Te Karere o Poneke 1857-1858: Volume 1, Number 19. 15 February 1858 |
1 1 |
▲back to top |
TE KARERE O PONEKE Ko te kai rapu, ko ia te kite. [VOL 1, MANE, 15 o PEPUERE 1858, NO. 19] The "KARERE O PONEKE" is pub- lished every Thursday morning. TERMS OF SUBSCRIPTION;- Twenty Shillings per annum, payable half- yearly. TERMS OF ADVERTISING;- Three pence a line for the first insertion of all advertisements, and Two pence a line for every subsequent insertion. Advertisments wil be continued and charged for until counter-ordered: such orders in writing, as also all Ad- vertisements (in English) will be re- ceived at the INDEPENDENT Office, Lambton-quay, on Tuesdays, at any time before 4 o'clock, p.m. PANUITANGA. MEHEMEA ka hiahia te tangata ki te tuhituhi reta kia taia ki roto ki tenei Nupepa mo tuhi mai "KI A TE PURA, KAI TUHI o TE KAREKE o PONEKE." Otira, ma taua tangata ano e utu nga kapa e rua, e toru ranei, mo te mera—kia tika ai te kawenga mai. PANUITANGA. KO nga tangata Maori kua tango mea i toku Whare hoko taonga i Poneke, na kahore ano i utu, me hohoro ratou te whakarite i aua utu; kei tahuri atu au ki te Kai Whakawa. No te mea, ko nga Pakeha no ratou nga taonga i au, kua pa mai ki nga atu;—heoi ra, ma te homaitanga i era moai ka kaha ai au te utu i era pakeha. NA WIREMU TONIKI. Otira, na Maia. KO EKEREHA HE HOIHO TARIONA HE Hoiho papai rawa tenei; ko tona matua tane ko Hamihona —ko te hoiho tera o te Hamona, i utaina mai ra hoki i tawahi. Ko nga tau o tenei tariona, ewha; ko tona kara, he whero; he hoiho whaiti—ata- ahua hoki. Te kau ma rima nga hoi- ho uwha i ekengia a e ia i te tau kua pahure nei,—a, hapu katoa ana ratou. Kei Wangaroa e noho ana inaianei— kei te kainga o Te Miti raua ko Re- wana. Hei te tuatahi o Noema, (te marama e takoto ake nei) ka timata ai tana mahi whakaeke. Ko te utu mo te whakaekenga kotahi, e toru pauna, me nga hereni e toru, (£3 35s.) Ko te kaari hei nohoanga mo te hoiho ina tukua atu kia ekengia, he kaari papai —he pai hoki no nga karaihe (taru- taru); kotahi te marama e noho ana ki reira kahore he utu,—heoi ano te mea e utua ko" te whakaekenga kautanga. Wangaroa, Wairarapa, 1 o Oketopa, 1807. HE KAI HOKO MUKA, ME TE HU- RUHURU HIPI. KO nga tangata o raro iho nei. He nui te utu e homai ana e ratou. Ko te WAHAREI ma. (Worsely & Co.) Poneke. PANUITANGA. HE HOIHO kei te haereere i Pa- ramapoa, i Poneke nei. He uwha taua hoiho; ko te ahua, he whero; e haere tahi ana me tana kuao, —he miura te kuao. Na 1 ki toku wha- kaaro noku ake ano tenei hoiho (mo tana kuao hoki), otira, he tupato noku kei tango pohehe au i te taonga o te tangata ke, i panuitia ai e au enei korero. Tera pea he tangata kua ngaro tona hoiho: heoi ra, me haere mai ia me titiro—koia ranei tenei. A ki te tika ka whakaae au kia riro te hoiho nei (me tana kuao) i taua ta- ngata. Ko nga utu mo te hopuranga, mo te ahatanga ranei, mana ano e whakarite. Na WIREMU RAKIWHATA. (Wm. Luxford.) Hepetema 23, 1857. HE KOURA! KO nga pakeha o raro iho nei, he kai hoko Koura, ki te moni. E nui ana nga utu e homai ana e ratou. Ko te POURA ma, (Wm. Bowler, Son & Co.) Ko enei hoki,— Ko TUATI ratou ko KINIROHI ma, (Stuart Kinross & Co.) Poneke, 17 o Hepetema, 1857. PANUITANGA. TE TIMA WONGA WONGA. WHAKARONGO MAI! e koutou, e nga tangata e mea ana ki te haere i runga o tenei Tima. Kia takoto ra ano nga utu, ka tahi ka tika kia eke te tangata ki runga. Ki te mea ka waiho kei muri o te ekenga, ta homaitanga, na, ka nui ake nga utu. Na TE TAKANA. (R.J.Duncan) Poneke.
