Te Karere o Poneke 1857-1858: Volume 1, Number 10. 26 November 1857 |
1 1 |
▲back to top |
TE KARERE O PONEKE. Ko te kai rapu, ko ia te kite Vol 1.] TAETE, 26 O NOEMA, 1857, [NO. 10. The "KARERE o PONEKE" is pub- lished every Thursday morning. TERMS OF SUBSCRIPTION; Twenty Shillings per annum, payable half- yearly. TERMS OF ADVERTISING; Three pence a line for the first insertion of all Advertisements, and Two pence a line for every subsequent insertion. Advertisements will be continued and charged for until counter-orderd: such orders, in writing, as also all Ad- vertisements ( in English ) will be re- ceived at the INDEPENDENT office, Lambton quay, on Tuesdays, at any time before 4 o'clock, p.m. PANUITANGA. MEHEMEA ka hiahia te tangata ki te tuhituhi reta kia taia ki roto ki tenei Nupepa me tuhi mai "KI A TE PURA, KAI TUHI O TE KARERE O PONEKE.' Otira, ma taua tangata ano e utu nga kapa e rua, e toru ranei mo te mera—kia tika ai te kawenga mai. PANUITANGA. Ko nga tangata Maori kua tango mea i toku Whare hoko taonga i Poneke, na kahore ano i utu, me hohoro ratou te whakarite i aua utu; kei tahuri atu au ki te Kai Whakawa. No te mea, ko nga Pakeha no ratou nga taonga i au, kua pa mai ki nga utu;—heoi ra, ma te homaitanga i era moni ka kaha ai au te utu i era pakeha NA WIREMU TONIKI. Otira, na Mata. Poneke, 17 Hepetema, 1857. KO EKEREHA HE HOIHO TARIONA HE Hoiho papai rawa tenei; ko tona matua tane ko Hamihona —ko te hoiho tera o te Hamona, i utaina mai ra hoki i tawahi. Ko nga tau o tenei tariona, ewha; ko tona kara, he whero; he hoiho whaiti—ata- ahua hoki. Te kau ma rima nga hoi- ho uwha i ekengia e ia i te tau kua pahure nei,—a, hapu katoa ana ratou. Kei Wangaroa e noho ana inaianei— kei te kainga o Te Miti raua ko Re- wana. Hei te tuatahi o Noema, (to marama e takoto ake nei) ka timata ai tana mahi whakaeke. Ko te utu mo te whakaekenga kotahi, e toru pauna, me nga hereni e toru, (Ł3 3s.). Ko te kaari hei nohoanga mo te hoiho ina tukua atu kia ekengia, he kaari papai —he pai hoki no nga karaihe (taru- taru); kotahi te marama e noho ana ki reira kahore he utu,—heoi ano te mea e utua ko te whakaekenga kautanga. Wangaroa, Wairarapa, 1 o Oketopa, 1857. HE KAI HOKO MUKA, ME TE HU- RUHURU HIPI. KO nga tangata o raro iho nei. He nui te utu e homai ana e ratou. Ko te WAHAREI ma. (Worsley & Co.) Poneke, Hepetema 14, 1857. PANUITANGA. HE HOIHO kei te haereere i Pa- ramapoa, i Poneke nei. He uwha taua hoiho; ko te ahua, he whero; e haere tahi ana me tana kuao, —he miura te kuao. Na! ki toku wha- kaaro noku ake ano tenei hoiho (me tana kuao hoki), otira, he tupato noku kei tango pohehe au i te taonga o te tangata ke, i panutia ai e au enei korero. Tera pea he tangata kua ngaro tona hoiho: heoi ra, me haere mai ia me titiro—koia ranei tenei. A ki te tika ka whakaae au kia riro te hoiho nei (me tana kuao) i taua ta- ngata. Ko nga utu mo te hopuranga, mo te ahatanga ranei, mana ano e whakarite. Na WIREMU RAKIWHATA. (Wm. Luxford.) Hepetema 23, 1857. HE KOURA! KO nga pakeha o raro iho nei, he kai hoko Koura, ki te moni. E nui ana nga utu e homai ana e ratou. Ko te POURA ma, (Wm. Bowler, Son & Co.) Ko enei hoki,— Ko TUATI ratou ko KINIROHI ma, (Stuart Kinross & Co.) Poneke, 17 o Hepetema, 1857. PANUITANGA. TE TIMA WONG WONGA. WHAKARONGO MAI! e koutou, e nga tangata e mea aua ki te haere i runga o tenei Tima. Kia takoto ra ano nga utu, ka tahi ka tika kia eke te tangata ki runga. Ki te mea ka waiho kei muri o te ekenga, te homaitanga, na, ka nui ake nga utu. Na TE TAKANA. (R. J. Duncan.) Poneke, Hepetema 16, 1857.
