND
(Na Te Retemana.)



Whare Utu Moni,
Akarana, Hune 28, 1858.

Kua pai a Te Kawana kia whaka-
turia te Rangatira Maori nei,
A TOHI TE URURANGI,

o Ngatiwhakaue,
hei Kai Whakawa Maori mo te takiwa
ki Rotorua.

C.W.RICHMOND



KUA HAERE KE,

Kua tahaetia ranei, tetahi hoiho uha
—he mea whero; he ma te rae; ka-
hore he parani; he ma kei nga. wae-
wae o mua. He mea hoko i a Taieha,
he tangata no Otaki.

Maku e utu te tangata e whakahoki
mai ana i tenei hoiho ki nga pauna
moni e toru.

Na WIREMU TAMATI.
(William Thomas)
o Waikanae.



HE PANUITANGA.

TA te mea kua patua tahaetia e wai
ranei tetahi Puruki, no Hori
Makihati (pakeha), i waenga ngahere
ki tua o Wiremu-Taone: nakonei ka
whakaae atu matou ki nga pauna £25
mo te tangata mana e whaki mai te
ingoa o te tangata nana i patu

Na ROPATA PARAHE,

(Robert Burgess)

ratou ko nga hoa toko-ono.
Poneke, Akuhata 23, 1858.

TE
KARERE O PONEKE.
Ito te kai rapu, ko ia te kite.
MANE, 20 o HEPETEMA,   1858.
KO RAWIRI PUAHA.
POURI—pouri rawa matou mo to
rongo o te matenga o Rawiri Puaha—
o te kai pupuri i nga tikanga pai.
Pouri ana matou, pouri ana ona wha-
naunga, pouri ana te iwi katoa ki te
ngaromanga o taua kaumatua;   ehara
ia i te pouri o te ngutu kau, kaore, he
pouri ngakau. He aha koa kua pa-
hure atu ia i o tatou kanohi, ko ana
korero, ko ana tikanga pai, waiho iho
hei titiro, hei moemiti, ma tatou. I
haere pai to tatou koe—i haere i roto
i te manawarekatanga  o te Whaka-
pono, i roto hoki i to aroha te iwi ki
a ia. Reka rawa ki te hinengaro te
maharatanga  ki ana kupu mo nga
Ture o Ingarani kia hapainga, mo nga
kino kia pehia, mo nga tikanga o te
Rongo-pai kia maro to pupuri: ki ta
matou, ka pai kia rongoatia  aua kupu
ana, kia waiho tonu hei tauira mo
te iwi.
Ho maha nei nga tau i matua wha-
karere ai a Rawiri i nga ritenga kuare
a te maori, i manako ai ia ki nga rite-
nga manawareka o te " ao marama"
Mahue iho o ia te whare   raupo wahi
ana ia i tetahi whare paraki hei noho-
anga mona —tahuri ke ana tana hine-
ngaro i te mahi i nga ritenga Maori,
tahuri rawa ki te rapu i nga ritenga
nui o tu Whakapono, ki te kimi hoki
i nga huarahi o te Ture. Nakonei   i
whakapaingia ai tona ingoa e te Pa-
keha, e te Maori, i karangatia ai ia e
Kawana Kerei hei Kai-whakawa-
maori, i whakaritea ai hoki ia e tena
Minita hei kai whakapuaki i to Rongo--
pai o to Atua. Ko tenei, me mihi
noa atu tatou ki to tatou kaumatua,
mo mahara tonu tatou ki te ataahua-
tanga o ana mahi.
Haere  o Ra! Haere  i runga i io
atawhai o te Atua ki a koe; haere i
runga i te aroha o te iwi ki to ratou
kaumatua; haere ra i runga i nga
toko o te rangimarie —i runga i nga
hihi o te maramatanga! Haere e kara!
Waiho i to iwi kia kimi i tou ahua hei
whakakapi i to turanga.
RONGORONGO kau matou, kua mate
a Wiremu Eruera Tawio ki Taupo, i
nga ra o Hune. E waru nga tau kua
takoto mate ia i te ngarengare, ara i
te reperatanga  a kua pau ona matino
ena waewae hoki, i tenei mate kino.
Ahakoa kua pau te tangata o waho
kua tupu tonu te tangata o roto. Ko
ia te tangata tuatahi kua tao mai ki
W'anganui, puta noa ki Otaki, ki
Waikanae, ki to kauwhau i te Rongo-
pai. I te tau 1836 i timata ai ia i
tena mahi pai. Ko ia te kai para hua-
rahi mo te Harawira, me te  Meihana;
a i nga tau maha kua noho ia i runga
