KO TE KARERE 0 NUI TIRENI
[Na te kawana i mea kia taia]

Vol 4] AKARANA TAITE HEPITEMA 25, 1845. [No 9.

Kahore te rongo hou o te whainga u
Ngapuhi Ko te Waimate nga hoa, e
noho ana e te taka ana ki te tukunga iho o
te karangatanga a Heke, kia houhia te I
rongo kia kite ratou i te peheatanga
ranei e tina, kupa ka pono ranei ki teka
ranei.  Tenei ake pea he mahi ma ratou
aua ranei ko wai hoki ka matou.
Ka rua nga pukapuka kua tae mai ki a
te Kanawa na Heke E pai ma nga
kupu otira, kihai i ata kitea tona tikanga.
atua atu ana e te Kawana ki te pukapuka;
pai !  pai kau nga korero a te Kawana
 Katahi hea ka tuhituhia nuitia mai te
whakaaro o Heke. Kua korero a Heke
ratou ko nga mihanere, otira, kahore,
ano matou i ata matau ki te tikanga a
ratou korero. Heoi ano ta matou i matau
ai ko te kupu a Heke. E mea riri ia
ka hohou i te rongo ki a ia mo hohou
aro hoki ki a Kawiti. Ka whawhaitia a
Kawiti, mo whawhai ano hoki ki a raua
tahi. Kei i a Heke tetahi wahi o te
mate i a k a iti te pai e tupu tonu ai ranei
te kino Me he mea ka tika pu nga
korero o tana pukapuka tuhituhi mai
ko reira pea pai ai. Ka he ana korero
heoi ano ra hoki ki te ano a, e taea
hoki te pehea !

HE HUIHUI.

I te te 22 o Hurai, te taU 1845, ka
HUIHUI ki PuHIrua, (he kaingia tatata ki
Rotorua) a Hikairo, tona hapu, a
Ngaterangiwewehi"ngia tangata wharekura
hoki, me nga Rangatira katoa, o nga
wahi tatata mai ki uta kainga E wha
ran topu o taua whakaminenga. Ka tukua
te poaka te riwai, me era atu kai maori,
ka kitea te tinou o nga hatwi, me he
koraha e toro ana.
I te tino ra o te hui 429 o te hunga,
kaumauu tiki runga ki te korero
pukapuka 196 o nga tamariki.
Ahakoa he tokomaha rawa te hunga i hui
nei kahore i kitea he kino i roto i a ratou.
 Haere mai ana to ratou Mihanere i nga
ana i a mea ahiaia kaua a ka karakia ratou
ki te Atua Pono.
Kotahi ra i motuhia ai whakapuaki i
nga tikanga. Ka rere tenei Rangatira,
tenei Rangatira he
rangimarie, rangimarie kau puta noa,
ki runga puta noa ki raro.
Ka mea a Hikairo, kia u ki nga tikanga
pai kia whakakotahitia nga Iwi, kia
kaua te hara e te tangata kotahi, e

kina ki te hunga tokomaha. Otira, ki te
mea, ka tahae, ka kohuru ranei tetahi tangata
me tuku atu, e nga Rangatira o nga
Hapu kia whakawakia taua tangata kino
ki te ritenga o nga Ture. Kia kana e
huna te tangata hara, ta te mea, e tika
ana kia pa te whiu ki a ratou katoa,
e hiahia ana ki te kino.

I WAENGANUI ORA, KEI TE MATE TATOU.

I te ahiahi o te ra tapu i te rua te kau
ma tahi o Hepitema, ka mine te tini o te
tangata ki te wharef karakia Weteriana i
Akarana, ki te whakarongo i te kauwhau
o tetahi o nga Mihinare i haere mai i
Runga. Na ka tomo tonu taua whare i 
te tangata, ekore e korikori te taha. Ko te
kupu tenei o taua kauwhau. Ko ratou
e whakatahur ana i te tokomaha ki te
tikanga, ka tiaho me nga whetu ake ake
ake. Waiata ana, Ka mutu. Ka tahuri 
ki te inoi, te rua o nga waiata, ka
noho ki te kauwhau. Noho nei, a roaroa,
ka ahua reka te tini ki nga kupu whakaora
whakahari, e marere mai ana i runga i nga
ngutu o te kai kauwhau, ka oho whakarere
ou matou mauri i te tirohanga atu ki tetahi
tangata, ka piko iho ki runga ki nga papa
o tona nohonga. Rore atu ana ona hoa
noho tata ki te hapai ia ia, otira tangohia
rawatia mai kua mate. I te mutunga o te
kauwhau, ka korerotia tona matenga ki te
whakaminenga a hoki tangi ana matou
katoa ki ou matou whare, no te mea, kua
whakakitea te atarangi o te mate ki ou matou
aroaro. Ko te Kewitoni te ingoa o taua rangatira
i mate, he Mihinare no Taranaki, no
te Waimate. I haere mai ia i reira, ki te
huihui ki Akarana, otira kiha imaha nga
ra i tenei kainga, ka ka kotia tonu ora
i te ao, ka tanumia tona tinana ki nga
nehu o te kainga tangata ke, ka noho noa
mai i tawhiti tona pouaru poururu, a ka
noho Matua kore tona tamahine pani.