2 2 |
▲back to top |
2 TE KARERE O PONEKE. Ko te kai rapu, ko ia te kite. TAETE, 26 o NOEMA, 1857. NGA TURE PAKEHA. E HOA MA, me whakahaere to ma- tou korero inaianei ki runga i nga Ture Pakeha. Rokohanga mai te pakeha ki Niu Tireni e noho ana koutou, nga iwi Maori, i roto i te pouritanga, i te kuaretanga. Ko nga ture o tera wahi pouri, ko nga ritenga maori o mua: hore he wahi o roto i aua ritenga hei pehi i nga he e tupu ake ana i nga wahi katoa. Takoto tika- nga kore ana te whenua, no reira i tau iho ai te pohehe, te raruraru noa iho—na reira hoki i tupu ai te nga- ngare, te whawhai. Tetahi, ko te kore ture hei pehi i te mauahara. Ki te mate tetahi, i te tangata ke— mate kohuru ranei, mate whakarere ranei—heoi, kua mau te riri; mau tonu taua kawenga riri, a rite noa he utu mo tera i mate. Ko etahi enei o nga he o te ture maori, kua kore- rotia nei, otira he maha noa nga he o roto o aua ritenga. Inaianei kua whakarerea te nuinga o era ritenga kuare, otiia kahore ano i ngaro noa, Engari kia rongo ki te ahuarekatanga o te katoa o nga Ture Pakeha ka ma- hue rawa ai nga ritenga maori: no te mea hoki, kei reira nga ritenga wha- kamarie, nga ritenga whakahoa, nga ritenga whakahouhou i te rongo ina pakaru mai he whawhai; nga ritenga marama mo te whenua, mo te whare, mo te mara; mo te kau, hoiho, hipi, me te tini noa atu o nga kuri e wangainga ana e te tangata; ko nga ture e tika ai te mahi kaipuke, te ngaki whenua, me era atu mahi pera; ko nga ture hei pehi i nga kino e tupu ake ana no roto i te ngakau hara o te tangata: otira, te ritenga o enei Ture Pakeha, ko te whakangaroma- whakaoranga i te tangata me ona taonga, te tiakanga i te iwikore kei takahia e te iwi toa. Kua uru mai nga iwi maori ki roto ki te mana o te Kuini, ka waiho hoki ko a matou ture hei ture mo ratou— kia kotahi te ture mo te pakeha mo maori,—kia kotahi te Upoko, ko Kuini Wikitoria. Penei, ka mau tonu te noho mane o te pakeha me te maori—ka whakakotahitia hoki ratou —ka aroha tetahi ki tetahi, me he tuakana he teina. Ko te mea i tino koa ai o matou ngakau ko te rongo e mahia ana e te Kawanatanga i Akarana tetahi puka- puka reo maori, hei whakaatu ki a koutou i nga ture katoa o te pakeha, otira, o tatou tahi, no te mea kua whakakotahitia tatou i roto i te ingoa o te Kuini. E hoa ma, me whakapai atu koutou ki a Kawana Paraone mo tenei tohu aroha: ka tahi hoki koutou ka tino whiwhi ai ki te mohiotanga ki enei ture pai a te Pakeha. Ma te Kawana ano e whakarite atu i tetahi kai mahi i taua pukapuka—rae tuku ki tetahi kua pakari tona mohio ki te reo maori—kia tika ai te whaka- maoritanga, kia marama ai. Tatou ka whakawhetai atu ki a Kawana Paraone mo tenei tohu whakahoa! Whareroa, Oketopa 15, 1857. E HOA, e te Kai tuhituhi i te Ka- rere o Poneke. Tena koe. E wha- kapai ana matou nei, nga tutua, ki nga ritenga a nga rangatira maori e whakaritea ana e koutou kia wha- karerea atu—te Hakari, me te Tangi- hanga tupapaku, me nga ritenga katoa a nga rangatira