i te pai hei kai whakaako matahi mo
Wanganui. Kua hemo ia ki Orona,
tena kainga tuturu—kei reira hoki
tena nehunga.
" Ano  ataahua o nga kai kauwhau
o te maunga  rongo, e kauwhau ana i
nga mea pai!"
No te ata o  Taete, no te 16 o
Hepetema nei, i paremo whakarere ai,
i Otira, a TE PENAHA, he kaumatua
o Ngatiraukawa.  Kai paipa ana taua
tangata ratou ko nga hoa, i to taha o
 ahi, nawai a,  hinganga i hinga ai
—mate rawa !
KO TE WATENE TARE.
Ko TE WATENE, ko te tangata o
Wakatu i mate ai a Kuini Rangikahi-
wa, kua ora i te Ture. I homai   ano
ki te aroaro o nga Kai-whakawa, me
nga Pakeha, me te hunga Maori
tona tini, whakawakia, ana a he kite
 nga he poauau tana tangata te tukua
ui kia mate. Koirara nga kupu a
Rawiri, i tuhia i tona oranga ai, a e
mau nei i  " papa apiti," e mea ana,
I na te Ture i whakaora e pai ana ta 
te mea, i tupu mai taua Ture whakaora
tangata i ta Te ATUA Ture—i ta te
tino Kai-whakaora.
KO NGA TURE O INGARANI.
Korero timatanga.
1. He korero whaatuatu tenei i nga
tikanga o tenei mea e whakamaoritia
atu nei tonu ingoa—Ko te Ture,—
Ko te Ture o Ingarani,   Ko te Ture 
o te Kuini.
E ri; a nga Ture e whakahaerea ana
i te ao nei;—ko te Ture ATUA tetahi;
—he Ture tangata tetahi.
Ko to Ture ATUA, koia tera kua
takoto te tuhituhi kei nga Karaipiture
ATUA, i nga tikanga mo te wairua, mo
te hinengaro u to tangata. He pa-
raire tana i te ngakau o te tangata,
He whakahe ta te Ture ATUA i nga
whakaaro kino, i nga hiahia kino o te
ngakau, tona putanga ki waho, to aua
hiahia kino, ko nga mahi kino a te
ringaringa. He whakaatu ta taua
Ture i te whiu mo te kino, ahakoa kei
roto i te ngakau e huna ana, kei waho
ranei i te tinana e whakaputa aua.
Ko te hunga kei a ia te tikanga
whakahaere, whakaatuatu hoki i nga
tikanga o te Ture ATUA,—ko nga Pi-
hopa, me nga Minita, me nga Kai-
whakaako.
He whakatakoto ta te Ture tangata
i nga tikanga mo te tinana, mo nga
mahi a te tangata. E kore te tangata
e tau hei titiro i te ngakau o te ta-
ngata, na reira e kore e ahei tana
whakatakoto Ture hei paraire mo te
ngakau, engari hei paraire mo te ti-
nana. He whakahe ta te Ture ta-
ngata i nga mahi kino a to tangata, i
nga putanga atu o nga whakaaro kino
hei mahi kino. He whakarite ta te
Ture tangata i nga whiu mo aua mahi
kino.
Ko te hunga kei a ia te tikanga wha-
kahaere, whakatuatu i nga tikanga o
te T'ure tangata,  ko te Kuini ki Inga-
rani, ko te Kawana ki konei, ko nga  
Kai-whakarite-whakawa hoki, me nga 
tangata i whakaritea e te Kuini mo
taua mahi. Ko te Kai-tiaki, me te Kai-
whakamana, ko  tangata whakaaro
tika katoa, ko te Iwi nui tonu.
Ahakoa Ture ATUA, Ture tangata
ranei, kia kotahi ano tona take, ko Te
ATUA, he mea whakaatu mai ua Te
 ATUA: ko te Ture tangata i pai, he
mea hanga e te tangata ki runga ki
te Ture ATUA. No mua tera, te Ture
ATUA; no muri tenei, te Ture tangata.
Mo roto tera, mo waho tenei. No roto
te kino. I rotu ano, kua kitea e Te
ATUA, riria ana e toua Ture, a ka
whiua ano e ia. Engari, kia puta ki
v; aho he wahi kino, ka tahi ka kitea
e te tangata, ka tahi ka ahei te riri e
tana Ture, ka tahi hoki ka ahei te
whiu e iana Ture.
Ko nga tikanga o Te ATUA, ara, o
te Whakapono, e kore e korerotia i
konei- Ko ta tatou e korero ai ina-
ianei ko nga tikanga o Te Ture tangata,
ara, o te Ture o te Kuini, e whakata-

