KO TE KARERE 0 NUI TIRENI.
[Na te kawana i mea kia taia]

Vol 4 ] AKARANA, MANE HUNE 2, 1845. [No 6

Kua ti nga taringa o Ngapuhi ki nga
ki u mo Heke, a, ka whakatakariri to
tokomaha no te mea, e nui haere ana te rongo
o tenei pokanoa teitei tangata kuare, i
toria matapotanga. Otiia kiano nga
tangata o nga kainga tawhitu rongo noa te
korero koia i meinga ai, kia hokia ki aua
mea whakakawa I te ngakau.
Na! I te tuarua o tua hokima o te hoia
ki Tokerau ki tauria te Pa e Pomara
ia ka kawea e Pomare ki runga ki tetuta
NI anwie noho ai te maha ke nga taonga
o te marunga o Kororareka i roto i
mun Ia no reira imeinga iti kia taihuia
kahore he tangihata i mmo reira Ke
Pomare anake i riro mai ki Akarana i te
hokinga o te puke ki raro kia tuiea. aw
kia haere i Pomare.

Muri iho o tenei ka maranga te hoia
ka atia te haere whakauta kotahi rau topu
ma rua pea te kai taki ko nga ingoa enei o
nga Rangatira o taua taki ko te Waka nene
ki Rangatira Moetara ko Mohi Tawhai, ko
Wiremu Tahua, ko Wiremu Repa, me etahi
atu kihae i matauria. Potoru ki te huarahi,
ka tae atu ki te Pa o Heke. E toru matua
o te hoia, erima o te tangata maori kotahi
matua ki te pupuhi i te Pa kotahi ki te
whanga kotahi ki te tirotiro haere. Noho mai
ana nga tangata maori ki te matakitaki
otiia tokorua nga tangata e Te Waka Nene
tino mahi ko Hoani Ropiha, ko Hetaraka 
teina a Wi Repa.
Na ana tangata rawe tokorua kite i te
kupapatanga o Kawiti. Haere rawa ake a
Kawiti ka whakaputa ta nana! ka tino
kokoritia e te hoia. Ara i tupu te whana i
tupu i tupu tau! ka whati te maiori
mahue iho mahue etoru tekau topu ki te
takotoranga.
Na kati maku, me whakarongo koutou
me tirotiro ano hoki ra ki nga kupu ra
Nga Rangatira kite titia whawhaitanga.
Koia enei Ka tae mai te hoia. Tae
rawa miti kua oti nga whare te hanga ka
takoto ta mara, kiki 1HE te Hoia. Moe iho,
nake te ra, ka tukua ai kia mate i a te
hoia eotio te kao o nga parete kotahi te
kau ma wha o nga poaka.
 Moe iho aake te ra, ka hapainga nga
hoia, me matou katoa. Ka haere atu te
Pakeha, kihai i matara ka noho. E rua
ioatua o te hoia, erima i te tangata maori.
Ka wahia e te tino Rangatira, kotahi
rau ko Maiki te Rangatira o nga hoia e rua
Rangatira o nga heramana. Kihai i pahure
atu i a matou, ka puhia mai e Hone Heke
tokoruatahi haere tonu te hoia. Ano ka
tutaki noa ki te tutei a Kawiti, oma ana
te tutei a Kawiti nohoia ana te parepare

