KO TE KARERE O NUI TIRENI
[na te Kawana i mea kia taia]

Vol 4] AKARANA, PARAIRI AKUHA 1, 1845. [No 8

He maha ke nga korero, e rerere ana
ana te noa ki te whakaaro o etahi ka
mutu te whawhai ki a Heke ma, ka tahuri
a te Kawana ki te hunga ata noho ki
te hunga whakakupapa. Ano te kuare,
o nga tangata e whakarongo ana ki enei
korero teka He aha te mea e
whawhaitia ai te hunga rangimarie E me patu
kau ratou ? Kahore, kahore i te
putanga whai enei rongo ka whakaaro matou,
kia ui atu ki nga tangata katoa e titiro ana
ki tenei Nuipepa e pehea ana te tikanga
o nga mahi i te Kawana? E rite ana
koia ana nuthi ki ta te tangata ngakau
kina ? Kahore ra hoki i ana ra nga korero
o rere noa ana i te hau, e whakaponohia e
koutou e te hunga noho pai.
Titiro ki te tikanga o nga wahi i te
tikaha. I te orokotaenga mai ki tenei
Motu, kahore ratou i tango whenuai
ra te tangata maori ano i whakaae,
kia tukua atu etahi wahi whenua ma
tatou, Ho reira i nohoia e te pakeha,
I HEika, tine hoki a oneone, i hokona
i taia e ratou muri iho, ka tae mai te
Kiiwnua, hei kai tiaki hei whakatika
i hoa rirokatou i te tangata maori,
ta te kakeha mo hoki ka huihuia nga
Pakeha i reira, kia kotahi nohoanga otira
kahore i pai. a ratou Taone, ta te mea
kahore e ratou whakaaro ki te kino, ki to
whawhai otira I auare kati nga huarahi,
kahore he maioro i hanga,
kahore poto katoa e ratou whakaaro ki to
hokohoko ki te ngaki i te whenua, me te tini
atu o nga te rangimarietanga.
Me te mea he hiahia te nga pakeha,
kia whakataurekarekatia nga tangata maori,
kia hana katoatia te whenua e ratou e te
Pakeha, kua whakaahuatia ketia ta ratou
Taone, me a ratou mahi katoa.
Na to Kuini hoki te tikanga ki tenei
Kawana ki tera ano hoki kua mate, ka atawaitia
nga tangata maori kua kite hoki matou
tona pukapuka whakaako ki nga Kawana,
e mea ana  Ka tiakina, putia nga tangata
maori kia whakaakona ratou ki nmt
tikanga pai, otira, kia riria te kohia E te
whawhai te kai tangata me era atu mahi
whakamatapouri e namata. Kua
whakaritea ana mea e te Kawana kua mate,
a ka rite nei ano tenei Kawana. Na
te mahi ka tu ite tutu anake kino ai
te tatou noho i te whenua me te mea,
e pai ana e te Kuini kia patua haeretia
nga tangata o enei motu, kua tokomaha
ke mai ona hoia, otia manuwao o ona
tima, mo ona mea whawhai tena ko
tenei kahore ra. Na te kino ao a te
tangata kawe mate tokomaha o enei

hunga hapa pu, keira matou i mea ai,
he teka rawa tenei kupu kia patua noatia
te hunga ata noho e te Kawana ina hoki
kua kite matou i te ahua i nga kupu a
te Kuini me nga mahi a te kawana e
pai ana e ritrite ana tetahi ki tetahi a
ekore hoki tetahi atu Kawana e peka ke
tenei tikanga ta te mea he waha tapu
te waha o te Kuini ekore hoki ana kupu
e ahei te whiu ke e tangata.
TE OROKO WHIWHINGA O INGARANGI
KI TE RONGO PAI.