mori. Ekore pea ratou e pai ki te whakarere i a ratou ritenga; ko aua ritenga ko te Hakari me te Tangihanga tupapaku he tikanga rangatira no nga maori; mehemea na matou, na nga tutua, enei ritenga, anei ko te kaha nga rangatira ki te ki mai ki a matou, te mea he ritenga he rawa; ko tenei ekore ratou e pai ki te whakarere, no te mea he ritenga na nga rangatira. E penei ana to ratou whakaaro, E kore matou e pai ki te whakarere i a matou ritenga; ki te mea ka whakarerea enei ritenga—te Hakari me te Tangihanga—ka ngaro to matou rangatiratanga i to nga pakuha ranga- tiratanga. Ki te mea ka rongo tetahi tangata rangatira ranei, i enei korero, ka mea mai taua tangata, taua rangatira ranei, Nawai i ki e pena aua o matou wha- kaaro? Ka ki atu ano matou, nga tutua, koia tenei nga whakaaro o nga rangatira, ina hoki kua rongo matou i nga korero a etahi rangatira e ki ana, ko nga ritenga pakeha, ki a ratou ano ta ratou ritenga, no te mea ho iwi ano te pakeha—he reo ano toua; waihoki me te maori, ho iwi ano, me tona reo, mo ana tikanga, me ana whakaaro. No konei au i ki ai, kai te ki pea nga tangata me nga ranga- tira, e puta ta matou nei ritenga, me a matou whakaaro. E kore rawa e puta. Tena iana, titiro tonu ki te putanga o a tatou ritenga—kahore, e kore e puta, kore rawa, kore rawa! Heoti ano. E hoa, e te kai tuhituhi i te Karere o Poneke, mau e hoatu enei korero kia taia ki te perehi. Na HEREMAIA. Ki te Kai Ta o te " Karere o Poneke." Waikanae, Noema 20, 1857. E HOA,—He korero tenei mo te mate o tetahi tangata, ko Wherereka Takua,—ko tona mate i runga ake o te raparapa. No te 16 o nga ra o Aperira i timata ai; akuanei ka rongo- atia ki te rongoa Pakeha—te ingoa maori he papapa puia; kihai hoki i ora, muri iho he rongoa ano na te pakeha, ko te ingoa o te pakeha ko Hutu. Nana i mau mai ka utua 28. 6 (1.—te utu mo aua ronga £1 158. Kahore hoki i ora, muri iho ka ki mai tetahi tangata ko Hemi Kuka te
3 3 |
▲back to top |
TE KARERE O PONEKE. 3 ingoa, ka ki mai, tenei he rongoa mo to waewae he wai korohiko, he komihi, he panara, me whakananu ki te taringa pihi o te kau, o te nanenane—kahore hoki i ora taua mate. Muri iho he iwi hapuku, ara he iwi ika i tahuna ki te ahi. No Koperuahue te tura o nga hapuku, he mea huti ki te matau. Engari tenei rongoa i mahu taua mate, ko nga pungarehu i parua ki taua mate. No toku haeretanga mai ki te Rawhiti nei ka kau au i te wai tai, heoti ano ka ngau ano taua mate kino; no toku taenga mai ki Waikanae ka puta te ngakau ki te mamae o taua mate kino. Ka tahi ka puta te whakaaro kia whakamatauria te pu- ngarehu runa. Parua ana U tana mare—ko te ngaunga i ngau ai, wha- kakini kau ana nga kanohi. No te maurutanga ka ta te wairua,—kotahi te marama ka raupapa. Ko te tekau tenei o nga marama i ora ai taua mate. Ka tahi ka mohiotia taua rongoa, te ruru, he rongoa pai rawa. Ko nga tau i ngau ai, e toru tau ka mahu. Heoti ano, kei te tatari ano hoki ki te hokinga mai o taua mate kino. Tenei te mea i mea ai