2 2 |
▲back to top |
TE KARERE O PONEKE. Ko te kai rapu, ko ia te kite. MANE, 15 o PEPUERE, 1858. TE HOKO-WHENUA. Kua whakaae nga rangatira o Manawatu ki te tikanga hoko- whenua. Ko ki Ihakara, ko Te Wiri- hana, ko Hukiki, ko Noa, kua whakaae katoa. Ko Nepia Tara- toa kei te mau tonu ki te tikanga pu- puri—meake pea ka tahuri mai ki te tikanga marama a ona hoa rangatira. Kia tae mai ano a Te Makarini, hei reira ka whakaminea nga iwi o tera wahi, ka korerotia nuitia; mana e whakarongo atu ki nga kupu a tetahi, a tetahi. Ko te wahi kua whakaaetia e Ihakara ma kia hokona (ki te Ka- wanatanga) ko tera taha o Manawatu: tona rere ki runga ko Rangitikei, tona rohe ki raro ko Manawatu; kei Ia Rawhiti ko te maunga, kei te Hau - auru Ko te moana. Otira, kia ata tu- turu ano te korero mo te hoko, ka whakaritea ai nga kaha o te whenua nei—hei reira anu takoto ai nga moni hei utu. I penei atu te kupu a Ihakara ma ki a te Hupariteneti, "Ta ma- tou tikanga imua he pupuri whenua —inaianei, he tuku i to matou whenua ki te Kawanatanga. Kua kite hoki matou i nga mea pai e kawea mai ana e te pakeha, nokonei to ratou hiahia inaianei kia hokona atu tetahi wahi o to matou whenua—kia tukua nuitia mai ai he pakeha ki waenga i a matou noho ai—kia whiwhi ai matou ki nga ritenga ahuareka o te pakeha." Kei te tika hoki ta ratou, He aha koia te pai o te whenua kia takoto noa ana? E puta mai ana ranei aua hua i te takoto pera? Ae, he hua ano aua—he rarauhe, he puha (Kouma. na), he piripiri. Tena ko te oranga mo te tangata—kei hea? Erangi ano me pupuri tetahi wahi, na, ko te nuinga me tuku atu ki te pakeha kia nohoia. A, ka whaka- paingia e te pakeha te wahi e riro ana i a ia, ka piki rawa atu te utu mo te wahi e purutia tonutia ana e nga maori Ma te hoko whenua kai whai taone a reira—te whai Makete hoki hei hoko i nga hua o te mara. Ko te tangata whai whakaaro ka whaka- tika tonu mai ki ta matou nei, ko te huarahi anake tera e whiwhi wawe ai nga iwi Maori okonei ki nga mahi miharo a te pakeha, e apongia nei e ratou, Ko KAWANA PARAONE.—E meinga ana ko Kawana Paraone tenei kei te haere mai ki tenei wahi ra runga i te kaipuke Manawao. E tika ana ra— kei kiia, me he Kotuku a Kawana, inahoki ka rite ki te kupu whakatauki a nga tupuna, " Kotahi ano te rerenga o te Kotuku." Kua roa hoki tana noho i tera pito, i Akarana; erangi, me mahara ano ia ki ona iwi okonei —kia rongo ai ratou ki ana kupu wha- kahoa—kia puare ai hoki ona taringa ki nga korero o to tatou nei kainga. HE MAHI PAI. KUA kiia mai e nga tangata okonei kia taia ki roto o te Nupepa te kohi- kohinga moni o ratou mo te Hahi Weteriana, ara, mo te Komiti Kau- matua e whakarite ana i te mihanere mo ia wahi, mo ia wahi. Kei nga tini motu o te moana nga mihanere e noho ana. Kua tokomaha nga ta- ngata maori o Wiki kua tahuri ki te Karakia—he mano, mano tini. He tangata kino rawa nga tangata o aua motu, nui noa atu to ratou ritenga kino i to nga tangata maori o konei i to ratou maoritanga: otira ka mahue haere to ratou kinonga. Ko