KO TE KARERE 0 NUI TIRENI,
Na te Kawana i mea kia taia]

Vol 4] AKARANA, TAIHE, MEI 1, 1845 No 5.

Ahakoa te mane tini nga kaikohikohi i
te rongo kua motuhia i roto i nga tauiwi
1 o tuhituhi i nga mea whakamatapouri
hinengaro kihai rawa i poto i a ratou,
WHihoki, ki te hiahia te ngakau kia
whakakitea ki te maramatanga nga mahi pouri 
nga mahi wehi o Nui Tireni i nga wahi
te kuaretanga o te he ekore rawa e
taea te whai. Ka tuoia nga kanohi ka,
aaririwiri te wairua, a ka ano te ngakau,
na ana nga whakaaro ki nga hanga
whakawehi e iagre tangata onamata na
whakaaro ki ma hatungahaeretanga ki nga
whakahekenga toto runga i tenei
puke puke i roto i tera wharuaki nga
taro a tanga o nga wahine pouaru ki nga
roro mina tamariki ki nga muranga
toto ki nga mokemokaitanga ki nga whaka.
irihanga ki nga kohurutanga ki nga
patuaua whakapiko nga ki nga pokinga
tangata me te tiniatu onga mea he. Otira,
to thenga mai e nga Mihanere a to ratou
whakaakoranga kiia whakarerea katoatia
aneritenga kino e nga tangata maori,
kit oti te whakarere te morepounamu te
watia te humere te wahaiu, me era atu
patu ki te whare takoto mai ai kua
knao o ratou ringaringa ki te he ki te
karaone hei mahi oranga mo ratou ko
o ratou tamariki kua hara ano hoki e
ratou te papa o te pukapuka kua
whakarongo o ratou taringa ki te pono, a kiia
whakane o ratou ngakau  Ae, ko te
tikanga tenei."
Muri iho to ratou whakaaetanga ka
tupu haere te hiahia ki te pai, ka aroha nga
tangata maori ki te pakeha, a ka aroha nga
Pakeha ki te tangata maori Nawai ra 
a ka ahua ke nga whakaaro o nga
tangata maori a ka whakatika ki te kohuru te
pakeha. I mea ma He aha te rawa i
penei ai? Kohea te take mo tenei te Ia
Kua mea etahi o ratou. E e te tika ana
kia wakatika matou ki te whakahoki mai i
te matou mana kua riro i a te Kuini."
Whakaaro kuarea e a whakaaro kuare!
Kua oti o koutou whenua te tango e te
Kuini? e otia pakeha ra nei? Kua oti
etahi e kowou te whakamate noa i te
whakarau ra nei e te Kuini, ua te Kuini?
Kati ra te whakapae teka.
Ahakoa kua ma ke nga whakaaro o
etahi e hari ana te ngakau no te mea ke
tokomaha nga iwi i mau ki te pai, e
whakaaro mia hoki ratou ki te rangatiratanga
mo ratou ko o ratou tamariki, tena ko
te hunga e hohoro ana ki te tutu e rapu ana
hoki ratou ki te mate mo ratou, Ka tahi te
te waha ki te Ingarihi I te Iwi whakahoro
i nga maunga me nga pa katoa o nga
tauiwi e whakaputa ana ki a ratou.

Ko te toenga iho o te pukapuka o Pomare
te Kuini o Tahiti ki te kingi o Mariao.

Heoi ano kua hoki a Tu Pete Tua ki
Oropi, me tana mahara ano ki nga kupu a
Marenu ki a ia a-ka hoki mai ano i te
tau 1842. Na, ka tuihtuhia e au tetahi
pukapuka ki tona m pukapuka I nga
korero kino moku i nga korero tekateka.
Ka korero mai ai kia hoatu o Ka ki a ia,
etahi moni, kia kotahi te kau o nga mano
e hoatu, otiia i mohio ano ia kahore e
penei m nui o aku moni, ka tohe mai ia
ka kore e hoatu e au ka puta a nga purepo
ki roto ki taku pu. Heoi ano ka wehi au
ko e mmu, me me taku hgoiki roto ki
tima pukapuka kia ki atu hoki atu ki toku
iwi kia noho marire ratou e taea hoki te
aha au a ratou. Ka noho marire matou i
mohio hoki matou he tangata weri
wakaaro Keine raua ko Kapenga nga tangata
o te matou wakaminenga. I tini atu ai te
mana e Marenu, ka wakahuatia tona ingoa
ko te Kai Wakarite mo te Kingi kino
rawa atu, tangata ki au tutu rawa ki au
ka huka tena waha ka homai i nga kupu
kino ki au I te aroaro o nga apiha o
Ingarangi o etahi tangata atu hoki. E te Kingi
tangohia atu wakahokia teitei tangata o
kore maua e pai ki ana mahi kino, he
tiatia ana rawa.