TE KARERE O PONEKE.
3
te tangata, e riri nei, e whiu nei inga
mahi kino.
Ko nga Ture.
1. APATAKI HANA, (Tango pokanoa
i te Kotiro).—Ko te tangata ka kapi i
ta te Ture ka tango i te kotiro kahore
ano i marenatia, kaore ano hoki nga
tau i tae ki te 16, tangohia ana e ia i
nga ringaringa o te hunga kei a ia
nei te tikanga mo te tiaki i taua ko-
tiro, a kaore taua hunga tiaki i pai kia
tukua ia:—Ka Whainatia ka Whare-
hereheretia ranei; tetahi, ko te Whaine.
me te Whare-herehere hoki.
2. WHAKATAHE.—Ko te tangata ka
whangai i tetahi wahine, ka mea ranei
kia whangaia, ki tetahi mea whaka-
mate hei mea i a ia kia whakatahe;
ka mahi ranei ia ia ki tetahi rameke
aha ranei hei mea i a ia kia whaka-
tahe:  Ka Whare-hereheretia,  mate
noa, taea noatia ranei tetahi takiwa.
Ko te tangata uru ki tenei hara i
muri i te meatanga ai:—Ka Whare-
hereheretia, kaua ia e neko ako i te
Rua Tau.
3. AKIHEHORI, ( Hunga Uru-hara.)
-Ki te Hara-Wheroni,  a no mua to
urunga no muri te meatanga i taua
Hara-Wheroni:    —Ka peratia te whiu
mona mo te tangata hoki nana pu ake
te hara.
Ki te Hara- Wheroni, a, no muri te
urunga, no mua i te ir":; tii:!t:i.—a;':', I;;
nga Haru-kero»; kaio!-;, nei i hako')
ke top.a ti"ka:i ;?a '.^hia mo te ?;.i:;h;i-
aru:—ka Whare-hereheretia, ^ k:u;^ ia
e nake ako i t;o Wini Ti:';.
4. WHAKAPAE U A I;A-Ki ?I :tir NA.—
Ko te tangata ka ^A^'n;^k;^));t^ i tetahi
tangata ki te Piar;! -Kiri'mia u ka
kupu wht^kaw^hiwuhi ranei ki a i;!,
tena e whakapaha e ia ki te H;;ra-
Kirimina, he mea nana Iaia homai ai
he moni, ho a!i"» ranei :—Ka Wh;iro-
hereh>:;1^e'^.ia, i;; a; i' 'ina, taea noatia
ranei tetahi takiwa.
5. HAUTUTU Av.-HIU?:I.—Ko te hu-
nga tokopua, tokohia ranei, ka {autui.".
ka whawhai ki tetahi waiu haerenga
noatanga o te tangata, whakamataku
iho te iwi:—Ka iv u ai u ei! a, ku Whare-
hereheretia ranei. Tetahi, ko te
whaene me te Whare-^ereh^1^o hoki.—
Ko nga Tare.
KO INIA.
Ko toua whenua nui whakaharahara
aua, kotahi miriona me te hawhe, ara,
ko tahi te kau ma rima rau o  ma-
no maero; ko ona tangata e nohoia nei
tera whenua, kotahi rau ewaru tekau
miriona. Na, kotahi niu etoru tekau
o enei miriona tangata, koi raro i to
maru o te Kuini o Ingarani e noho
ana, nona era tangata. He mea rere-
rere ke nga reo, he iwi ano tona reo,
he iwi ano me tona reo, ewaru nga
tino reo, rere ke rere ko, haunga ia
nga wehewehenga i roto i te reo
kotahi, tona tini. Ko nga ritenga
karakia o era iwi he tini noa iho
e whai ana tetahi i te tikanga ka-
rakia o Mahomete, poropiti teka, ko
tetahi e whai ana i to te Hiniru kara-
kia nei ki nga whakapakoko whakari-
hariha, ki nga manu, ki nga kararehe,
ki nga ika o te moana, ki nga tinitini
mea o to ao nei, hei Atua hoki aua
mea mo ratou.
Ki te anga te tangata ki te korero
i te nui o taua whenua o Inia, i te tini
whaioio hoki o ona tangata, ekore o
taea e te whakaaro o te kai whaka-
rongo, he tino nui hoki no tena whe- 
nua, ho tinitini hoki no taua iwi.
Heoi, ma konei pea taea ai tetahi
wahi o te whakaaro. Iuaua, mo he
mea ka whakatika te tangata i tetahi
pito i te taha ki te tonga o taua whe-