Tanga- tapu hoki kua kapi noa atu i te Kara- kia. He nui te mahi a to reira kingi, a Kingi Hori. He tangata pai tena —he kai kauwhau huki. Na, ko te mahi a te Komiti he tu- wha mea hei oranga ma nga Miha- nere e noho ana ki era wahi, ki era atu ano hoki. Ko nga tangata o ia wahi, e kohikohi ana i te moni mo ratou. Na te penei hoki i puta mai ai nga Mihanere ki konei unua, i pa- hure haere ai nga tikanga maori onamata—i tupu ai te pai o tenei whenua. Ko nga moni enei i kohikohia e nga tangata okonei inaianei:— Ptioone. £ s. d. Wiremu Hapimana 110 Natanahira 10 O Tepoari 5 O Anaru 10 6 Taniora 5 O Heta 5 O Kawea ki runga ...... £ 2 16 6 No tera rarangi.........£2 16 6 Watikina & O Rameka O Hatarama 50 Haara 5 O Hare Paeawa 2 6 Ihapera 5 O Harawira 5 O Haira 2 6 Neta Taniora 2 6 Tamati Mataipu 4 O 4 16 O Waiwherowhero. Matiaha 6 O Hakopa 15 O Hone Waitere 10 O Te Rira 2 6 Makoare 7 O Harete 5 6 Wiremu Pakakutu 5 O Piripi 4 O Ria 4 O Aporo 2 6 Taituha ratou ko tona wanau 8 O Hepanaia 2 6 8 12 O Waiwhetu Karipa te Iwhi 10 O Karena te Hau 2 6 Anaru Rongo o 16 Rahira Ihi 2 6 Watarauihi Ngahenga 2 0 Tipene Te Raro 1 (5 Karena te Wiwia I O 9 13 O Te Aro. Rihari Wunu 6 O Tamati Wiremu 3 O Enoka; U Raita 1 O Hona Matia 1 O Ripeka I O Hakaraia 2 6 Matire 2 O Marara 1 6 Heni Te Tauroa 1 O Erueti 2 O Karoraina 1 o Karena Wunu 3 O Hara 1 O Hemi Parai 5 O Turia 1 O Taimona 1 O Panapa Uruterangi 1 O Erana 1 U Rihi 1 O Te Katoatanga .........£ 11 13 O HEI TITIRO MA NGA KAI TUHI RETA. —Ko nga roto enei kua tae mai ki au —he mea homai kia taia ki to tatou nei Karere. Kei au ano enei roto e takoto ana, a kei nga wiki e takoto ake, ha uru katoa ki tenei Nupepa. Tera pea etahi o ratou e noho pouri ana mo te roa o te takotoranga noatanga o a ratou reta. Nokonei taku kupa kotahi nei;—To matou whakaaro tenei, e kore e tika kia kapi katoa te Nupepa i nga reta: erangi, kia kotahi maranga hei panui i nga
3 3 |
▲back to top |
TE KARERE O PONEKE. korero a te pakeha; kia kotahi ra- rangi hei whakaatu i nga ritenga o te Hokohoko;kia kotahi hei korero i nga rongo o to tatou nei motu, i nga rongo hoki o tawahi; kia kotahi hei tapokoranga mo nga Waiata e whiri- whiria mai nei e matou no roto i te Pukapuka a Kawana Kerei—kia maha ai nga whakaaturanga. A, ka kite nei koutou i te pai o nga Korero Ture o to tatou hoa aroha, a te Hutana, ka puta te karanga, " Tukua rawatia, kia tino kapi te rarangi i aua korero ahuareka." Heoi ra, ma te penei anake ka manakohia ai to tatou Nupepa. Kei mea koutou he kino no a kou- tou roto i roa ra—kahore, koia ano tenei, ko to matou nei hiahia kia wha- kanuia nga korero ke atu. Ka hoha ra pea te korero Nupepa me he mea he reta anake. Erangi kia rongo wawe ano koutou ki nga tangata na ratou enei reta. Ara, na Timoti Taha, na Henere Te Motoi, na Noa Te Rauhihi, na Tamati Wiremu, na Karehana Tauranga, Na Wiremu Waaka, na Eruera Te Matata, na Wepiha Te Rimunui, na Tamati Eruini, na Hipirini Tae- waraki, na Wiremu Te Kairangatira, na Rei Te Pukekura. KAI