Ka i ioki mai ano a Te Pete Tua i te tau
1843. Ka riri mai ano ki au mo taku
aroha mo taku atawai ki nga mihinare ki
nga pakeha o Ingarangi. Ki oku hoa atawai
o mua e wakaaro tonu nei i au. Kahore
ra i penei nga korero o roto o te
pukapuka i maka ra toku ingoa ki roto.
Kahore taua pukapuka i mea kia wakarerea
e au nga tangata nana i tahuri ai oku  
matua ki te wakapono o te Karaiti na
ratou au i wakaako ki te pukapuka o te
oranga na ratou hoki matou i arahi ki
nga mahi pai. He mea he oti tenei kia
aroha au ki enei tangata. He mea oti
tenei kia wakapuakina atu e au ki a ratou
nga mamae o toku ngakau? Ko tana kupu
i korerotia ra na ratou na nga Mihinare te
kupu ki au kia tohe tonu au ki a Wiwi. He,
korero teka kahore rawa ratou i pena, e
ngari na ratou toku iwi i pupiri kia
nohomarire ai otira, i heke tahi a matou 
roimata oku o ratou i tangi tahi matou i te
mahi a Tu pete Tua raua ko Marenu ki au
tangi tana matou i nga ra katoa ka kite
hoki matou i nga kino e tupu haere ana i
roto i toku iwi na nga kino hoki o ngia
hoto o Wiwi i homai ki toku wenua, he
mahi kino i te ra tapu i hoatu i nga mano
o te kino ki toku iwi Nui rawa atu hoki
te kino o nga apiha i te kino o nga hoia.
Ka tohe tonu mai e ta Pete Tua ki na
kia turakina e au taku kara ki mai hoki
ko te kara e Ingarangi Otira e hara i te
kara e Ingarangi tioku ano toku karai
moia ano ia mohio hoki nga apiha e
hara i te kara e Ingarangi. Heoi ano ka
riro i a ia aku ware, me toku wenua,
na teka Kawanatanga. Heoi ano ka haere
atu au ki te Kai Wakarite Ingarangi ki
toku hoa, e wakawiruaki tonu nei ki au,
kia tiakina ai au e ia no mori ka hoatu
matou ko aku tamariki ki runga ki te
 Pahiriki, he manuao nohinohi no
Ingarangie wa aku marama i noho ai ai ki
runga ki taua kaipuke. Ahakoa tata rawa
te kaipuke he! ki uta kahore au i haere
ki tau kei mau au i a Wiwi. Ki tohe ano ti.
Kawana e Wiwi ki te hopu i mi kahore au
i haere ki uta Homai ana e Wiwi nga
kapi ano kia, Kapene Hanata, ki te
rangatira o te kaipuke o Ingarangi mo tana
tiakanga, mo tana atawainga i au. No
muri ka hopukia e Wiwi te Kai Wakarite o
Ingarangi ka maka ki roto ki te ware
herehere, ka korerotia nuitia te Kai
Na iwi, ko tona matenga i waiho hei utu mo
nga tangata o Wiwi i mate i a maua. Tena
e te Kingi e wakapai ana ranei koe i tenei
mahi. Heoi ano kua riro taku katoa i
te Kawana o Wiwi, ka wahia toku wenua
Ka Hoatu ki e tahi o aku tangata haere atu
ki a ratou ko tetahi taha kia Tati, ko tetahi ki a 
Retami ko tetahi ki a Pawaita, katahi ka nui