e te hoia Pupuhi tonu ahi ki te o., a
heke. Ki tonoa e Te Waka a Hetaraka 
raua ko Hoani kopitia kite mi i ara
tupapaku o nga hoia i puhia ra e Heke. Ka
mo te hungia nei ki te taia riro mai ana,
ko tetahi kihai i taea ata Ka tonoa ano e
Te Waka te hunga nei kia haere kia titiro
i te Pa, i Tapuaeharuru te putanga atu,
ko te whakatakoto o Kawiti. Heoi ano ;
ka hokia mai e te hunga nei ki nga hoia
ka mea atu Ko Kawiti ! Ka mea mai
nga hoia ko "Tamati Waka? Ka mea atu
ratou Ko Hone Heke Katahi ka
rongo te hoia Ka hapainga, ka puhia,
ko Hetaraka raua ko te hoa ki mua tutaki
pu ki te whakatakoto o Kawiti ka tuka
kakeri, ka whati a Kawiti i te hoia te
papa B rima te kau o te tangata maori
kahingarga Rangatira Rangatira kau.
Ko etahi enei ko Matu, me te taina, ko
Peru, ko Ruku, ko Taura, ko te Kuhanga,
ko Kuhapo.
 Puare kau ana a Taumarere kahore
he tangata o Ngatihine i ora ko Kawiti
anakenake ano.
 NA WIREMU HOPIHANA TAHUA,
HENARE WIREMU 
RANATIRA MOETARA 
E taea ianei enei kupu te whakateka?
haere rawa ake ka pehi e mau mai ana
nga ingoa o te Kai-matakitaki taua
keke ringa. Na koutou maia kahore Kohea
nga urtongengo nei noho ai e Kahore ko
runga ano ko te tumuaki E rima ano tekau
o te hoa, tauria ai nga rau tonu o Kawiti
te omanga i oma ai ahatia Kia
whakaputa koia pea te weriweri ki te kainga
nawai tena ritenga. Na Kawiti ano ra
na te toenga werohanga o te kahu
whero Ne ? ekara ka mea ano ra ka
kutuki raro ki te tupapaku kia ora ai koe
i te peneti, e reka ekara!  Te roro o 
te whenua ka pukea ki runga ra. e moe
te kino na e!
Whakarongo he te whanau, he rongo hou
tenei, katahi ano ka puta mai ki a matou i
te nuipepa meake whakaotia.

Na i tetahi te kau ma rua o nga ra o
Hune i te orokotakiritanga o te ata, ka
whakaminea te tauia o Heke e ono rau
nei anaua! Me te wa kai i whakapapa
ana. Ka tirohia te huia me he toroa e
ranga ana ki te toka! Te marangatanga
ki runga, mo ko Tawhaki, e unu ana i nga
kahu haruru ana nga taputapu. Te
tahuritanga o te ope nei, ka aha te titiro ki te
Pa Te Waka Nene me te titiro, me te
ngoki atu, me te kupapa, me te ngoki
atu ara ara ka tae noano ki n a ngutu
o te Pa ka pau o te karanga E hua
kina! Ki na te karangia e tera i roto
Aue, ko te whakaariki na, ka tu
ka kakeri, Pupuhi ana tetahi pupuhi ana
tetahi Nawai ra a ka whati a Heke ka
tangi te ngongoro o tera, E, Arumia! 
te omanga i oma ai a Heke ehara, okioki
rawa ake he taenga ki te Pa.
Hinga iho i reira no te mua tokoiwa,
haunga te mea kainga mata, ko nga
rangatira enei ko Te Kahakaha, mo tana
tamaiti, ko te rangatira o Ohaiawai ko
To Haratua, me Wi Puhe, ka marere.
Tokoono nga tangata o te  Waka i mate.
Erua ano rau roto i te Te Waka Pa.
Ehaaraia a Hiokataiheke totoro atu
ai, ki te tamakore ua ige Waka Nene ke.
hangahanga ake! Katira mata! waiho kua
pena meake ki run hoki nga tangihunga,
ki te mmmiti i nga para kau o te hangi a
ki te moro i nga toenga kiko o nga huae.

Ko te tu o Heke, kei te huwha, e ora
nei o mate ra nei; ahakoa ora tenei, o
pukea ana te ngaru ki ringa ki a ratou ko
otia hoa, ekore e roa, ka taupoki a ka
ngaro noa iho ratou, me Parao, i paremo ki
te moana whero.
AKARANA.

Tera ano nga tangata e Tauranga,
Maketu, o Opotiki o te taha ma puta noa
ki ringa e mahi tonu a ratou ki te hoko
kaipuke whakarite kau nuia hoko kau
ana te mahiihiatanga kore kati ake ra!
Me heiana i rohemo au a te to p Ia ki a
matiia hoko ki a ratou whakapakeha e