I koropiko nga whakapaparanga
matamua o ingarangi ki te ra ki te marama ki
te ahi, me etahi atu mea wairua kore.
Here rawa e ratou matauranga ki a Ihowa,
ki Ta a Tamaiti hoki ki to tatou oranga,
kihai ratou i kite i nga karaipiture a i
tino whakapono ratou ki nga korero katoa
a ratou tohunga he Turuiti te ingoa o
a hunga. I rite pu nga mahi a nga
tangata o Ingarani, ki a nga tangata o enei
motu i tu ai  I te mea kiano i u mai
nga kai whakaako te Rongo Pai. He
 Mahi ano ta ratou, He Tiki ano he
" Papa, ko ta ratou Atua enei! Muri iho
o te nohotangai  o nga Romana u Ingarani,
ka pa te hiahia e te Popi, ara e te tino
reiepa o te hahi e Roma ki te tono ana
i etahi mihanere ki Iaarani hei whakaako
i nga Ingarihi ka wira mea peho. Ko
Kerekore te ingoa o te tangata i hiahia
kia haere atu ki te ako i nga tangata o
Ingarangi.
Na ko te mea tenei i oho ai te aroha o
 Kerekore i te haerenga nona i nga huarahi
 o te pa nui te Hiti o Roma kite noa
ia i etahi taitamariki e tu noa
ana i waenganui o te wahi hokohoko he kiritea
ahua rangatira ana nga mata a i punehunehu
nga upoko. Ka tahuri atu a
Kerekore ki te tangata i tu ki tona taha,
ka mea atu  No hea enei taitamariki ? ka
mea atu taua tangata. no Ingarani.
Ka ui atu ano a Kerekore. He hunga
whakapono ratou ? Ka mea atu ano taua
tangata. Kahore, ehara ratou i te
hunga whakapono. Ka aue e Kerekore i
konei ka mea E ai, he matapouritanga
ki te ngakau mo enei tamariki humarie ka
waiho he pononga mo a wairua kino.   
Ka ahuareka a Kerekore ki aua
tamariki ka uia nga ritenga o to ratou whenua
a ka tupu ake te hiahia i roto i a ia kia
rere atu ki Ingarani, otira, kihai ona
whanaunga I pai kia tukua atu. Noho
nei ia kia mate te Popi a Roma ia
ka karangatia a Kereieore ki te tino
Pihopatanga a ka waiho ia hei Popi.
Katahi ano ka tino aku tona titiro ki
Ingarani, ka puta tona hiahia kia korero mu
it ki ona minita kia whakaakona etahi o nga
tamariki o Ingarani, kia ahei ai te tono atu
ki te ake i o ratou Iwi. Otira kihai a
Kerekore i pai kia tukua atu, ko enei
tamariki anake, hei whakaako i o ratou
tupuna kahore, ka whiriwhiria e ia tetahi
minita ko  Meatia ai te ingoa mo etahi
atu tangata, a ka tonoa katoatia ratou ki
Ingarani ki te ako.
Kau a Akatini ma ka Ingarani ka tukua
te ratou karere ki te Kingi kia rongo ai
ia kai whai mai ratou i Roma, na te
aroha i kawomiti kia aaoa, ka hgamu,
ki te pono.
Whakarongo ana a te Kingi ki te karere
o Akutini ma a, ka mea atu Haere mai
e hoki ki ou hoa meinga atu tena ahau te
rere atu nga ki te mea ka pai au ki ta
ratou tikanga i haere mai,e, ka takua
ratou e an kia haere mai ki uti noho
ai.
Na ka kite i Akatini ma e haere mai
ana a te Kingi ka whakararangitia ona
hoa ia ka haere ki te whakau i a ia
he rawa ki te ringaringa o tetahi ko te
1ohia e te Karaiti te ringa o tetahi, i
Waiau haere ana ratou. Ka kite i te
Kima ratou ko otia ran tona taua haere
ka tino miharo ratou ka mea E he
hunga makutu tenei he aha ranei. Ka
rongo a Akatini ka ki atu Kahore e te
Kingi, ehara matou i te hunga makutu

