KO TE KARERE 0 NUI TIRENI
[Na te Kawana i mea kia taia]

Vol 4] AKARANA,TUREI, HURAI 15, 1845. [No 7

Na te tini ke nga korerorero o enei ra 
otira ekore aua korero e pono erangi e 
raptu tonutia ana te ruatou nga kuapu pono i
kia taia ki nga Nupepa ekore hoki te e
korero teka i paingia e matou, e waiho
aua ena mea he mo nga ngutu o te tokomaha.
I te Nupepa mo Hune korerotia te
whaunga o to tatei a Kawiti i te hoia.
I te tahi e Hurai, ka whakaminea
katoatia nga hoia, me nga tangata ko Te Waka
ina, ki te aroaro o te pa o Heke i
Ohaiawhai a tata o taua ra o te tahi e Hurai,
kia totore haere mai etahi o nga tangata o
u pa, ki te pukepuke i nohoia e Te Waka
ma ka watea katoatia nga tangata o te
taua ki te matakitaki i nga repo e puhia
ata ana ki te pa, tahuri rawa ake kua
riro te kara Te Waka te tangoa, kua
nohoia mai taua pukapuke e te pa nro
kau ano te kara i tera, ka kokiritia e te
koia e Paoa ano hurihanga ka whati tera,
ki roto ki te ngakere mate iho i reira,
kotahi Pakeha, kotahi tangata maori I te
tungahinhitanga o taua ra, ka tino rere atu
ngia hoia ki te tan te pa, otira kihai i taea,
ko te pokarangi kau i pakana i a ratou.

He maha nga hoia tu te mata te
puhanga a Heke ina a, ko etahi i mate
rawa kahore matou rongo ki nga tupapaku
 tangata maori, mate mo tana iho te
e pIt I puta mai te rongo ki a matou
te taihoetanga me te korohunutanga o
tuhi o nga hoia o te pa, otiia kua patu
uni ako nga ko te whakahe teitei mea
whakamamae 14 no konei i mama ake iti
matou ngakau.
Na, to tekau e nga ra o Hurai, ka
puhia ano te pa o Heke ki nga repo po
ana i puhanga, noho mai tetahi noho
ata tetahi ano ka tae noano ki te
waenganuipotanga, ka whakaaro te pa, ruru
ano nga ihu o te taua ara e Te Waka ma,
ki raro ki te take korari kia maranga te
pa, ka oti te whitiki ka tahuri te aroaro,
kihai pea i ata torangi thika ki roto ki
te ngaherehere, ka oho ai taua te menga
mai ki te pa, kipuare kau ana kotahi
rawa ano rarahi i roto te turi. Ka nohoia
te pu e te taua tukua atu ana te whati
kia haere, kihai i arumia. Puranga ano
nga mahi o te pa o te taonga maranga e
Kororareka o te riwai noa ki roto ki to
ta me a ratou tuptauaku, he rangatira,
kihai i taea te tanu i nga hunga o te
purangi, kei rokohina ratou.

I aha ra nei te haere ki hea, kei to
whikangata kite pea I te ngahere tuauriuri,
kei te pui tawhara ra nei kia ora ai a
whakaara ana mo ratou ki Hikarangi mei