nua, ka haere waewae whaka te taha
ki te muri, haere tonu, ia ra ia ra, ka-
hore ho ra noho, haere tonu, te ra noa
te ra tapu, marama noa e haere ana,
marama noa, na; kia taea te ono o
nga marama  o taua haere tonu, ia ru
ia ra, ka tahi ka tae ki tetahi pito, ki
te taha nota, ko nga maero mana e
haere ai i roto i te ra kotahi, kia tekau
ma ru; i, ko to reira tikanga tera mo to
haere i raro. Na, ma konei hoki pea
taea ai tetahi wahi e to whakaaro tu
mano tini o te tangata, i meatia ake
nei, kotahi rau ewaru tekau  miri-
ona. Rere, mehemea ka huihui nga
tangata o Poihakene, o Mereponi,  o
Atareira , o Tahamenia, o Niu Tirani,
hui tahi nga Maori nga Pakeha hui
katoa, ka taea to miriona kotahi Te
tahi whakaritenga nga, huia katoatia 
Maori me nga Pakeha o Niu Tirani,
na, homai hoki kia iwa nga motu pera
te tini ona tangata, tekau ai nga Niu
Tirani, hui katoa nga tangata o aua
motu kotahi tekau, ka kotahi miriona:
na, kotahi rau ewaru tekau nga miri-
He tini nga pa nunui kei Inia. Ko
Karakata tetahi, ko te pa tena e noho
nei to tino Kawana. E kiia ana ka
taea to miriona e nga tangata o taua
pa. Ko te pa tenei e meinga ho pa
Pakeha, ahakoa ia te taea to kotahi
tekau mano o nga Pakeha o noho ana
ki taua pa. Ko Penare to ingoa o
tetahi pa. Ko te tino pa tera o nga
Paranini, ara, o nga Hiniru. Ko
Terehi, ko Rakauau, nga tino pa o te
iwi e whai ana i te tikanga karakia o
Mahomete. Ko nga tangata o enei
pa etoru, erima rau mano ki tetahi,
erima rau mano ki tetahi.
Wehea ana taua whenua, a Inia,
etoru tino wahi, ko Penekara, ko Ma-
taraha, ko Pomopei.  Ko tenei, mo
korero i konei ko Penokara anake, no
te mea kei taua wahi anake, te mahi
tutu e pehia nei.
Imua he Epera to te whenua o nga
Hiniru. Tona ingoa, ko to Mokura
Nui. Mau tonu i tona uri to Kingi-
tanga taea noatia te tau kua pahure
ake nei. Ko Terehi te pa i noho ai
taua kingi. I to tau 1803 ka maranga
tetahi rangatira toa, no taua iwi no
Maharata, ko Hinia  Hinia tona ingoa, haere
ake o tona ope erua rau mano hoia
eke hoiho, erua tekau mano hoia haere
i raro, kotahi rau purepo, ka haere ki
te whawhai i taua Epara, i te Mokuru
Nui; whawhai ana, a toa ana te ope
a Hinia, riro ano i a ia te kingitanga
me te pa hoki, mo Terehi, a, whiua
ana e ia taua kingi ki te wharehere-
here. Na, tungi mai ana taua kingi
Ki Ingarani kia haere atu ki to wha-
kaara ake i a ia i roto i toua he. Wha-
kaae ana a Ingarani, ka tahi ka tukua
ko Henera Reika ki te whawhai i a
Hinia me tona ope nui whakahara-
hara. Ko nga hoia i a Henera Reika
ki: i:'i '' pora (.o tini mo o ninia, heoi,
whati ana io ope o ninia, o rua nga
tino p;^:^^^k^1>^;^, riro ana 19 papa i a
I! "ne;-1 ^t;ika, riro mai ana hoki to
pa, a Tt^^^^>'u. Na, ka whakahokia
taua tero;!;!, aro taua Mokora Nui
ti';!;! ingoa ko Ha rruma, whakaritea
i;!!;^ he moai mana kotuhi rau oma
"'kini mano pauna moni i reto i te
ta'.; whakapumautia ana ki a taana
moni hei moni mana, hoi utu hoki i
ona tangata o piri ana ki a ia, engari,
mu whakaao kia piri tonu ki Ingarani,
kia nono tonu to ratou tikanga  No

