KO TE KARERE 0 NUI TIRENI
[Na te Kawana i mea kia taia]
Vol 4] AKARANA TUREI, APARIRA 1, 1845.  No 4

Ma taua ma te Maori hanga kua
hoha, noa ata nga korero o te mea a Hone
Heke. He ahakoa ko te rau o te iwi kia
rongo kau i nga tikanga e kake ai ranei i
te wahi ranei o pokaikaha ai te Tangata
Tutu e Ngapuhi e takoto ake nei he
tirohanga ma Taua ma te hunga noho marie.
Noho nei  Noho nei me te whakatea
tieke ki nga taki i te Merikena te iwi i
karangatia hei awhi mona e haria te
tino tangata te mea poka nei ake te
korero e nga Pakeha o te Wahapu. I penei hoki
pea ianei nga mea mai ki a ia ki a Heke, e
E ai te mea e kakaha to Whainga, tenei
taku kaipuke kia rere kei tawahi kei te
hoko mihi etahi Paura.  Whakarongo
ana ko te tangata nei me te koa e te
ngakau ehara! tupu teina kihai i whau
ki tore mai ko te ringa o te tupuna o
Kawiti, heoi ano ko te nuinga i nui ai
Homai hoki e tera ki a te Kapotai tuaranga
a tohu ana, E toru rau topu wahia e
ono ki ake mo te whawhai kau ki te
Pakeha titiro ana te Mihinare ke kino
nei kei runga tena ta Te Wiremu i Te
Kepa, a Te Reweti I te Ropiha, e Te
Waka Nene a Tarena, a Te Awa a wai
Rangatira mo te pai tena mo te Atawai
ki te Pakeha, E hua e ngari te tetahi
wahi kia nohinohi ara i nonoho ehara

ka tino kawea e te Taua ki Kororareka.
Nohoia mai e te pakeha kotahi rau topu
ko tera ki a Heke i ngare kia kawea
awateatia ka tapa tino ko te tupuna ke
Kawiti takahia a Potia heoi ano kihai no
te ra ka tu e kekere ana e toru tino
tekau takitahi o te Pakeha tutia ai nga 
rata e rata o Kawiti. E rua tino
takirihanga o te Maori tangohia ake e te Pakeha
ko te whanau a Kawiti mate
rawa tangohia ata o te raua ko te Rangatira o te
Manuao kihai ata mate. Ko nga mea
Rangatira aneiko aku o nga hu a te
Taati riro i te Pakeha. Waiho iho ko te
rakau iringikara atu tera ki Kaikohe kia
Hone Heke. Ehara i te mea he mea
tango a whawhai kihai hoki tangi Nga
Pu he mea noho maori noa iho te Pa o
te Hoia i Maiki e Te Taua ko nga
Pakeka koia kua riro noa atu ki waho noho ke
iti waiho ka tatari he Pa taea mo Heke. Mate
iho i konei ko te mokopuna i te Waka raua
ko Patuone na tenei ki te Taua auaka te
hikakatia e te Pakeha ko te kaumatua
kore hoki, penei ahakoa iti te Pakeha, haere
ana tera ki te Tata, ka wati. Akuanei ka
wehi tenei ka it Heke te kia whanga mai
mona i te Waimate raua ko Hokinga.
Heoi ano ko te unga tonutanga mai o
te kaipuke Marikena he Manuao ka tahi