TUHI. KUA MATE. Ki Waiwhakaiho, Taranaki, no Oke- topa 2, 1857, a Rawinia, te pouaru o Wiremu Kingi, o Moturoa. Ki te Ninia, Taranaki, no te 3 o Oketopa, a Timotiu, he whanaunga no te rangatira i mate nei, no Paora Te Kopi. Ki Taranaki no te 20 o Oketopa, roa noa tona Matenga, a Hone te tama a Hone Ropiha, Kai-whakawa- Maori. Ki Te Poutoko, Taranaki, no te 24 o nga ra o Oketopa, a Ihaka, o Te Hua. Ki te Ninia, Taranaki, no te 28 o nga ra o Oketopa, a Pita te Ahipaki- paki Ki te Orupuriri, no te 30 o nga ra o Oketopa, a Poihipi, no Matawai. No te Taite, te 28 o nga ra o No- wema, ki te Kaipakopako, te tama- hine o te Whaitere Katatore. No te " Karere Maori o Akarana, Ki te Kai Tuhi o te Karere o Poneke. Moutoa, Manawatu, 29 Hanuere, 1858. E Hoa, E hiahia ana au kia taia e koe aku kupu kia kite nga iwi katoa —a Ngatiraukawa, a Ngatitoa, o runga, o raro, o Waikato. E hoa ma, he mea whakaaro naku ki te tangata e kai ana i te rama. E mea ana toku whakaaro, e tika aua— ta te mea, he utu ano no aua moni. Kaua e tamana taua tangata. Ko te take i kimihia ai e au taua tikanga, te kai rama, mo tenei kupu, ko te maua o te Kuini kei runga i nga maori— kua whanaunga, kua teina, kua tua- kana, kua matua, kua tamaiti. Ha, no reira hoki au i ki atu ai i taku kupu, kaua e whakakorea te tangata e kai ana i ana moni ki te rama; engari, ka haurangi te tangata maori, me pena me te pakeha—kia rite ai to tatou ture o te mana o te Kuini. Heoiano tenei kupu aku. He korero ano tenei, e hoa ma, e Mohi Te Wharewhiti, e Hanita Te Wharemakatea, e Te Kingi Te Aho- aho, e Hapi, e Rawiri, e Perahama Te Ruru, e Parakaia, otira koutou katoa e Ngatiraukawa. Whakarongo mai ki taku kupu. Kia kaha te pupuri i to tatou nei Minita—te pou i tu ai te whare. Atawhaitia te matua, te kai homai i te wikitoria ki a tatou. Heoi ano aku korero. Na Te AHITARA TANGATANGATA. Kotahi te kupu a te tangata nei e tika ana—ko te kupu mo te Minita kia atawhaitia. Tena ko te kupu mo te rama kia whakaaetia e te ture, e he rawa aua. Ko enei ture katoa kua whakahaerea i runga ano i te aroha. Te aroha tenei o te matua ki tana tamaiti, ekore nga kino e homai ki a ia. He penei hoki ta te Kuini ti- kanga ki ona tamariki o te motu nei o Niu Tirene. Kua kitea te tukunga iho o tenei kai i reta i nga iwi pakeha —he kino anake: nokonei hoki ia i whakarite ture ai, kia kaua enei tama- riki ona e uru mai ki tenei mahi wai- rangi. Ko nga ritenga tika a te pakeha e tukua katoatia ana ki a koutou; heoi nga mea e purutia ana, ko nga kino. He aha te pai koia o tenei kai, o te rama? Titiro ra ki te ahua o te tangata kai rama. Ona kanohi me te parirau kaka te whero; tona kopu me te pukepuke whenua; ona whakaaro rere kuare ana ! He rongoa whakamate tenei i te tangata —me te ahi e ka ana i roto i a ia. Ko te putake hoki ia o nga tini kino o roto o te hunga pakeha. E hoa ma, kei pa o koutou ngutu ki te rama— kei tupu ra hoki nga kino katoa i roto i a koutou. KAI TUHI. Ki te Kai Tuhi o te Karere o Poneke. Manawatu, 3 o Hanuere, 1858. E