TE KARERE O PONEKE.
waho i to whi! ru pouri, whakanohoia 
honoretia ana ki runga ki tu torona  o
to kingi. Tura hoki tona Kawana  i
whakanohoia u taua Mokuru Nui hei
Kawana mo taua whenua, mo i'mu.
tikina ;i.a .ui;!., ^v!);^ka^.U1^i;1,;;.!i«. e ';na;i-
rani hei Kumi mo Iaua wheunu ino
Ura.
Aianei niu mai a;. Ho TIU.'.;!. inaira e
Ingarani i taea ai t:in;i, iwi inoino tini
ra, te puhi, to aia ^v1;;;k;'^1;i.(.^'1^^^ hoki i
runga i ona tika;i^:;. :' kiu.; ^.'ti;: I::).
o --'
uha ho";a I'.ike!]^ o inga;';:;»! i ;i ;';<; ki
o * -'
Inia kaio;», okor^' u nuke ake i io nai.;
tekau mano, u, i to timatanga, !io to-
rutoru rawa. Engeri, he miko mai u;i.
nga tangata o tau;i wheunu ino Inga-
rani tikanga whakahakre, kite ana ma-
tou aio ahua w1>;^1^^^}1a^'I^e ano to o
matou Kingi kirakia wi) aka?,,;ko, KO hi'.
ahua whakahakre ano io to ihi whaka-
pono Karaitiana. Ko t;i mratou Kingi
he whainga tonu !.^ti^,1^i ki torihi, a nui
ana te kino. Na reira ka nui o ratau
rapu mai ki Inga1^^uii hei wawao, hei
awhina, ina pa to hi; ki a rato^, pera
hoki me taua Muhani Nui i ranu nui
ki Ingarani hei whakaera i a i;., ku
mate rawa ia i a ninia ratua ko taua
iwi, ko te Maratata. N11, ^eng!;.ia ';
ana e Ingarani, tangohia ui;^ ko etahi i
o nga Himru o nga ^0^011101^1^, ;
whakahoiatia ana Itu! hoia, w1:^;;ka^^ea !
ana etahi apiha Pakuha hei^augat.in^. '
hei ura!!! i a rami, hoi whukuoka i a
ratau ki nga tikanga o te whawhai
hoia. Whakahuatia aua to ingoa o
enei hoia, he Hikoi. Na tupu aua hu
rroha nui i reto i aua huia Ripoi ra
ki o rato^ r!meatira, apiha Pakeha ra, !
tupu inahoki he rroha nui! nga Apiha
Pakeha ki o matou hoia. Whakari-
tea ana ho utu tika ki aua hoia, i io
mea e mahi hoia aua ^10^01(1^ a:!!!
ina mate, ina ^0^01-0^. . Ko to ra-
tou tikanga kirakia, kihai i ahana, i
waiho ma ratau te w1n!ka;^^ro ki Ia ma-
tou kirakia i pai ai, i;ai;a ka kur;ikui
"whakapakoko, kia atiutiu, nahui ka ki-
rakia aha, waiho tunu, IHI !.ih:,u, te
whakaaru.
No te mea ka tini hinrre nga iwi
kua tomo mai ki raro i io earu o
Ingarani noho ai, tiakina ai, ku v,h,i-
kaurna taua ope, mra,ng;i hoia Hipa;,
nawai ra i iti, i iti, na, ka honea mai,
a, nui hakre aua, a taea ami tona tino
nuinga, taea aua ki ta toru mu mano
homei.a^^t etahi, a mina t,ekau mano
nga hotu Pakeha. Ko to rroha o nga
hui;!, ra o to Ivav? tui atau ea kihai i wa-
ho.!, U,.; tikanga atawhai hoki u t,e Ka-
w;i;. rA .,;i' ai.!., no rkiru tu areha o nga
Ia;;ia.. Ki' i:^ naki.;hit i manaaki nai
ki o '.'ih.i!; i:^;;;;, waihi! aua hei pepeha
hri wi^^k^^1;"^^a'i!.i ma ratau 011^1:1010
hupa: r.i. Tai.:!.), Kiia te kotahi rau o
nga tau i' inei) i pono ona aua Hine!
r;i, 1.111 anu. io !,>,!;gi-;^uitIi^o ki inia
ka!ua, a:i''.i 'io;^, ;i k.;an.i io;);!, Uri ma»,
^.e;:a 3 v'i1;t11.)k;..: '-e W1;:11<(^;',^o, toua o
w1iakn^^;;;^1 h;i;,.;;.i,- kai;uriui, 'o t.uir,^
maiki tona ke;i i-;..^hii.!. Ko te tini o
o rato^ 'A'11-^wi! ai i '.,a '11 ia u «I a,i rr.!.ua i
raro i te kar;i o 1;;gi^.ra^i, ka i« i; ari
mai hoki ki i;-,,' --,vi.! (i wa ui ki !:aua kura
'i;o te mau ano i o ruta;! tinana nga
tohu whakahonore i 7^^^iw^;i ai raroa
mo to ratau tou, u;e nga moni hoki a
Te Kuini i .'. .":i!.hu ;ro a Tatou mahi i
v.ai.o i i;^-! Wiia^ri1;'.i i -..-,'ha a;'u ai hahi ai
rinoi'., ?no o r:.;?.oi.^ tunga hoki—ko wai