au kia tuhi- tuhia kia taia ki te Nupepa, he kino no taua mate—mihi kau atu ki te nui o tenei mate. Heoti ano. Na to hoa aroha, Na HOHEPA NGAPAKI. Ki te Kai Tuhi o te "Karere o Poneke." Rangitikei, Oketopa 12, 1857. E HOA MA,—E oku whanaunga katoa e noho ana ki runga, ki raro; ki waenganui, ki tetahi taha, ki tetahi taha, o Niu Tirani nei. Kua tae mai nei hoki koutou, e oku tuakana, ki te kawe mai te rongo pai o te Atua, o te Kuini hoki, ki a matou, ki nga tangata maori o tenei motu. Na koutou i mahue ai a matou pakikau, nga pora, nga toi, nga harakeke, he mea haro ki te kuku. Tenei ano te ritenga pai, he mea kau mai i runga i e to Pakeha, nana nga mea katoa, nga kau, nga hoiho nga hipi, nga mea katoa. Tenei hoki tetehi mate i pa mai ki toku hoiho—he mate nui rawa, te panga o taua mate kei roto i te korokoro. Mate rawa: kahore nei i taea te rongoa. Na, tenei te whaka- tangi o te Ariki wahine o taua hoiho: Aue, te taonga, e—kahore nei hoki oku tupuna i kite i tenei mea i te taonga nui o te pakeha. He mea tango mai hoki naku i oku whaea, i toku papa. Heoi ano tenei, e te kai ta o nga Nupepa. Otira e koutou katoa, e nga pakeha, e mohio aua koutou he whanaunga matou, nga maori no koutou no nga Pakeha. He mea atu tenei naku kia taia mai a matou nei korero. Na WIREMU WAIRANGATIRA. Naku hoki enei korero, Na RAUPARAHA TE RINGA. KO TE TAU A MOKAU MO TE RAUPARAHA. Karanga pa mai Tena ka mene kei waho, Kei tai e kokoti kino aua, i te ngaru tua manomano, Tai ki Karewa, Ko to paenga ia, Waho o Maketu, Ko te one tiatia, ki te tao matarau, Te tonga puaroa, Ka rimua o iwi ki runga o Tauwhara, Taka mai Rawhiti; E mau ana te toa na, Whakahaerea ra, Na runga i Ohautapere, Ka tuwhera kau mai Te rua o Kaiwhare. Tapua kau ana te toka i a te Whata, I te pae tirohanga nei hoki, Wherawherahia ra e, Te kapu o to ringa, Kia hou taketake, To ringa parapara, I hakarea ai te mano o te whenua, Kokopa mai nei, Ki ona papa, ka heua nei hoki, Me koko a tau, e I te turanga whakawareware, Whakawarea ana koe ra, Ki te ngakinga mate, ki a Tamamutu, Nawaki tonu atu e, I te ara whekowheko He tuki upokororo, Ka ITI maro, Te hiakai tangata, Kia Whakaue-Kopako. No te Pukapuka Waiata i kohia e Kawana Kerei. HE WAIATA. Tera Tariao, Ka moiri ki runga, Na runga ana mai; Te utu ki Rangiao. Te ngakau haere, Whakakurutahitonu, No nui o rangi ra, Te mahara i raru ai, Na te kamo anake, Tana ngongi hua noa, Koia tenei hanga, E wairutu noa nei, Aroha i mahuki; Ki te makau i te rangi Kati na te Awa te mahi te hara mai, Mea nei te kiri, Ka tuawehe ko tawhiti, Whamamao rawa; Te ripa tauarai, Ki to tai whenua, Kei hoki atu te ingoingo, I maringi a wai; Te taru nei a te toto, ka whakina ki waho, Mei ahatia koe i pakaru mai ai? Werohia pea to kopere tupua, Nau e Tuwhare, Ka wheoro ki te rae, O Taumata-marie, Mei kai kanohi kau, Taku nei titiro, Ko koe nei e Te Heka, Wairua e Tu, Kei te hohoki mai, Ka pa i anei; Ko te puna i rukuruku, Waka kua pakaru; Ka eke au i te hipi, Puke ki Oihi, Kei hoki mai te manako. No taua Pukapuka ano. KO TE KITENGA A TE KANA- WA I TE PATUPAIAREHE. Ko te tangata i kite i te Patupaia- rehe ko Te Kanawa, i kitea e ia ki te Pukemore, kei Waikato tenei puke. I haere Te Kanawa ki reira ki te whakangau kiwi; ka tae ia ki taua wahi ka ahiahi, ka tahuna te ahi hei rama mo ratou, ka po hoki ko te