hoa, Tenei taku korero—he mea kite naku i roto i nga korero a o taua hoa maori, koia tenei, me ta mai ki te te Karere kia kite oku whanaunga maori. E hoa ma, ki taku whakaaro, ki hai a te Rauparaha i maka i tana maka ki tana kahui puihi tonu atu—kao, ko te kahui ano i tukua kiu puihi, ko tena no te kahui kihai i rarata. Ko te kahui i whakararatatia i rarata ano: tae rawa mai a Ngatiawa, a Ngatirau- kawa, kua rarata noa atu te paingia kia rarata; ko te kahui ano kihai i paingia ko tena te kahui kahore ano i rarata. E hoa ma, kia rongo mai! Kua maka a te Rauparaha i tana maka, tukua ana ki te puihi haere ai—ka nunui, ka hiahia ia ki to whakangau. Heoti ano: Na to koutou hoa, Na WEPIHA TE RIMUNUI. HE TANGI MO TE WHARE. Na Tiaki Wera i tuhi. Kahore te maemae e wahi pu ana, Te tau o taku ate, Whakatau rawa iho te au taku moe I te ahiahi nei. Mehemea koe tama kei te whakaara i taku moe, Kia whiti rere au ki runga ra; Manawa te hanga kino, he mahi aue tonu, I ngatau mahi nei. I whakaritea au he matangi rau ririki, He mamae no kei roto i au. Huna koutou— Kei te huna i te Moa, Kei tupa ko te uri. Haere ra e Whare, i te tira Whai muri i o tuakana. Whakatikaiatu, ko te hapa kei tai ka ngaro, Ko te kapa ki te ao. Kotahi rapea i matea atu ai Mo te hau o runga,
4 4 |
▲back to top |
4 TE KARERE O PONEKE. Mo nga hau parau, Mo te hau o raro, Papaki mai nei te rae ki Whitikau; E wani haere ana te taraki, Hei awe tu mai i kona. Whakapuna waru ana te ta i ki Taumaha— He tai mihi tangata ka ngaro i au. KO TE WAIATA A RANGIOMANOA, MO WHAKAUPUTA. Kaore taku raru te mohiotia! Tatangi a taku ihu, E whakapaheke nei: Te Wai i aku kamo, Ko te rere tangi mai Whiua ki te rae O te Pihanga i runga; Ko te rimu mau toka, Ko te rite i aku 'nohi, E whakapaea ana Ki te one i Rangatira. Kei tito, e roto Te ngakau hokirua Te tumanako atu, Ki a te whaka, I wehia. E au mahara kore, Ki te mu i kau atu He makautangata; Maku rawa i whakakainga nui Katahi ne ka tukua, Kia mahia e te tini, He paki a whare. Whakaora Rawa iho Tenei ka eke nei, Te Puke kei Ruahine. He pakaru a waka, e taea te raupine mai. Ka tuku au e, ki taku matua mate, E whakirikatia iho e au ki te po, Tuakoi rawa, Kei taku taha maui, Poupourere ake ka hewa au, Ki te ao. No te PUKAPUKA WAIATA A KAWANA KEREI. Heretaunga, 6 Pepuere, 1858. E hoa ma, Katahi au ka tuhi puka- puka atu ki a koutou ki tenei Nupepa ki te Karere Maori, He nui no aku raruraru, na reira kihai ahau i tuhituhi i mua. Na, kua timata te tuhituhi; a e mea ana ahau kia rongo koutou ki etahi tikanga pai o nga pakeha, he mea kua whakamaoritia no roto no nga " Fables of AEsop," Ko te ingoa maori mo te " Fable,"," he kupu wha- karite," a ko Ehopa te ingoa o te tangata nana i tuhituhi i aua kupu whakarite. Otira, kahore au e tino pai ki tenei ingoa, ki " te kupu wha- karite;" ta te mea he kupu whakarite nga mea i korerotia e to tatou Kai- whakaora e IHU KA RA ITI. I kore- rotia hoki e IA nga kupu whakarite hei whakapuaki ki nga tangata nga tikanga pai o te rangatiratanga