tika ana tena ko ta te tangata maori
hoko poanau noa iho koia i mamingatia
ai ratou e te pakeha ngakau hianga koia
ano hoki matou i raruraru ai i te wakaritenga
i a ratou hakonga he me he mea
he pakeha rangatira kau o ratou nei hoa
hoko e tika tena ko tenei, e poka noa ana
a ratou hoko ki te tini noa iho o nga
pakeha whakatere kaipuke koia i kore ai a
ratou mahi te hua. Rere mei karanga
ratou ki tetahi pakeha reo maori hei kai
korero mo ratou, ka tika pea tu ta ratou ka
ata mohiotia te whakaaro o tetahi o tetahi.
Otira, heoi te mea i whakaaro ai te maori,
ko te kaipuke kia wawo to riro mai,
kahore i whakaaro ki nga utu whakahara,
e upokiia tuia e te pukona kahore ano hoki
i whakaaro ki te peheatanga o te kaipuke
tona painga ranei kinonga ranei a kahore,
hohoro tonu te whakaae ki nga utu nui i
tohea nei e te hakeha te mahara ki te
kohikohinga i aua utu, me pehea, e hia
ranei marama ? Na, poto rawa ake
ana poaka riwai, aua paihere muka
ranei i whakaritea nei, re a kua kino noa
iho te kaipuke kua kore nga tera i te mahi
whakatetetere i te pakeha i enei marama
i kohikohi noa ki nga utu e te tangata
maori Hei atu te kino o teitei ritenga!
ha noa te ngakau o te maori ki tona
kaipuke kua kino e hoia, noa ano hoki te
ngakau o te pakeha ki te roa o te utunga.
No konei i mea ai matou kia tuhituhia
enei kupu ki roto i te Nuipepa kia
whakaakona te tangata maori ki te tikanga e te
Pakeha. Na kuminamina te taia pakeha
ki te kaipuke e kore ia e whakarite kau
atu mo a mua atu ra utua ai, kahore ka
kohikohia e ia ana taonga, ki a ia ano takoto
ai kia kitea ra ano i tetahi kaipuke pai
mona kia kotahi tonu te rangi e utua ai
taua kaipuke me tona rironga mai. Heoi,
kia rongo iti ki te tahi pakeha e na ano
kia hokona tona kaipuke, ka haere ka
karanga ki tetahi hoa e mohio ana ki te
titiro kaipuke kia tirohia te peheatanga o
te kaipuke na katahi ka ata tirohia mariretia
o runga o raro, o roto, o waho me
te ihu me te kei me te tangere me nga
niao, me nga taonga kainga o te kaipuke 
ka mutu ka pataia ki te ritenga o nga utu
ma te kai titiro e whakaaroaro e tika ana
ranei e he ana ranei na ka he heoi ka
mahue i a ia taua kaipuke ta te mea kua
pakekeka haere ki te rapu i tetahi atu
ka kitea, ka kaninga ano ki te kai titiro,
kia tirohia a ]ka kai tana tirohanga aw,
I wo nga wa ka tae kia uri i ata tuhituhia
ki te pukapuka Ti i mea katoa ki te kaipuke
kei ngaro hei reira ka iti atu i nga atu
kua oti Iwi te kohikohi i mua a ka riro
pai mate kaipuke.
Na kia penei hoki ta koutou tikanga e
nga tangata maori me te tikanga kua
korerotia ra kaua e peka nou te koutou
hoko i muri nei, otira ake kia ata rongoatia
a koutou taonga kia tae kia rite ki te 
kaipuke utu, ka korero mai ai koutou ki a
matou kia whakaritea tetahi tangata
whakarere ma mohio rawa hei kai titiro i
oratanga iriki, te pakarmanga ranei o te
kaipuke e ki nei koutou kua hokona.

KAWHIA

I te matou Nuipepa mo Hepetema, 1844
i taia nga kupu whakapae a Te Rihata, ki
nga tangata o Kawana mo ta ratou
puha nga i ona kati otira kua tae mai tetahi
pukapuka na te Waitere ratou ko nga
Pakeha o reira ki te whakahe taua
whakapaenga he horihori noa iho te ki a
Rihata e ati tana pukapuka engari te
mahi o ona kau ki nga mara e ia te tangata
maori, e tika ana te maha ke hoki nga
wahanga o ta ratou taiepa, me nga
takahanga o ta ratou kai, kihai aua rangatira o
Kawhia e anga atu ki nga kau Te Rihata.
otiia i whakamanawanui pu ratou ki a
ratou kai, Koia matou i whakaaro ai, kia
whaki i m ioritia nga kupu, taia ki roto i tera
Nuipepa ara ite Nuipepa mo Hepitema, kei
waiho te whakapaenga o Rihata, kia piri
tonu ki nga tangata hara kore.
Na te mea i maha ke a matou mahi a
he nui nga raruraru koia te taia ai inanahi
atu ra.