tei';! uri ki, (unu o pera ta matu ku-
vv ari' .— A"« rrre AI nori.
(K^'; i}i.i11^i te roa?!')!-:.}
Ngamotu, ':
Ahunui;;, 14, ika. I
ia hua ai;;), o ngu tangata o toneke, ;
o'i.'111-1111 aki, o Niu Tiraki katoa. Ho i
kupu taku ki u. koutou, he kapu rroha: '
kati to tango noa i te taonga i runga I
i te nama, i ranga i io '' rou 2^1111111'.." .
Ki taku w"haka;iro, ka tango te tangata i
i te hong;i kahoho i utua, ua, ka waiho ;
taua taonga Inei ue mona, hei makutu '
mona, tie! mato mona. Ta te mea I
hoki, he kupu ua Ihowa o mea ana," '
i " Mo utu ki a 'a e tiki} nei te utu." ;
I More, te tino taoi.';,;! nui mo tatou ''
! IKI wa aka? i'u o. Tari-:;^ noa aua tu I
i — " i
i tangata i tenei taonga nui, ^.hore i i
manaui ki te kai mahi. Na, kei te
iheu tuku whakaaro, u kore e pono
i tena whakapono, e hore 01^13;.'.; ia
} te mea hoki tahore i utua te kai mai!';.
Tango no;i i'.'.);: te ta,!;h;ua i ta whaka-
pono, ka waiho tena whakapono nei
I tie momi, Ite! mate mona. iva potau ka
i hakre mai tenihi 111111:111^ i tawatu hei
kai mahi taonga moku, ka utua e au
1011111:1111^e^a11g^^ mai,ka utua hoki ia:ia
mahi. Waihoki, ka haere mui nga
Minita i tawahi, tioi kai mahi i tenei
; nuinga nui, i te whakapono, mo tatou,
' ine utu toua rekenga mai i runga i te
tau katoa. Koia nga kohikoh.ing&,
moni mo te Rongo Pai, mo nga Mini-
ta tioki.
Waihoki me nga pukapuka. Tango
noa aua to tangata! te pukapuka, i io
Kawenata, i te Kawiu, i tu Kenehi, i
io Himene, e kore e maua tena puku-
puku, e kore e pono. No konei p::u
i nui hakre ai te ka;ire, me te he, me
te raruraru, me te mate, o te tangata
maora i runga ano i ona pukapuka, i
runga ano i ona whakapono : ho pu-
kapuka hoki kaihore i utua, he wha-
K.;iporo kohure i utua, ue reira t;e ma-
u;i ui io;^ whakapono, no reira te
AH;.;;;A i:! ona pukapuka hoi whakaera
i u tu.
Iho; ;e ki pea te tangata kuaro " E
!< ;re o uku kia utua nga mea o te
Aia." He kupu tuare tenei, he ku-
pu tie Ue uha i utua u,i te kaata''
ihe ^''.1'^ i moa ai te Purau ? Ho uha
i nga ..a te Paraikete ? He aha i
i: ihu ui ua (.uanga katoa ? No to
-.tu:! ;;:ier::e ano ngu, taonga. Titira
'.i io kumu, 11;; 'nau hanga ki te rakau
I.! ra rina. Na te Amu i whakamau
io raka, ua te Atua ; hanga te rino.
^^i1-:1;1u ti:;^, e io ;,i1Ug;1i.u ki;. [^ukuia tu
ri;!'».^;.!, ki ^.inia, ki* t.up^^>i1^uhiu, ka wa-
i^!.^iiiu, ku Honohonoa, ua, ku kitea ta
ahua o io kaea. Tikina ana e te ia-
ngih;.a, ka kenu [e rino, ka tahuna ki
Io ahi, ka pu. tu ^«i ia a, ua ka kitea nga
Hera, nga Hii, nga ha,ni:.na mo te kaata.
Hu mea, hanga na te Atua te rakau
mo io rino, tie mea maui na io tangata
io kauta, me nga taunga kaiau huki,
kuia i umu, ai.
Waihoki me i:o whakapono, me te
pukapuka hoki. Na te Atua anu i
hurai nga ukunga, nga kupu, ua te
tangata, i mahi te wai mangungu, na
te tangata i mahi te pepa, na io ta-
ngata te perehi, ua te tangata to tuhi-
tuhi, ua te tangata te kopaki, ua, ka
hirea to ahua o te pukapuka; he mea
mahi hoki ua te tangata. Koia i mea
a; kia utua ngu kai mahi o te puka-
puka, kia ora ai ia i iaua mahi. E mea
aua te Atua kia ora anu te tangata
i nga utu ano o taua mahi. Me utu
ki a ia e tika nei te utu. Kati te tango
noa i te taonga, kari te tango aea i io
pukapuka.
Na TE HOA AROHA.
/ Inia tau:i ^'npepu i te perehi o
MAKENIHI ranu ko MIHA, i Poneke