rawa te riri o toku iwi no te mea, ko nga
tangata tutu, ngakaurua i utua ko nga
tangata wakaaro tika i pehia ai raro, ko o
ratou wenua tangohia e Wiwi.
Na wai ra, ka hua te kino i Tarawapou
a tenei titake i wawai ai he wahine t
tona e nga hoia o Wiwi ki uta kahore i
wakaae nga tane ko te timatanga tenei o
te pakanga. Wakapatipatia ana e te
Kawana etahi nga rangatira maori tokowa ka
mau ka hoea ki runga ki te kaipuke e
Wiwi, ka herea nga ringaringa me nga
waewae ki te mekameka, te mea i herea
ai te turi ki ana korero. Ka tohe ano
ratou e Wiwi ki te hopu ano te utu o matou
kahore imau. Ka tahi ka tino pawera toku
iwi ka huihui ratou ka noho kotahi ano te
nohoanga i noho ai Te mea te haere ai
ratou ki te tahu I nga ware e hariwi i
Paipeiti ki te patu i a Wiwi, na nga
Mihinare e hupuri, koia i noho ai. Kahore ia
te Kawana i ata noho wakarongo tono ki
nga korero e Marenu. Ano ra ka
wakatika tona tana ka haere ki Mahena ka
wawai matou, a o iwi te kau e oku
tangata i hinga i reira, he tokomaha hoki
o Wiwi i mate i a matou.   Ka
hoki a Wiwi ki Papeiti.  No muri ka
wawai tino matou I Haapape, i Wahaha i
e ngaro kahore I tokomaha rawa o matou i
hinga i enei wahi kua tuhituhia e te
Kawana o Wiwinga mahi o nga parekura
nei, kua ki atu i riro i a ratou te papa.
Kahore i wai ngakau nga hoia ka
nui haere te ngakau o toku iwi, ko te
tikanga ano tenei mau e ki atu ki nga
Apiha o Wiwi ki etahi pakeha hoki ma
ratou e wakapuaki atu aku korero ki a koe.
Ae ra, e kore taku iwi e pai ki nga tikanga
ki nga mahi a nga hoia o Wiwi.
E kore matou e wakaatu atu ki nga tikanga o
nga Mihinare Pikopo. He tikanga a
wakapono ko ta matou wakaakona ai e
wakapono ai, kahore ano he tangata kotahi o 
toku iwi i tango i to ratou wakapono kahore
ano i wakarerea to matou wakapono i
wakaakona ki a matou i mua, kahore he tangata
a kotahi kahore hoki ratou kua
wakapatipatia nei ki te moni tango i te
wakapono o Pikopo. He aha hoki te mea i
mmia m enei tangata ki ringa ki a matou ?
Otira e te Kingi he tangata ma koe, he
angata matao, kia tika hoki te wakaaro.
Tenei ano hoki tetatu mea kino, e pouri
io au, ka korerotia nei e tu kia a koe.
E kore e huna e au tetahi wahi nohinohi
o te mea nei muri tata i te parekura o
Hanpapa o Hahiahia e tina nei nga marama
kua pahure. I patua e Tio Moko e etahi o
aku tangata o Punahania, otira he tangata
kino ia nana hoki i arahi te tangata i tonoa
e te Kawana ki te hopu i tetahi aku
rangatira, he maha nga mahi kohuru o taua
tangata ki toku ite i a ia e noho ana ki a
ratou I patua hoki i Nikora, me tetahi
atu tangata o Wiwi, kua wareware au ki
tona ingoa.
Ekore au e wakapai i nga kohuru nei,
he mea wakapouri hoki i toku ngakau,
ahakoa i patua ratou runga i te
wariai, kahore hoki I wakaorangia e Wiwi he
tangata kotahi o toku iwi kahore au i
wakaae ki te matenga o enei tangata
tokotoru, mehemea e tika ana kia waka,
matea ratou he ahakoa te mate ai.
 Katahi matou ka rongo e te kingi  kahore
koe e pai ki te mahi a Tu Pete Tua raua ko 
Marenu. a, kua ki atu koe kia wakahokia
mai taku Mana ki au.
Ka wakapai atu ki a koe mo tena kupu, e
ki mai ana oku hoa aroha ki au. I pena te
kupu o te kingi, tika o Wiwi. Otira
kahore i wakahokia mai e te Kawana
toku ware me oku wenua kahore ano i
wakaarahia e ia taku kara e tohe tonu
ana ano ia ki te hanga pa ki te mahi ware
kua utua e ia a Tate a Hitoti a Paraita,
kia waiho ai ratou hei Kawana 1,000 o nga
tara mo te tau kotahi ko Utanui kahore
i wakaae ki te tango i aua utu e utua ana
hoki e te Kawana etahi o oku tangata hei
kai wakawa hei kai, wakarite moana a 
tutua noa iho mo ratou he hanga noa iho ta
ratou wakaae atu ki a Wiwi.
Kei pohehe koe ki te kupu a te kawana
me ka ki atu e wakaae ana te tokomaha o