Akarana, Hune 2, 1845
E koro e to kaituhituhi o te Nupepa
Tena koe. Ka mihi atu au ki a koe ki te
tangata e tuhituhi ana i nga tikanga kia
rango ai te tokomaha.
Whakarongo mai ki tahu kupu I tenei I
ra i tenei ra, e mea ana te tokomaha o te
tangata maori, e tika ana te mahi a Heke
no te mea e kara tango whenua te kara
o Ingarangi e ekore e wheau, ka whakaratia
katoatia nga tangata maori ia ka peraua t
ratou mo nga mangumangu o Hopataune,
o Poahakena me etahi atu kainga..
E koro a! Ekore ahau e whakapono
ki tenei mea e korerotia e te tokomaha
ekore au e mea ka whakaritea te
tangata maori, ekore ano hoki ahau e mea ko
peratia ratou me nga tangata e Poahakena,
me Hopataune, ae, ekore ekore au e
whakarongo ki ena, mea tekateka no te
mea hoki, ka toru te kau o nga tau i nohoia
ai enei motu e te pakeha, kahore ana tetahi
pokonga e ratou, tae noa mai te Kawana,
me ona hoa ko ta ahua tonu mau noa nei
h teitei ra e nohoia nei e taua kahore ano
tetathi wahi whenua tangohia noatia e te
pakeha mo hoea ano ka riro mai ahakoa,
nohinohi te wahi e hiahiatia ana e te
Pakeha me atu mare ano taua wahi ka
riro mai. 
Na ko te kara ekore ekore ahau te wehi
ki tena, otira, he whakahari tena maku, no
te mera he kaitiaki tera i enei motu Ka iri
tera kara ekore e tata mai te Marekena,
Te Wiwi, iu iwi, ia iwi ki te tata ki te
whawhai ki te tangata maori ki te tango
ranei i au ratou kainga otira ka
whakahoaore ratou i te tangata maori no te mea,
e noho ana i raro i te taumarumarunga o
te kara Te Kuini a Wikitoria te rangatira
nui o Ingarangi.
Na! tenei ano tenei kupu aku ko Heke
e whawhai mai ra e whawhaikuare 
whakaharahara i araia ana ona kanohi o te
purorohu o te mate me he mea i puta
ta heke whakaaro ara ta Kawiti ra a ka
poto pakeha e noho ana i enei motu, ka
pehea ra tana wahi ki nga mano waioio e
utaina mai i tawahi. Aue, e rahi ana
tangihanga, e rahi te rirongo o ana kainga
i reira, a e rahi te whakataurekarekatanga
o te kai aru i ona tikanga he.
Ko oku whakaaro enei e te kai
tuhituhi kei riri mai, koe ki au mo tenei tuhinga,
na ki te mea e pai ana koe ki enei
whakaaro rere nou o roto o te ngakau, taia ki
tou Nuipepa nga kupu Pono rawa,
A tou tana rapu tikanga,
A Kameriera PIRI-KI-TE-KARA

HE WAIATA.

Noku mai e te Iwi, e ranga ki te maunga
Kia tirohia ake koe huia whakahoe
I te uru whatiwhati me he manu rere rangi,
Te Iwi turu i au, e
Kei hea korua e rau ana taonga
Te humere ka tangi he pa whakahoro
Nga puia paraiho, kei muhu ki te huru
Whetu titi runga Kaihau rongo nui
Runanga rangatira kia a taku mate
Kua taumarumaru te kara whakawhero
Puhipuhia e koe muri nga maunga.
E mine ki te taua toko tai pari
Toko Hokianga na, e
Haere ra ki tatahi mokai o te kino
E kore koe e maea te kohu o te riri.
Ka ripo ki te uru te ngaro whakapuke
whawhati whakarunga nga ope tai heke,
POKAI rere wehi na e
E rewa koe toto te taumata tini.
Kia tareparepa te kau o te whati
Nga uri o Tin Rahu me te pu o Ti Hine
Ngaro noa te ao na e.
Akarana, Hune 2, 1845.

Hk MONI MONKAU.

Me he mea e hiahia ana koutou te nga
tangata maori kia hira he moni ma
koutou taria mai te kapia hoko ki te
whare ta Pukapuka Te Kawanatanga i
Akarana  ko reira ahau tatari ia mo te
putanga mai.
NA TE PURUTANA
Akarana hune 2, 1845
CHRISTOPHER FULTON, Kai ta o te Kawana