otira nei ka rokohanga e te mate, e ta
kau ana hoki tenei te manawa.
E meinga ana kotahi waewae o Kawiti
haere nei ia kua riro te run te repo.
E mea ana hoki te whakaaro o te
tokomaha, i nui whakaharahara te raruraru o,
te tika koia i mahue iti a ratou tupapaku,
kihai i tanumia koia i whakarerea ai a
ratou kai, me nga pu, me te tini atu o
nga taonga i murua haeretia e ratou. Ko
to ratou upokotanga ko Heke, Heke haere
keihea ra nei Kei tenei ao ra nei, kei to
po ra nei.
Na kei mea nga tangata he whainga
nui tenei ki Ingarangi kahore, ekore
tenei mea e whakaaroa. He iwi
whakaharahara a Ingarangi  te Iwi
matangerengere ka whakaputaina tona riri tutu
ana te puehu mana tini ki te paopaonga
otira, ko tenei whawhaitanga ki a Heke,
he whakaritenga kautangatena kahore ano
tona pokohite kaha i whakamatautauria
noatia, ko te pito kau o tona moroa i pa
ki a Heke. Mei poto enei hoia ia Heke,
raua ko Kawiti, ka tikina ano. E kore
hoki tona whawhai rite ki to te tangata
maori, ka whakawarea katoatia ratou ki to
whawhai kahore Tie kai tiaki i nga mara
tena ko te pakeha, he mane tini oneone
iti te whawhai, he tuRno tini oneone ki te
ngaki, a he mane thu hoki ona purere
pitiku otia ia kapura ona pu rere rangi,
ona pu mamaha ona pu huri whenua kiano
te tangata maori kite noa otira, kihai a
Ingarangi i hiahia kia utaina mai a mea
ki Nui Tireni no te mea he whakaaro atawhai
te Ingarangi ki nga tangata maori kahore
ona hiahia ki te whawhai mei hiahia ana
kotahi ano ringaringa, riro katoa tenei
motu ma hoki ona whainga ki tawahi
pera ia he tou tetahi te toa tetahi a haere
ana ano te patu i a Ingarangi te iwi
whakawehi.
Na, ko tona whakiaare tenei Naku
ano taku tamaiti a Nui Tireni a ko ahau ano
koia ia ki te whakaako muri iho e taku
akonga, ka noho tahi mana, no ka riri
nonno taku tamaiti, ka tutu ki au ka pa
taku whiuta te matua hangia hoki e ata
haere ano te whiua ki te mea ka tohe ki
te tutu ka whiua ano kia tangi, na ki
te kahore e rongo ki te tuarua o nga
whiunga a ekore e iro, ekore e tahuri mai
ki te awhi tona matua atawhai ko reira
tukua roroatia e ahau aku whiu kia tino
aue i te mamaetanga.
Na, e hari ana teitei mo te mea ko nga
potiki kau enei e tutu mai nei he tau
kuwao ko te pito whakarerenga tena,
ka atea mataama, ko utua kaiaka, e awhi
tonu ana.
He tangata pokanoa e Heke na raua
ko Kawiti ta raua kino ekore te mane o te
tangata e atu te ra tikanga he -e kore
te manatu, a whakatika ki te patu pakeha.
na konei ka mea matou, ka tana pea te
ngaronga o to tutu ina hoki kua oma ratou
ki te ngaherehere.

He take i te Kara e Ingarangi

E mea ana e Heke, ratou ko te kai aru
i ona tikanga he lie mea whakarau te
Kura o Ingarangi koia maranga ai ratou,
koia i mea ai ratou ki te pu, a, koia i anga
ai ki te tapahi i te hou o taua kara.
He mea teka enei e matau ana ana
Heke ki te he anei kupu, otira, he
tokomaha o te hunga e whakapai ana ki te mahi
a Heka, e kuare ana ki te ritenga o te kara,
no konei i mea ai matou kia whakakitea
nga ritenga o te kara, kia rongo ai ratou
me te tini ata o o matou hoa maori.
Na, ko nga iwi katoa e noho kuare ana,
kahore a ratou kara tena ko nga iwi katoa
e noho ana i runga i te ture, kua whiwhi
ratou ki te kara.
No te orokotimatanga i whakaaro nga
Tauiwi, ki tetahi tonu ana ratou, he
kaken Ia hoki tenei na ratou i tango ai ki
te tonu ke ana tanei te tonu o reira, he
rakau tenei he aha ranei? kihai i matauria
e matou, otira, ka ara ake tetahi iwi i roto
i te pouritanoa ka whakatarea ai toha,
kia kitea ai e te tini atu o te iwi, kua
kake ratou.
E mea ana hoki nga tohunga ake e namata,
ehara i te mea no imianei teitei tikanga,

no mua ano ina hoki ko te Karaipiture te
pukapuka tuatahi, a e mea ana i te haerenga
atu o nga tamariki o Iharaia i Ihipa i o
ratou nohoanga ki te koraha, ka
whakatarea nga kara o ia hapu o ia hapu ki waho
atu e a ratou wharau, ko te 2 o Numipa
te whakaakoranga a Mohi ki a ratou,
koia tenei.  A, ki te tahataha marangai, ki
te hihinga mai o te ra, ka whakaarahia te
kara e te wharau o Hura, taea ana ano
koki a Ihaia me era atu Poropiti  
Hapainga nga kara ki nga tauiwi  No konei i
mea ai matou, ehara te kara I te mea hou