HE APITI MO "TE KARERE O PONEKE."
MANE, 20 o HEPETEMA, 1858.
Ki te Kai Tuhi o te Karere o Poneke.
Wanganui, Kaiwaiki,
Hepetema 6, 1858
E hoa,
Tena koe. E kimi atu ana, 
e rangahau atu ana i ou whakaaro,
kia kawea mai a koe, no te moa ko te
rongo o tenei taonga, o te nupepa, e
haere ana ki ia tangata ki ia tangata;
no konei au ka whakaaro, ka whiwhi
au nei te tutua i tenei taonga i te nu-
pepa; ina hoki ka kawea aku korero
hei matakitaki E; a te Ruahine, ma
Tokerau. Kia rongo -mai koe. I mua
i te ture o to maori o raua kotahi ano
e whiwhi ki te pitopito taonga, ki te
pitopito korero; no naianei ka wha-
nau te -whakapono   ki Niu Tirani, ka-
kite te maori ka tahi ka tuiau i rana
tuiau, "Te (10:1^111»! a, ehe,'.'-; taonga
hina, ei!-:), i.' tero puao ;ina to tero o
te taonga, Ti;. pi:.'i i e; ['A::i, e!;;'." ^?n-
riho ka whaioio tura TO !i;: ko io wha-
kawa, ka '.ui.;;^ n;:o ;o ';-^;^!^;, "Tau-
ake aku '^-i, '.-; ra. ku au; k:i tau o
rua." Na hiri ai-, karo ano o:;;-!
i ea 1:2;'e i"^" "'i;) ^'^^1-:. '^1^,1:":-^ '
to niu na Paki, 1.; (o he ka puia. ue [
ta moa te:^, koe io kaero a".'!!:!;^ ',a. )
i
kia houhia ta rou^',; o I::;r': o ni;hi i;" i
roumu, ka whak^.^A^'k^ -'ai puhi, ku i
tu tai harura to a, )^^^.^. i hoa. o Ngati- [
whai ki raro kia n:^;;^:^i..;^^^ i te rihi." I,
Ko enei korero mau e ta mai ki te
perehi hia kitea o tera Inanahi e te?a
kanohi te tikanga ranei ta heanga
ranei; ohira tenei a;io te tangata wha- i
kaho ko te ngakau o (.e tangata, ora,
ko kotikoti ki rana, ko kotikoti korero,
ko kotikoti 7»^hananga. E haro koa,
he mea kimi ake na toku ngakau ki
o
nga whakaaro o taua nei o te ngori
kei te penei me te moe ta?ia kura. E
kore nei hoki e mau nga nahi a te
pakeha, inahoki he mea whakarongo
ake ua aku taringa i reto i nga komiti
o te mahri e ki ana—E tama ma, ki;,
mau ki te whakapono, kia mau ai te
'Tare o te Kawanatanga ; mu;-! ihu kua
pupuhi i te tangata tahae e kore e tu-
kua kia hopukia hei utu mo tona ta-
hae, mo toua kino noa iho. Ka wha-
kaaro au i konei, aua '. mo wai ra enei
ako e kiia mai nei. E tamarua, e
tahi ka tika te whakatauki noi, <^ patua
taua i to wharo ka mate, ka patu ai to
taua i aho." Ko to mutunga tenei 1
o aku korero. Na tou hoa rroha,
Na RAHOTO TE AONUI.
———00——— i
Ki te Kai Tuki o te Karero o Poneke.
Rorowhenua,
8 Hepetema, 1858.
E hoa,
Tena ra koe. E hoa, mau
tenei korero e hoatu kia taia ki rota
ki te Karera, kia kite nga whanau-
nga maori. Ko nga korero tenei, ko
to matou kai whakaako, ko 1-11^^0118
Te Hopu kua rehua atu i a ma!.nu,
ora, i toua iwi. No te 2 o nga ra o
Akuhata i mato ai, no to 5 i nehua ai,
i te KIU '18-38.
E hoa aia, e «ku tu£k;^ua pakeha,
tenei to tako i kini ai koutou hei tu;i-
i kana, no te mea, na koutou i whaka»
' takoto nga tikanga pai ki nga mauri.
E hoa rea, ka nui to matou poari ki
to matou kai whakaako, no (e me;i ne
ani tona pai—ko toua pai tenei, ko to
hamo i te whakapoko, e:r.;, i ngu mahi
& io tatou Auki a Ihu Karati;; he
*
kaea hoki ki te hapai i nga mahi
r;;,?.ori i pai ai to Atua hei moai ma ta !
^;1Ui^^£.t^.: he kaha ki te nohi i ;:e raru- i
O . ^ (
raru; ha kaha ki to whakatika i nga
mea ;ika; he kaha ki te whakahe i
nga mea he ; he nui tona pai ki nga
pakeha, he nui toua pai ki ona Hoa
i rarori.
i E hoa ma, e nga tuakana pakeha
mo nga whanaunga maora he nui to
matou raihi ki a ia ka ngaro mei.
Ngaro ana ia, ka ngaro hoki ana mahi.
Pie whakatauki tenei, " Ka ngaro ko
Peruahua, ka mama tai ki 0111^1111^-
te!ka ;" wai hoki ka ngaro a Hir"-i()ua
ka ngaro hoki nga mahi—mate atu
ia, waiho ake ko ana kupu rroha i te
ao nei hei mihi ma matou, ma koutou.
Ko te matenga o 1-11^10110 i mate ai
ki0^aki. Ka tata ia ki te mate, ka puta
i tona rroha ki te iwi. Ko tana waiata
tenei:—
Aue! he aha ra te hau e kohihi mai nei,
He para1'a1n pea, haere ake na runga,
I He hari aroha mai kia tangi ata au,
Ke puna I;a utaina he wai kei aku kamu,
Ra au raki ki te rae o '10^11^1010.
Kei tua e te iwi, naku i huri atu,
Haramai nei au, he tarawau ma te ng;utu.
^160^^0 taua waiata mo tona iwi.
He waiata tangi tenei na te iwi mona,
mo tona wehenga atu i a matou, aro,
i te iwi :—
Taku nei nohanga, taku titira noa,
Ng.iro noa ?11^01111, e, i,
Haimona hoki ra, i pipi mai ki au, i,
O tana takanga, e, i,
Moe ke ana koe, moe huri ana au,
Moe mata tu tunu, e, i.
Waiho nei taku ate, turaki kau atu ai,
He kore mataaro, kia hae^ iho te kiu
I awhi ai, e, i.
Ma te iwa. i te muri inana rawa
E tioma! nga nui ki te tau, e, i;
To ura i piua te wai o te Kakahi,
Tu hiri Im1^hn1!^i ki U' hinu Taramea—
Hipi) ana te kakar;i, e, i!
v^'!!;^ka11ae^ea ra ua IHIIHI u te hawa ;
K;i tokia to kiu, e, i—
E nga hau o uta o reto te wair-u, e, i.
! Tau puhipuhi atu ra koma nei,
Ko te tio;), te puke i o ui, e, i.
i Tuku mahuki totar^, unuhia. noatia—
Hakre r;i e Himi, i;. i.
^ kapohia pe;i i te hau o tu wai;a,
Pie papanga I:a nui ino tura,
Ki te awa i herka mai, e, i.
E hoa ma, i nui ako ai to matou
anini ki a Hirko!ia, he pai o ana ri-
nenga katoa. Kua kite ona hoa pa-
ke ha, me ona hoa maori hoki, i toua
pai; kua kite hoki a Ngahre i tona
pai, kua UHI hoki a Ngatu ero ki reto ki
au runanga o Muaupoko i tuhituhia ai
tenei karare.
Heoti ano : naku, nate koutou hoa
aruha,
Na PAOHE TE RAORAO.
Ki io Kai Tuki o io Karera o Poneke.
Herewhenua,
Hepetema 6, 1858.
E hoa e te Pura,
Tena ra koe. Tenei taku
kupu kia rongo mai koe. I taku tae-
nga atu ki ^^orow'henu^, ka mea a
Poto kia korrrona ta raua mahi ko
tana wahine ko vieTeoTo.. Katahi au
ka whakaae, ae, e pai ana.
E hoa, mau tenei korero e hoatu ki
te Karare o Poneke, kia wawe te oti,
kia kawea atu ki nga kainga katoa o