o te rangi;—tena ko enei "Fables," i korerotia e nga tangata hei whaka- puaki i nga tikanga o tenei ao maori. Na reira i korero ai enei " Fables " hei mea whakakata ma nga tangata e whakarongo ana:—a hei mea whaka- ako hoki ma nga tangata whai wha- kaaro kia haere ratou i runga i nga tikanga pai i whakakitea atu ki roto kite "Fable." Na, whakarongo mai ki tetahi mea poto,—he kupu whakarite, he korero tara. Ehara ia i te mea pono, otira e pai ana tana akoranga:— HE KORERO TARA. (Fable 1.) Ko te Kuri maori me te Ahua. Tera ano tetahi kuri maori kua oti te tahae e ia tetahi wahi poaka, a hoki ana ia ki taua kainga ki te kai. Na, i takoto tona huarahi i runga i tetahi arawhata; a, i a ia e haere ana i runga i te arawhata ka titiro ia ki te wai kei raro, a i kite ia i te Ahua o tetahi kuri me te wahi poaka i toua waha, otira i whakanuia e te wai te ahua o te wahi poaka. I whakaaro ia he mea pono te wahi poaka i roto i te wai; a, i tere atu ia ki te hopu i taua wahi poaka, ngahoro hoki taua wahi, i ngaro hoki ki roto ki te wai— a ko te ahua hoki o tera i pahure noa atu. E rite ana tenei kupu ki te tangata kua whiwhi ki te taonga, a e hiahia ana ki tetahi mea nui ke atu;—a i te rapu atu i tera mea nui ke atu ka ngaro tera i a ia. Penei me nga tangata i haere ki te kimi koura ki Aorere—ngaro noa atu te utu mo te ekenga i te kaipuke, 3 kahore i whi- whi ki te koura. Heoti ano. Me ho mea e pai ana koutou ki te korero penei, taihoa ka tuhituhi a hau i tetahi atu. Naku. na to koutou hoa aroha, Na te NGA RITENGA O TE HOKOHOKO. NGA KAI O TE MARA. Witi, 6 whitu hereni me te hikipene mo te puhera (62 pauna.) Paraoa, 17 hereni, 19 hereni, mo te rau pauna. Papapa Witi, 1 hereni 3 pene, mo te puhera (20 pauna). Paraoa tuatoru, IO hereni mo te rau pauna. Kanga, 10 hereni, 13 hereni, mo te puhera (56 pauna). Taewa hua hou, IO hereni, 1 2 hereni, mo te rau. NGA KAI KINAKI. Piwhi, 4 pene mo te pauna. Kiko Hipi, 4 pene, 5 pene, mo te pauna. Kuao kau, 5 pene, 7 pene, mo te pauna. Poaka ora, 3 pene, 4 pene, mo te pauna. KO ERA ATU MEA. Pata (hou), 10 pene mo te pauna. Pata (tote), 7 pene, 9 pene mo te pauna. Hua heihei, 2 hereni mo te kau ma rua. Poaka whakapaoa, 9; pene, 1 hereni, mo te pauna. Tiihi, 1 hereni mo te pauna. Pipipi, 6 hereni, 9 hereni, te mea kotahi. Kuihi, 4 hereni, 6 hereni, te mea kotahi. Parera, 4 hereni, 5 hereni, takirua. Heihei, 4 hereni, 5 hereni takirua. Muka papai, 20 hereni mo te rau pauna. HE KIWI! HE KIWI!! EHOA MA, e nga kai-whakangau Kiwi, tahuri mai. Ko au tenei e hiahia ana ki etahi Kiwi kia hopukia mai e koutou—hei te mea ora. Kei te pai o te manu te ritenga mo nga utu: otira, ko te utu ano tenei e pai ai au:— Mo te mea rahi ......... £200 Mo te mea iti ............ 1 O O Ma te pai o te manu ka whakanuia ai nga utu, ma te kino ka whakaititia ai, A, e pai ano kia maha nga kiwi —kia rua te kau noa atu—e hokoa katoatia e au. NA Ta, PURA. Poneke, 4 o Pepuere, 1858. I taia tenei Nupepa i te perehi o MEKENIHI raua ko MUIA, i Poneke NIU TIRENE