Na to matou tupuna e noho kuare ana,
e noho ture kore ana, kahore e ratou
karano te mea kahore a ratou
rangatiratanga i roto i nga taniwi he mohoao hoki
ratou kikino noa iho o ratou tikanga noho
noa atu ki roto i nga ana moe noa iho ki roto
i nga rakau putakuku noa ki raro ki te
take wiwi, ko to ratou painga, he whawhai,
he patu haere patu atu patu mai aue te  
ratou pai hoki  e mau tonu pea ta ratou
ritenga pohehe, me kaua te taenga mai
o Huriha Hiha te tino rangatira o Roma vb
ratou ko ana tangata, otira, i kino pu
a matou tupuna ki nga tangata e Roma,
a ka whakauaua ratou ki te whakahoki i a
Huriha Hiha ma ano ka kitea noatia te kaha
me te pai o nga pakeha, e Roma e ratou
tohungatanga ki te hanga whare ki te
hanga kaipuke ki te whatu kakahu ki te
ngaki i te oneone ki te tuhituhi ki te korero
pukapuka, me to ratou matauranga ki te
titiro i nga mea e raro ki te whenua. Me
nga whetu o te rangi tito te tini atu o
nga mea whakamiharo, na ka ahureka o
matou tupuna ka whakamutua te whawhai
ki a ratou, a ka noho tahi. Na ka ara
i konei te tohu o Roma i kawea mai ai e
Huriha Hiha he ahua manu i runga i te
pou whakairo rawa no konei hore rawa he
tatatatanga mai o tetahi Iwi ki Ingarangi i te
wahi i te tohu o Roma. E wha rau o
 nga tau, i noho ai o matou tupuna ki raro
i te taumarumarunga o te tahi o Roma a 
 nui haere ana ta ratou mataurunga ki nga
mahi o te Iwi i noho tahi ai i a ratou i
riro mai nga tamahine o Roma hei hoa mo o
matou tupuna a ko nga tamahine e nga
tupuna i tukua atu ki nga tangata e Roma,
a ka whakakotahitia ratou. Ka mutu i
konei ta ratou pohehetanga ta haere
pakihoro kau te kuhu atu ki roto i te puta
rakau te panipani i o ratou karu ki te
kowai, me o ratou tinana ki te para a ka
tahuri ratou ki te whakato kaanga ki te rui
witi ki te hanga whare me era atu mahi
whakatupu tangata a ka ririte haere a
ratou mahi, kia nga tangata e Roma.
Ka tua-wareware nga tupuna ki to
whawhai, ka piri ki te mate nga kaumatua a
kahore hoki lie mea e whawhai ai, ka tino
warea ratou ki te mahi, waihoki, ekore
te rau o te wa e totore mai ki Ingarangi;
no te mea e ara tonu ana te tohu
whakawehi e Roma.
Muri iho i nga rau tau ewha ka huakina
te tau ki Roma ka papatu, ka mamate.
No reira ka tukua mai nga karere o te
Ehara e Roma te Iagarangi kia hoki atu.
ma tangata kia tauria ai nga hoa riri o
Roma. Rongo tonu nga Romana ki
te kareretanga o to ratou rangatira
kia mai ki te tomiti ka huri ki te kainga.
Noho mana kore ana a Ingarani i konei
kua riro hoki te tohu.
Na, katahi ka whakakoropuputia te wai
kira ana te mamanu ki runga, engia ano he
auahi roa. Ko hea hapu kaua i pai ki nga
Romana, otira i haere ke ki te mano whenua
noho ia katahi ka oho ki ana whakarere
mai i nga neima,. ka tahatahi tanga
whare o te henga i hiahia ki te nohomarie
ki mua i rga taonga anana!
Whakatirara kau ana te mahi o te matia! Na,
konei ka tangi atu te Ingarangi ka rira
Romana kia hoki mai kia mauria mai hoki
te tohu. Whakahokia mai ana te tohu e
Roma ki Ingarangi mo etahi kai tiaki, otira
kihai i tokomaha. Na, ka karanga atu a
Ingarangi ki tetahi atu Iwi ke tukua ana
nga kareere ki Hakoni tokorua aua ranga 