E NGA RANGATIRA MAORI.
Mawai e whakaaro tenei wa mamae.
Mawai e hapai a tatou wairua e konohi
nei i tenei wa mahara kore.
He pouri anake kei tenei wa e nohia nei
e tatou a horerawa he piwatatanga mai
o te marama ki roto ki to tatou nohonga.
Noho ke ana tenei tamaiti, kua mate
te matua, noho pouaru ana tenei wahine
kua mate tonu hoa. Noho noa ana tenei
whanau, kua murua a ratou taonga, kkua
ka o ratou whare, a ngaro katoa ana nga
kainga humarie o Raro i te hara, i te
tutu. Heke noa mai ana nga tomairangi 
o nga kapua ki runga ki nga rakau
o Mawe, o Ohaeawai, no hea hoki e
pua e ngaro ana hoki i te toto tangata.
He aha tenei, he mea oai, He mea
whakahari, He mea whakaora,
Nohea te pai, te hari, te marama, te
kake, me te ora i roto i tenei mea i te
whainga. He aha oti ra i painga ai e te
tokomaha. Na te mea ra e whakateina
ana ratou ki te tutu, ki te he, ki te teka
ki te whakawai, ki te tinihanga, me
era atu kino, a, he mate tona tukunga iho.
Tena ko te rangimarie e kore e taea te
tatau te tini o nga pai e hua mai ai i tona
take.
KI TE KAI TUHI NUIPEPA.
Akarana, Hepitema 27, 1845.
E koro, E kore koe e pai kia taia aku
kupu ki te Karere. E hiahia ana ahau kia
rongo etahi o nga kai titiro i te Karere i
taku kupu. He tangata iti ahau a ko taku
kupu e iti ana, ahakoa ra, me whakpuaki.
Na, e whakaaro ana ahau ki te Whainga
o Raro he mea pokanoa, horerawa he
putake, Waihoki he maumau whakatika,
no te mea, kihai i whai pata te hunga i
maranga ki te whawhai, ko nga waruhanga
kautanga o a ratou maikuku i riro
mai i a ratou. He maha ana raia hoki nga
taonga me nga aha, me nga aha i tahaetia
e ratou, otira kei hea ana mea? Kua rere 
pea i te hau. Kua toro ra nei i te ahi.
Kua oti ra nei te tango e Te Waka ma.
Nohoia ake e Hokianga nga wahi i