HE APITI MO "TE KARERE O PONEKE."
nui, kiu kite hoki nga hoa pakeha e
noho ana ki Poneke, ki Wairarapa, ki
Whanganui, me nga hoa maori hokio
aua taone. I te 7 o nga haora o te
po ka tahi ka karangatia e Poto ki a
huihui mai a Muaupoko, ka tahi ka
huihui mai, a ki tonu te whare. Ka
rupeke nga tangata, ka tahi a Poto
ka tu ki runga ka korero i te timata-
nga o ta raua tuhituhi. Na te wahine
te tuatahi o a raua tuhituhi. Ka tahi
ano te tane ka titiro aka whakaao, ao
e pai ana hei tane tonu au mau, hei
wahine tunu koe maku. Ka rongo
to iwi nana te putao ka tahi ka riri,
ana, kino ana, kiia atu ana e Poto hei
aha ma Kahekahe. Katahi ka kiia
taua kupu e te iwi mo Tamo, mo te
tangata nana to wahine, katahi ka
tangohia to wahine ka riro. Hara
o
mai ana a Hereora kia Poto, kiia ana
mai, ki te mea ka he koe, ki te tua-
tahi me utu koe ki au, ki to he ko au
kia kaha koe te tono utu ki au ki te
iwi nana i whakahe ta taua mahi. Na
mo he mea ko Poto kua he nei kua
takoto te rau pauna ranei, te rima te-
kau ranei; tena ko tenei ko Hereora
kua tuhituhi tane ko mana. Rere atu
ana taka kupu whakakaha  a Muau-
poko mo te utu i whakaturia ai e He-
reora. Katahi ka kiia e Kowhai, e te
iwi kaore ratou e pai ki te utu, kua
rite hoki ki te kupu a Poto. hei aha
ma Kahekahe. Na konei ka rere atu
taku kupu. Ki te pakeke koutou mo
runga i tenei ki, katahi koutou ka ta-
manatia e au. Ki to tango au ki te
rima harengi te utu o to tamana, ka
ho; tena ki te pauna ka kaha ra te
tamaua. Katahi ka rere mai te kupu
a Rewiri—Ae, e pai ana. ehara tau i
te tamana taonga, engari mo nga ta-
ngata. Katahi au ka mahara e hara
tenei i te kupu pai o haere ana i
runga i nga tikanga whakawa, he kupu
kino, he riri; no reira i whakamutua
ai, kaore hoki au i rongo; tohe tonu
ano au kiu moe tanu ia ano a Here-
ora. Ka haere ano a Poto ki te tono
utu i taua wahine.
E hoa, ka tohe tonu au kia homai
he utu e Hereora mo nga kupu kino
mo Poto, kia apaia he wahio he tapora,
kia tahuna ki te umu, kia kainga he
toenga huki maua. E hoa, na te Ma-
wae tenei kupu, ma raua ko Hereora
e utu. Ki atu ana au ki a Mara, me
a Maru, kaore. Ka ki atu ano au,
me tuku mai, e hoa. Katahi a Maru
ka ki mai, A ki a koe tau, ko taku kai
runga, ano taku i ta te iwi katoa, kai
ta Muaupoko no Poneke. Na, tenei
whawhaitanga o maua komiti raroa
ake i Horowhenua, ka ki mai a Maru
kia peke mai ia ki roto ki taku. Kiia
atu ana e au—Ki a koe ano tau, ki au
ano taku; ahakoa kotahi rawa ake au,
ki taku e kaha ana au.
Heoi ano:
Na NGATUERE,
o Wairarapa.
Ki te Kai Ta o te Karere o Poneke.
Wanganui, 
Hepetema 4, 1858.
E hoa, ka nui te tika o nga korero
a nga tangata mahi nupepa. Ka tika
ka he hoki etehi o a ratou mahi. E
hoa, kahore ano he tikanga pai, ko
tahi ano te tikanga pai he karanga
tangata. Kotahi ano te tangata kei
to kite au ko Wi Tako anake nana
anake nga tikanga, i whakakite ki a
tatou. Koia ra tenei, mahia ana
e Wi Tako ko te utu ki te mauri ki te
pakeha hoki; muri iho ko te atawhai
ki nga tauiwi katoa; muri iho ko
to whakakore i nga tangihanga; muri
iho ano ko te karanga tangata: nana
anake enei ritenga katoa. Kahore
rawa atu ho tangata kia penei i roto i
te Ture o te Kuini o mahia nei e nga
O
nupepa katoa. Tenei to kupu hei
whakatauki ake maku, " Ka kite te
tohunga ka whakahe mai no whare
kura ano." E hoa, o whakaaro ana
au ki te ritenga mo nga kingi mo nga
kawana maori. Ka tahi tonu te he
ko to kore whenua i nga maori. Kua
riro katoa te mana i a te Kuini; kei
te porahu noa te maori i runga i te
whenua, Engari me tuku atu ki te
Kawanatanga ka hoko atu ai hoki, ka
riro mai ki te maori He ahakoa he
aha te pai o te pupuru kau i waenga-
nui, kua riri te upoko, kua riro te hiku.
Tena iana, "ka hopu ki te tuna ki
to hiku e kore e mau, ka pahure;"
waihoki me te ritenga mo te whenua
e kore e mau i a tatou. Heni ano:
na tou hoa aroha,
Ta- TI . ,,, . ,.,, -TO- .,-,,,. ru,
Ki te Kai Tuhi o te Karere o Poneke.
Porirua,
Hepetema 3, 1858.
E hoa,
Tena koe. Tenei taku kupu
kia kite iho koe. Ka mutu to matou
whakaaro ki runga i nga ritenga maori;
no te mea kua whakawhirinaki ki
runga i nga tikanga o te Ture, ko te
Ture hei whakaora i nga tangata patu
tangata: koirara tenei, kua ora mai
na te kai kohuru i te Ture. E mea
ana te kupu a to Kawana, kahore ano
i tuhera i nga tangata maori te Ture,
no konei au ka mea ka tika ta te
Kawana; koia ra tenei, ko nga
tangata o tera motu e noho kuare mai
ra; mehemea ano pea i he kikonei o
uru tahi ano koutou, matou hoki, nga
tangata maori ki roto ki te Ture. E
hoa ma, e nga rangatira Pakeha, e nga
rangatira Maori, whakarongo mai.
Ko te Ture hei tuku tangata ki te
mate, ko te Ture hei whakaora tangata
ki te ora. Ko taku kupu tenei i rapu
ai toku ngakau me mahi ahau i nga
mahi o runga o te Kawanatanga. Te-
nei hoki ta ihowa kupu, " Ko te
rangi taku torona, ko te whenua taku
turanga waewae." Na, he kupu tenei
naku ki a tatou. Ko te Ture tenei a
te Atua hei whakaora i te wairua, i te
tinana.
He whakaaro tenei naku, he rapu
tikanga mo ta matou tuahine kua ngaro
mai ra i tera wahi, ara, mo Kuini
Rangikahiwa. 
Mo huatu e koe ki te nupepa enei
korero
Na RAWIRI PUAHA.
TE HE O TE NAMA.
[Ara, o te Rongotaima.)  
He mahi he te nama. He tikanga
whakauri i te tangata; he tinanga
whakarawakore; he tikanga whaka-
ngoikore i nga ringaringa; he tikanga
whakapouri i te wairua; he tikanga
pehi i te whakapono; he tikanga
whakamauahara; he tikanga whaka-
tari pakanga. Ko koutou katoa e pai
ana ki enei me nunui haere ki te na-
ma; ko koutou katoa e kino ana ki
enei he, whakamutua i naianei to
mahi nama, ahakoa nama moni, aha-
koa nama taonga.—Te Whetu o Te
r^,, ^,