tira, i haere mai i reira ko Hengiha raua
ko haha ka whati i te rana nga hapu
kuare hoki aua ki uta a ka nohoia
Ingarangi e nga Hakonai, ka ara ta ratou tohu.
Noho nei noho nei nawai, a ka reia mai
e Wiremu te tuatahi o Nomani he toa
whakaharahara ka whakatarea e ia te
kara pumau o Ingarangi.
Ka mutu i konei te karangatanga o
Ingarangi ki nga iwi ka, hei hoa tiaki mona ta te
mea, kua tupu ia he riwi nui kua whiwhi
hoki ki te kara hara ai i a Wiremu te
tuatahi o Nomani, a ka tangata te mahi
atawhai o Ingarangi ka tukua atu tona
kara, ki nga Iwi ririka hei tiaki i a ratou.
I mua ake nei, ka whakawhiwhia e
Ingarangi nga tangata o Nui Tireni, ki te kara
rua ratou otira, he iwi noho tine kore te
tangata maori ia kataina ana ta ratou kara
e te tini o te iwi ke atu a kihai
whakahonoretia taua kara; otira, i mea kia takahia ki
raro i o ratou wawae.
No konei ka whakaaro te Ingarangi kia
tonoa mai te Kawana ki Nuitireni, Ka
mea atu i Wikitoria te Kuini ki a Kapene
Wiremu Hopihona.  Haere mai Haere ki
oku hei maori ki Nui Tireni huihuia nga
rangatira o ana motu, meinga atu ki a ratou,
e ai rawa ana te mana e te ratou kura,
meake pea ratou ngaro i nga iwi kaha ake i a
ratou erangi, me whakaae ratou ka tuku
karu, hei kamma ratou ma matou tahi kia
matauria ai e te noa kua oti a Nui Tireni te
hipoki ki nga pakau o Ingarangi a, kua
taiapohina nga tangata katoa o reira e a
hau, e toumai. Na kau mai te Kawana ki
Waitangi ka korerotia nga mea e te Kuini,
a ka whakaae tonu nga rangatira maori ki
te kara me ana tikanga katoa i
whakapuakina i reira.
Ka mea nga rangatira o tawahi. Ka
whakutiaki nga tangata maori ka kake
ratou ekore poti e roa, ka pera ratou me e
tatou tupuna te nohoanga raro i te
houhoutanga o te tohu e Roma.
He kuaretanga na te tangata maori, i,
mea ai ratou he kara tango whenua he
whakiataurekarekatanga ano hoki i a ratou, 
Na, i whakaahuareka pea te riratan o
Heke no te mea, i haere te rongo patu o
Hongi Hika a ka mea pea tona whakaaro;
me whakatika hoki ai.nu kia whai ingoa tika
ahau kia puku taku rongo ki tawhiti a
kia taea te waiata maku e te tini o te
iwi to kuare e I ekore koe e whakruna
ki au kanga kino ? ekore ra nei koe e
wehi mo nga toto, ka oti nei te whakaheke
e koe ? Kati te whakaohe i te tangata,
me aha te hamamatanga o tou waha
whakahihi ki nga whakapakeke o tou Pa

TE KAU PAUNA MONI.

Ka rangahia e te tokomaha o te tangata,
etahi pahakete rakau kareao ru nei,
kahi katoa ra nei kaikuku ra nei nga rakau
pingorengore.
Nake whakaminea katoatia nga tangata i
hiahia ki te raranga i aua pahikete ka
whakapurangata, ki te aroaro o te kai titiro i 
Akarana,
te tahi o Hanuere, te tau 1846, a, ka hoatu
reira ki te tangata nana te tino pahikete pai,
nga pauna moni kotahi te kau 
He tohunga pa te kai titiro i nga kete a, ka
kapea e ia nga kete katoa e kikino ana ki tana
miro.

E RIMA PAUNA MONI.

Ka rapurapua nei e te tokomaha o te
tangata, te tahi kopuputaia ka mauria mai ki
Akarana, e te tahi o Hanuere, te tau 1846 ko
reira whakaaria ata tenei tangata ta tenei
tangata ka tirotirohia e te kai titiroa, ka
hoatu ki te tangata nana te kopuputai pui rawa 
nga pauna e rima.
KIA rongo nga tangata katoa ki tenei
pukapuka kua hokona enei motu a Tawai
rahi a Morouria a Pokohina e Poreki i a
Ngatiwi, ko Maihi, ratou ko Pokaimu, nga kai
tuku. Na, ka tetahi tangata e peka noa ki
te tuku i enei motu, kua hokona ketia e Poreki.
CHRISTOPHER FULTON, Kai ta o te Kawana.