hamu ai ratou, a tangi ana te hoki wainga
maara.
E hua ra ia i whakatika ai, ekore to ratou
papa e mahue ki te tangata, kai toa.
E hua raia, i whakatika ai ekore o
ratou upoko e whiwhi ki roto ki te 
mangemange me te tataramoa, kati ra mata.
E hua ratou i whakatika ai, ekore e
haere pakihoro kau ki waenga ngaherehere
Tenei to hanga.
E hua ratou i whakatika ai, ekore e 
pinene ki te poro auahi, me te ngetangeta,
me era atu taonga pakeha, kati koa
u ana.
A, e hua raia i whakatika ai ekore e
tangi mai i roto i te ururua kia tohungia
ratou. E tika raia e hamu, e te kai hamu
roi.
E koro e tai mahi nuipepa heoi ra
aku kapu atu ki a koe, kei hoha te
hunga titiro a ka whakahekia e ratou.
Tou hoa pumau, 
A PAI MAORI.
E tika ana ano u au e Pai kahore he
painga mo te hunga i whakatika noa ki te
whawhai, he mate, he rawakore te utu o
a ratou mahi kuare. Otira kaua e tawaia
tenei hunga tutu e taua, erangi kia tangi
taua mo te kino i whakatupuria e ratou e
te hunga karakia, ki tenei whenua. Kia
moi hoki taua mo ratou kia whakatitirotia
tikatia o ratou kanohi kua kekoa nei i te
mahi a Whiro. - Kai Tuhi.
HE MOE.
Moe iho au e noho ana i te ao wairua.
Noho nei, a ka whakatika ka haerere.
Kihai i roa taku haerenga ka kite atu ahau
i te ahi e paoa mai ana i tawhiti. Mea ana
au, ki au, he ahi hangi pea tera e ka mai
katahi pea, o reira tangata ka oho i te 
moe, ina hoki kiano te ra i kaha noa.
Ahu atu ana au ki taua paoa i kiteara e
ahau, tomo noa ki te ngahere, haerere
ana ahau i roto i te ngahere, a ka hehenoa
au, he ururua hoki taua wahi. He roa 
taku haerenga, kopiko mai kopiko atu, a,
kite noa i tetahi ara e maro ana. He ara
aha ra nei ina te whanui, hore he paru
hore he aha. Titiro ana ahau ki nga rakau
o tera kainga, tera ke ona rau te rere ke
na, me te Whau nei, kia nunui ia. Ko
nga hua o aua rakau i penei me te Puriri
e kainga ana ano e o reira tangata. Ka
mutu taku titiro ki nga rakau me etahi
atu mea ka aru ahau i te ara, a, roa noa
atu taku haerenga ka tae au ki te wai e rere
aua iti ake nei ano ka whhiti, haere tonu
tahuri ana au ki te titiro ki muri, kite noa
i tetahi kete kapana e takoto ana ki te
taha o te wai, he mea waruwaru etahi e
takoto pehu ana etahi, Ka mea ake ra au,
Nawai tenei kete kapana? He mea 
korero nui tenei kupu e ahau. Marere kau
ano enei kupu i aku ngatu ka aho mai te
tangata i tua i tetahi kohatu e piri ana, a
ka mea mai, Naku ena, i wehi au i taku
kitenga i a koe koia i whakarerea ai.
He pononga taua koroke ko Tokerau te
ingoa nana ano a Hongi i tiaki i tona
tunga ki Mangamuka.
Ka mea atu au. Kei hea te ara ki te
kainga? Ka mea mai Koia ano tena.
Kia oti aku mea te waruwaru makku koe e
arataki. Ka noho maua a oti noa nga
kapana o taku hoa te waru, ka haere
korero haere ana mana. Kaua atu au,
Kowai ma nga Rangatira o tenei Kainga?
Ka mea mai, Ko Hongi ra, Ko Titore ra,
ko Manu ra, kowai, kowai a ko Pumuka
raua ko Taurau nga mea tae hou mai.
Ka mea ake ano au, E Korerotia ana nga
Whainga o te ao e nga warua o tenei
kainga? Ka mea mai, E korerotia ana.
I te taenga mai o Titore, ka rongo matou
ki to raua Whainga ko Pomare, ko te Pa
i Otuihu, Hinga iho i reira ko Pi, i Waima
tona kainga, ko Te Mahurehure tona Iwi
ko Tetore i mate turoro, engari toku
Rangatira a Hongi na te pu, ite uma te mata
otiia he roa tana takanga ka mate. Ka
tae maua ki te kainga noho ana te runanga
hongi ana matou ka mutu, noho puku
ana. Ka hukea te hangi o te pononga
ka tatu nga mea ki a matou,
kotahi paro roroi i a maua ko Titore, he
tawatawa nga kinaki. Kai ana ka mutu.
Mutu kau ano te kai, ka parere te mangai 
o te ngoingoi, e karanga atu ana ki te
manuwhiri, Haere mai, ekoro, haere mai. 
Na , haere mai. Roaroa rawa iho ka