4 4 |
▲back to top |
4 TE KARERE O PONEKE. rakau i moe ai ia, he rakau nui, kotahi ano to rakau; i mohio hoki ki te pai o taua wahi, ko nga paiaka, hoi moe- nga mona, ko te ahi i waho. Kihai i rokoahiahi,, ka rongo i te reo, me he reo tangata nei; te reo wahine, te reo tane, te reo tamariki. Koia ano kei tetahi ope nui, na ka mohio he Patupaiarehe; ka wehe hoki, kei whea hoki he rerenga, i runga hoki i te maunga, i te po hoki. Na wai a ka tata noa mai hoki, ka tata mai ki te taha o te ahi, a ka mate noa iho ratou i te wehe, ka ahua mai ki te matakitaki i a Te Kanawa, he tangata pai hoki; ko nga Patupaia- rehe e whakataretare iho ana i runga i nga paiaka o te rakau e moe nei ratou, kia kite i Te Kanawa, e ma- takitaki ana, ko nga hoa kua mate noa ake. Na ka marama te ahi ka neke atu ki tahaki, ka iti te mura o te ahi, ka tata tonu, e waiata ana huki tera— Kake mai koe na Tingari, ki Te hoko Ati-Puhi Ka whano ka hurihia. Ka tahi ka mahara a Te Kanawa ki tona hei, ki te tara, ka tahi. ka wete- kina, na parau noa a Te Kanawa, kua mate noa iho i te wehe; kihai i rere mai te Patupaiarehe ki runga ki te tangata, engari e tata tonu mai ana ki te titiro atu. Katahi ha wetekina te hei, te tara, te makao, ka horahia atu, ka hoatu ki te mano e noho mai ra; ka poua ki te rakau, ka whakaknoia taua hei, me nga whakakai. Akuanei i te mutunga o te waiata, ka tangohia e te Patupaiarehe te ahua o nga whakakai, e mau ana i nga ri- ngaringa o tenei, o tenei, o tenei, te haerenga hoki, te whakarerenga iho, ngaro noa. Ko te ata, ko te ahua hoki o nga taonga i riro i a ratou, ko to hei, ko nga whakakai i mahue tonu iho, ka riro mai ano i a ia, na era i ngata ai te ngakau o taua iwi o te Patupaiarehe; i kite hoki he whakaaro pai tana—ao ake te ra, ka hoki iho, kihai i mahi. He mano (te Patupaiarehe) kei te tarakihi; ko te ahua, he ahua tangata penei me te ahua pakeha, ko te kiri i ma, he korakorako te mahunga, mo te kiri katoa he korakorako, i poka noa ake hoki, kihai i rite ki te tangata maori. Kihai ano i tae mai te Pakeha ka mate a Te Kanawa. No roto i te Pukapuka a Kawana Kerei. KI TE KAI TUHITUHI O TE KARERE MAORI TENEI PUKAPUKA. Rangiawhia, Akuhata, 19, 1854. E hoa, e te Kai Tuhituhi o te Karere Maori tena koe. E hoa, kia kaha koe ki te tuhituhi mai, kia kite matou. kia mohio matou, ki nga tikanga pai o te Karere Maori E hoa, ka nui te marama o te Karere Maori; no te mea he maramatanga tenei no te ngakau. Ko tenei, kia rongo mai koe; ka nui te hari o o matou ngakau ki nga kupu kua taia nei ki te Nupepa; he mea atu tenei ua matou ki te Kai Tuhi o to Karere Maori, kia kaha tonu mai ia ki te