inga rangatira maori mo nga tangata ki a
Wiwi, kahore, He hangra noa iho engari
 hiahia ana etahi ki nga moni e Wiwi.
He nanakia rawa e taea taka ana e
ia te hakara nm natu o toku iwi,
karangatia ana e ia a te Kawana e Wiwi ki taua
hakari nana hoki te waina haurangi ana
te tokomaha o ratou korero ana e Haoti
ma i a ratou korero patipatu ki a te Kawana
otira ko etahi I tika te korero ki atu ra
ratou ki a ia e wakaae ana ratou ki te
wama, e Wiwi, e hara ia i te wakaae atu ki
a Wiwi, e ngari e wakaae ana ratou ki to
ratou Kuini ki a Pomare.
He mahi pokanoa te mahi e pokanoa
nei e te Kawana ki toku iwi, no te mea e
mohio ana ia e kore te Kingi e Wiwi ratou
ko etahi o ona hoa komiti e pai ki te mutu
utu Pete rua kua ki atu nei hoki ki!i
wakahokia mai ki an taka mana heoi ra
hei runga nei e ia nga kino e tupu i wori
nei te rongo  I te kupu o tona Kingi u
nga rangatira mohio hoki e Wiwi.
Kua tukua mai e te Kawana tana
kaipuke tima ki te tika makumau ai au
u otia ringaringa  heoi ka oma an ki
runga ki te maunga, e noho nei au roto i
te ware kinokino. Kahore au rongo atu
i tana kupu e tupato ana hoki au ki taua
korero no te mea kahore ano i
wakaara hia e ia taka kara kahore ano kia
wakahokia mai toku ware me oku wenua. E
mea ana ia te he taku mo taku kore e
wakarere I oku hoa tawao o mua, i nga
tangata o Ingarangi no ra e kore hoki
au e wakarere I a ratou e kore hoki
waka rere I taku tikanga wakapono, e kore hoki
e wakarere e toku Iwi, te pa nou ina te
aha te aha.
Kei Raiatea au e noho ana e hara tenei
wenua i au, kahore i au te papa o mua
iho o mua iho, ko Takaha, ko Raiaten, ko
Huahine ko Maiawau, ko Porapora, ko
Maurua, lie wenua ke te rangatira ke ano
a ratou, e hara i au otia te hoa ano nokia
a kore ratou e wakarere I auma ratou ki
 tiaki ka ui atu ano au ki a ratou ki nga
tangata hoki o Ingarangi i aku mamae
katoa.

Heoi tatari nei ao kia tae mai he rongo
no te wentuto Wiwi kua tae mai hoki a,
rongo taku tuakana, ka pai, i te Kuini
Wikitoria, e wakapono ana ano hoki an ki
te mahi tika ki te mahi pono a Rui Peripi
a te Kingi ? mohio ana ano na te
tan gnte pie he tangata atu wakaaro etahi o na
Kaiwakariterite e pai ana e ratou wakaaro
ki a matou e pai ana hoki a ratou korero
mokta. Tona hoki e te Kingi kia pena to
atawai ki au me tau e pai ai kia atawai te
tangata ki a koe ata wakaaro hoki ki
au te wahine aumeake ka wanau taku
te mahi ima rongo au ki te Kuini o Wiwi,
he wahine pai, he matua hoki e tanga pea
ia ki au, a ki atu nei au ki a ia kia wakaara
hoki ta I au.
Heoi ano ka mutu taku korero ki a koe.
ti e korero pono taku korero me te korero
teka wakarerea ana wakarerea hoki te
ata wai ki an, otira ka ki au nei an he pono
kaua, taku korero. Heoi tria te Atua pono
koe e tiaki,
he mea tuhituhi i te Puni e
Waihahau I Raeatea i te
rua tekau ma rima o
Hepetema I te tau 1844.
NA POMARE.

HE WHAKAARO.

Heahea kei mua I te aroaro rapea he
pai ? Kua mate atu i a koe.
Moe iho taku teinimm e whati haere atu
te ope o te Matarahurahu hore he
maharaharatanga ki te putea ko te poti mea 
anake ano ki te ringaringa okioki rawa
ake, he taenga ki te tumuaki o Mangataniwha.

E ora ra nei tenei whati ki te rite kau?
E mahana ra nei ratou ki o ratou paki kau?
Hei atu tena muri ? Tukua atu kia haere
te patunga o te rau taonga e Hokianga.
Kaua koa na ratou e humerea ki te ara
tukua atu nga ruruhi ki te pio tawhara hei
oranga mo te whati, ki te kau te manawa.
AKARANA.

CHRISTOPHER FULTON Kaita o te KAWANA