otira i rere mai ahau me enei hoa oku ki
to ake i a koutou ko ou tangata ki te
tikanga o te Atua pono.
Whakaaroaro ana e te Kingi ki enei
kupu korerorero ana ratou ka whakaae
a Heterepata te Kingi kia noho ratou
ki te ake i tona iwi ho atu ana o te kainga
ma ratou ki Kanatepere."
Ka timata te kauwhau a Akatini, a kihai
roa, ka whakarongo a te Kingi me to
tokenatia atahuri katoa ratou ki te karakia;
ka whai tonu i nga tikanga e o ratou kai
whakaako. Otira, kihai i tino ma te ratou
whakapono no te mea kua timata te he i
roto i te Ham e Roina, ka tahuri katoa
nga tangata o Ingarani ki te Pikopea
ka waiho a te Popi, hei upoko rangatira mo
a ratou hahi, ka hoki haere te hara nei,
ki nga ritenga he, Roarea nonga, ka
maranga ake e " Matini Ruta ka
whakahokia e ia te hahi ki nga tikanga i akona e
te Kaimiti ratou ko ona apotoro. Na tana
minita hoki ite puta mea kia whakarerea
nga mea a te Popi, kia whakapono ki te
karaipiture anake Rongo ana te tini ki
ona kupu maku iti atu ana e ratou
whakapakeke a, ka tupu haere te pai, me to
pono i roto i a ratou.

Ki NGA RANGATIRA MAORI.

I nga marama kua hahake ake nei e
noho marie aua tatou, e aroha tahi ana,
e whakruia. tahi aiau ia e kaha haere ana
te pai i roto i a tatou. Tena ko tenei,
aue, ka ngaro a tatou mara papai i te
runa. A ki te mea ka waiho tonu enei
tari kikino, ka totoro-haere nga weriweri
ka whuia nga pua e te hau a ekore e
roa ka kapi enei motu humarire i era
taru whakarihariha, taru whakamamate.
Na, mo penei te whakaaro mo tatou
Me kawe nga kakere ki te koki tu ai
Ki waenga rana, ranei takoto ai ? Me
whakangawari nga oneone o nga pakiaka,
o te runa kia kaha ai te kohiri atu
nga Weri ? kahore, kahore, kahore, e
Tamara ma. engari ano te pere nga runa
te orokotupunanga ake kia tae ai nga
pakiau, a, ka maroke tahataha
ki te kupura ki reira ata tutia mana ai
nga ma, o te wenua i whakatokia e ratou.
Ka hemo nga pukepuke o nga nohoanga,
ka manene te takotoranga o te upoko ki
runga ki te urunga a ka whai oranga te
iti me te rahi.

HE KOREROREROTANGA NA WHETU,
RAUA KO KAPUA.

E Kapu, e! haere mai ki konei noho ai,
kia rongo koe ki aku
kupu i taku nohoanga ko rara miro ana
ahau ka mainita te marama i te pao ka
whakaaro an ki te aroha o te Kai Hanga o
tera mea mai o tera mea whakatama
I te pouritanga i te torangitanga o te ra i
ti i mea maku whakaaro, He mea
whakahari tenei marama i nga tangata rere
moana ka akinkina ta ratou kaipuke o te
ngaru, a, ka pera nga whakaaro te pouri
me te pouritanga o nga wai o te moana,
ka takiritia te mamma roto i te run i
hana atana mate humaria ata ahua a,
ka noho tona uiratanga ki runga ki nga
rewa, mo nga ra ko reira whakapai ai
nga kai whakatere, a ka ora mai to
atarangi o te po, o ratou ngakau wehi.
Kapua.  e Tu, te tahakaaro tika
ena, otira, kihai atu korero i whakahaerea
ki te Rona, kihai ano ra koe rongo ka
hoki te ahua. Nuku mau ra kia
whakapuakina atu e ahau nga mea onamata.
 Ka kite koe i nga mea e mangu mai ra i
roto i te marama ? Ko Rona tera me
tona kaha witi mo te pohutukawa kia
rongo koe, ne ?
Na ! he haerenga  na Rona ki te kawe
wai te atarau no ka titi tonu ano te
marama, engia ano te awatea.
Te haerenga o te tangata ra, mo tana
mu ki te ringarinma ka tae ki te parepare
o te witi, me te mi iho o te marama, piko
kia tino ki te utu i tana mhe, ka
whakangaro te marama i a ia ki tua ki etahi kapua