puta te tangata te wha ngaunga patu kau.
Ka rere atu au ki te titiro Pi ki te iti i ie
ingoa o te tangata i puta whakarere mai
aioi ka rongo au ke Ruku, he whananga
ki a Kawiti. Noho nei, a ka tupu nga rongo
o te no. Ka mea mai te a Ruku. Heoi ano
tirongo ki Whanga iti mana ki te pakeha
koia matou ko oku hoa kitea mai ai."
he mea korero noho enei kupu, muri iho
ki tewikiahia ki taua ka mea E kara
ma, e tamara ma whakarongo mai, Kua
rongo koutou ki a Humuka e whawhai ana
matou ki te paketua ko a, na ko Pumuka
temataika. Ka oti i Korareka te muru e
matou tahuna ana toro ake. Haere ana
matou kiuta ki Omapere hanga atu te pa
ka oti raro mai Taumata tutu. Tikina
mai ana matou e Te Wakamutauria ana
Ka hinga tetahi ka hinga tetahi muri
iho ka puta te hoia ka tata mai ki te matou
pa ka mea ake n Ireke ki a Kawiti.  E 
kara hei whare mi Wtai takoto mai iu
maka te pa whakaae ana tera haere ana
ki waho, e wha rau.
Ka pupuhi te hoia ki te pa a ka
whakataha mai ki to matou nohonga ka oho matou
a ka tu ka pupuhi takoto rawa iho o matou
reira e wha tekau. Ka nana Ruka, ka
whakatika a Titore ka mea  E me Ruku, e
he ana ta kore mahi ko Kawiti E kohuru ana
kore i te hunga whangai i te kore ki te riwai,
ki te poaka ki te tupeka ki te aha ki te aha
ki te whakakukuhu i ta koutou i mahana ai
te koutou noho i te no. Titiro mai ki enei
ringa kihai i poke te toto o te Pakeha E,
mate ima an. He rawa i te rawa tokore
mahi. Ki noho a Taore ka whakatika a
Pumau, ka mea Whakarongo mai e te
rununga wairua ki taku No toku matua iho
ano toku ahua, e kore ai e awangawanga me
au hoki e tu atu nei. Kua kitea te kino o
te pakeha kua kitea tona ma e kore ia e
mea ana ahau kia whakangaromia katoatia,
kia waiho i Nui Tireni mo te tangata maori
anake. Pai rawa te mahi a Kawiti raua
ko Heke Ki noho i Pomuka, ka Maranga
ake a Honga hika, ka mea E koro i
kuare ana koe tera no te tae noa mai koe
ki konei. Me whakangaro te pakeha ? Me
he mea e tae ana e koe te inu te wai tunga
kaipuke o Tokerau, pau ake ko reira ahau
mea ai, koia ka ngaro te pakeha. Kahore
koe i au i kite torua kaha i tona mano
tini oneone tawahi ko ahau ia kua kite
ko nga rekareka enei takahi to te
pakeha kainga ka karere au ki to te
pakeha kingi, ko nga kanohi enei i titiro
i to te pakeha pa, he taiepa poaka nga pa
o Nui Tireni ana e kore e ahei te tatau nga
nao mea a te pakeha engari ko te mea
tenei e mauri ai koutou he ngau ruruhau
he paui roi he whatu i te ngeri taratara.
Na te pakeha koutou i whakatupu tangata
a, kaanga na koutou ka kohuru i a ratou..
Mutu kau ano nga kupu a Hongi, ka oha
ai te moe ka kite ata au i te ra e ata mai
ana te ao maori kakahmi i ake oku,
haere ana ahau ki taku mahi.

Tera te ao iti e
Takiri ana mai
ka runga i te maunga,
Riporipo kau ana te tai rere
Nau mai e Heta e,
Nau mai e heta
Ka mura ra te hake, amahia mai ra
Me ko tama na piha e
Kia unuhia atu ra,
Kia tau ki tawhiti, he mate rere horo
Maranga a Kepa, e,
Kia tu te ngutuparera,
Kia whakahaerea he pekerangi
 Waiho Ohaeawai e
E kore taku taonga e tau ki te riri
maori whakarite koe rau e,
me whakarite koe tu riri o
Tarawahi te huia ka ma mai e,
Ka tauhikohiko,
Te Kapa matua te wa mate
tata u oho taku tara e
I herea tou kuhu
Kia tara atu ai,
Te rere ki te riri,
Kia rukutia e
te ngaru whakawhero,
Kia tiripapatia
a Ti Hine rongo nui,
Kia hinga iho a
Te tama ingoa rere,
o Hongi Hika e
Tou rerenga kei tawheiti
Ki au e te hoa,
me waiho ra e koe 
Hei tangotango mai
I te poro auahi e
Me te kahu mo te rau, e
Akarana, Hepitema 25, 1845
CHRISTOPHER FULTON, Kai ta o te Kawana