tuhi ki nga tangata Maori, i nga kupu e takoto ake nei, i roto i te Karere Maori e noho nei i te kuaretanga. Whakarongo mai Whakarongo mai! Whakarongo mai! e te Runanga o te Kawana, ahakoa i Pewhairangi, i Taranaki, i Whanganui, i Poneke, i Heretaunga, i Akarana; ahakoa i runga, i raro, i waenganui. E hoa ma, e o matou whanaunga Pakeha, kia rongo mai koutou. Rokohanga mai matou e noho kuare ana, kua rongo matou ki nga tikanga papai i tukua mai nei e te Pakeha, na reira matou i noho ai i runga i te vvhaitaonga, i te ngakau mahara, ki nga mea papai a te Pakeha ara, kia whakatupu i te kau, i te hipi, kia mahia nga whenua e takoto kau aua; hari tonu aua matou ki enei tikanga pai, ahuwhenua, kia whai i taonga ai matou i runga i tenei tikanga ahuareka. Koia matou i whakapai ai. Heoi ano. Ki te Kai Tuhituhi o te Karere Maori. Taati Te Waru. Te Wirihana Te Kuaha. Tamati, Te Munu. Taau Hou. Penetia te Wharaunga. Rotohiko Kokiri. Te Matenga Te Wi. Turimanu Pakiwhero Nohe Motu. Te Are Waere. Wiremu Toetoe. Rotohiko Tutaki. . —Ao te Karere Maori NGA MEA I TE MAKETE. Poneke, 26 Noema, 1857. TE MIRA HURI PARAOA O TURIRI.— Witi, 8 hereni, 9 hereni, mo te puhera, Paraoa, Ł2.6. mo te ana; Papapa Witi, 1 hereni 6 pene, mo te puhera; Paraoa tuatoru, 15 hereni mo te rau pauna. TE MIRA o KAMERONA.—Witi, 9 hereni, 9 hereni mo te hikipene; Paraoa, Ł25 ino te tana; Papapa Witi, 2 hereni mo te puhera; Paraoa tuatoru, 15 hereni mo te rau pauna. Pera tonu nga utu i te Mira o Renau. NGA KAI o TE MARA.—Taewa, 1 he- reni, 8 hereni, mo te rau; karata, me te Tanapa, 8 hereni mo te rau; Puka, 1 hereni me te hikipene mo te kau marua. NGA KAI KINAKI.—Kei to tuturu tonu te utu mu te piwhi mo te kiko hipi hoki. Te utu mo te Poaka ora e rima pene mo te pauna; kuao kau, 7 pene, 8 pene, mo te pauna Kanga, 10 hereni 3 pene, mu te puhera. KO ERA ATU MEA,—Pata ( hou ) I hereni, 1 hereni 2 pene, mu te pauna; Paia [tote] 1 hereni, mo te pauna; Hua heihei, 2 hereni, mo te kau ma rua. Poaka whakapaoa (Ingi- rihi), 1 hereni 4 nene, 1 hereni, 8 pene, mo te pauna; Poaka Wha- kapaoa (Niu Tireni) 1 hereni mo te pauna. Tuhi, 1 hereni, 1 hereni 4 pene, mo te pauna; Pipipi, 6 hereni 9 hereni, te mea kotahi; Kuihi, 4 hereni, 6 hereni, te mea kotahi; Parera 3 hereni, 5 hereni, takirua; Heihei, 3 hereni, 4 hereni, takirua; Muka papai, 20 hereni mo te rau pauna. ———00——— Kua korero au ki nga rangatira o nga Mira-huri-paraoa o Poneke—ko Renau, ko Turiri, ko Kamerona. Ko te ritenga mo te puhera na ratou i whakaatu mai ki au kuia tenei:— Witi papai rawa,—62 pauna mo te i puhera. Witi tuarua,—60 pauna. Oti,—42 pauna. Parei,—50 pauna. Kanga,—56 pauna. Ko te nuinga o te witi e kawea mai ana e te maori ki te hoko, he witi tua- rua, ara, kahore i ata ma; no konei i whakaititia ai nga pauna o roto o te puhera: erangi te witi no Poti Kupa he witi ma, he witi papai,—62 ona pauna i te puhera. KAI TUHI. I taia tenei Nupepa i te perehi o I MAKENIHI raua ko MIUA, i Poneke, NIU TIRENE.