mangu. Titiro ana te tangata ra, ka araha
tona huarahi e te hiuaki pouri anga ano
Hi kanga aki ki te marama I Na! ka tino
whakatakariri te marama rere tata iho
ana ka mau ki a kona, me te taha wai
ano ki te ringaringa pupuru noa ana a
Rona ki te Pohutukawa i tupu au ki te
taha o taua wai anana ka takiritia
katoatia nga pakiaka o taua rakau atoia
ake ana e Rona te taku wai, me te
pohutukawa koia hoki ora, e puranga iho ra!
Wheot Nonamatu ena mea no to
tatou kuaretanga, whakarerea utu ena,
engari ko nga mea e manga mara i roto
i te marama he nuiunga i te whartia, he
awa he aha noa iho he pono rawa tenei,
kua kite hoki te tini o nga tohunga pakeha,
heoi te nui o te koata i tirohia ake ai te
marama A kite pu atu ana i nga maunga,
e tuahu mai ana !
Heoi ra, whakamutua te taua
korero tanga, ka torangi whakarere te marama
ki te pai.

HE TANGI.

E repo te uira! he rangi mate manga
Tiaho whakamura te runga i te puke.
He tara rongaruru ki te one hua roa i
te huka tere noa ki tou rino tai pupuke.
he au tere kaha ki te ara taua taua 
he ika katopuku i te rima piritoka.
he wai papaki runga ki te pari whakawhero
he repo tangi nui ki nga hiwi o te puke
He manu inu puna i te puawai, ngawha
He takanga raumati nui.
Rongo rere noa ra, he rongo kua kino
Taka o te taua, he ringa hara nui.
Remu e te kaha kua ngaro te toto.
Kaua taku pu e ea taku tunga ?
Piri ki te mate oku ope whakatoa
Roimata kore i te tini o te kamo.
Tara kore ana aku ako ki te Iwi.
Mihi ana mai aku rua tawhiti.
Mokemoke au i te taumata tohi.
Kiri ki whewhengi te toru whakaroto.
E uku heinga mamae kawe roa
Hiae i ahau, aku mate miria iho 
Here aku ou ki te atamira tapu.
He rerenga wairua he taranga pihe
Ao riri kino e moe i te hara
Manawa ka ta kau, tinana ka rori
I te wai o te riri.
Akarana, Akuha 8, 1845.

MO TE MARAMA o AKUHA.

Pokaia te parete riwai ki te onetea, ki te
taepu ka, papaku te poka kei mahia.
Whakatokia te aniana ki nga wahi momona, hei
nga mea ririki, kia hua ai. Whakatokia te
kukama, emto roroa me te merengi reka (te
hue karaka me ahuahu kei pirau i te wai.
Ruia te poka ai kea maori, (tonapi) te
porokanae te keriti me era atu mea penei kia pai
te tokioki te oneone, kia tupu ake ai.

TE KAU PAUNA MONI.

Ka rangahia e te tokomaha o te
tangata etahi pahakete rakau kareito
m neikahi katoa ra nei kaikuku ra nei
nga rakau pingorengere.
Na, ka whakaminea katoatia nga tangata,
i hiahia ki te raranga i aua pahikete kia
whakapurangata, ki te aroaro o te kai
titiro i Akarmua i te tahi o Hanuere i te
tau 184oia ka howu reira ki te tangata
ana te tino pahikete pai, iwa pauna moen
kotahi te kau. 
He tohunga pa te kai titiro i nga kete
a, ka kapea e ia nga ko te katoa e kikino,
ana ki tana titiro

E RIMA PAUNA MONI.

Ka rapurapu nei e te tokomaha e te
tangata te tahi kopuputai a ka
mauria mai ki Akarana a te tahi o Hanuere
i te tau 1846, ko reira whakaaria ai ta tenei
tangata ta tenei tangata ka tirotirohia e
te kai titiro ia kia hoatu ki te tangata
tukua te kopuputai pia rawa nga pauna
rima.
Kia rongo nga tangata katoa i enei
nga pukapuka kite hokona enei motu, a
Tawiti rahi a Morotiri a Pokohinu e
Poreki i a ngatiwai ko Maihi ratou ko
Pokai ma, nga kai tuku. Na kaua tetahi
tangata e peka noa ki te tuku i enei motu,
kua hokona ketia e Poreki.
CHRISTOPHER FULTON, Kai ta o te Kawana.