ka pau atu te karanga a Heke ki te
Rangatira. E hoa mau a Pewairangi ne. 
Katahi tera te Rangatira o te Manuao ka ki
mai. E Ia e Heke kahore tonu ahau
e pai ki te kainga kahore he kino a toku
Iwi a Marikena ki te Pakeha o Ingarangi
e ata Noho ana te Pakeha o te Wenua ka
murua maoritia e te Tupuna e Kawiti e
ai te mea e tahuri koe ki te Pakeha o te
tahataha ka tino riri Taua Nan, Ekore
koe e hira ake tena iwi Ingarangi tona
iwi Nui, he mano tini waioio. Nau koe
kia tohe ki te tutu ina ko te Ngaronga e
Ngaro ai koe a koe anake ano ia hoki te
tangata tutu. Heoti ano wakarongo
tonu pea te Tawiti nei ko te tino rarunga
ramai hore he kuhu kaim hamuma a!
Waha. Ko nga Paura ma Heke tangohia
ake e to Rangatira o te Manuao.
E tama ma ki te rapu ake i te Ngakau, he
ra tahi tonu ina tenei tu tangata Ina ra
moe iho nga Tohanga o Ngapuhi he ra tahi
tonu Ma te Tai epari mai nei ka he ai te
Manawa, o te Iwi tutu koia, Ki ake
tenei Rangatira he mea pai kia ahatia
taua mahi e tenei mea e te Tutua heoi te
mea ma te Kuware, he tangotango i te
oneone hei tana Riwai hoko poro tupeka. 
 ko Nga Ahuareka anei i te ata Noho
raua ko te Rangimarie tena ko Kaikohe
raua ko "Taumarere he tuohu pea ma
tena Iwi a te Makariri ka whai hoa takaro
hoki ki taua Taonga i hiahiatia Nuitia ai e
Ia. Koeuea Poa. Tupeka mara, e hanga
nei ki te Rarauhe ekore hoki te kaipuke
e tata atu ki "Taumarere te arainga
mai e te Manuao.
waiho ma tenei mea ma te Kaware te
 Atanoho Ahakoa ko te tata, kua atu ki
te Pakeha Auea tak a Ariki e te Kawana
t a Taku Mata e te Pakeha i wakatupuria
ai ahau i Rangatira iti i Nui Tireni.

KI TE KAI TUHI O Te KARERE.
E hoa, e mea ana ahau kia tuhituhihia
e koe te timatanga o te mahi Whakaako,
ki a kura Weteriana, konei i Akarana.
No te 5 o nga ra o Maihe i tae ake ai a
Kawana, me nga Rangatira Pakeha ki te
timata i nga mahi o te kura. ka rupeke
ratou ki roto ki te whare katahi ka korero
a Te Rore tetehi wahi o nga karaipiture
ka inoi hoki ki te Atua a ka mutu. Na,
kei runga ko Te Kawana e korero ana.
Ka mea ia,E koa ana ahau ki te mahi
nei ta te mea e maharia ana ahau, ma te
penei ka kake ai te maori. Ka kake tona
mohiotanga, ka ngu tikanga o te Pakeha,
ka tupu haere hoki te wakapono. Koia
ahau ka wakapai atu nei ki tenei kura. 
Katahi, ka korero a Kawana ki nga take
i wini ai te tima Weteriana i mea ia
I te oroko timatanga o te Hahi Karaitiana
i tika nga mate, otira kihai taro ka tupu
te he i roto i te Hahi. Ka he nga
waka akoranga me nga mahi i nga tangata ka
te nui haere ana te he i nga tau
na wai witi a ki te hoa kuare, hu kia tupu ko
Matina Ruta. Otiia ite te Atua ia i
wakaatu hei wakatika te nuthi hei kamura i
te wakapono, hei wakahoki ka tahi ki
te tikanga o nga karaipiture kua mahue,
a, ka tupu i reira te mahi o te Hahi o
Ingarangi ka mahi, a kihai taro ki he
ano ka mangere noa iho nga tangata,
ngaro noa nga mau ki a ka tupu ko
Hoani Weteri me me ona hoa. I tupu ratou
i roto i te rima engarangi titiro ana
ratou ki nga mahi ka ha, na ka kaha ratou,
ta Hoani Weteri mai ki te Kauwau i nga
kupu o te Atua kia nui te ratou tohe ki
nga tikanga o te wakapono, kake ana te
mahi i reira ia e mai nei ano. Kahore
ahau i wakaaro te Hahi ke ano te
Weteriana. Ki atu ia kotahi ano te take, kotahi
te pukapuka kotahi te wakapono, kotahi
ano hoki te mutunga. Kia kite ahau i te
nui o te mahi o tenei Hahi, koia ahau ka
wakapai atu nei."
Katahi ka mea a Kawana  E wakaaro,
ara,iriri ki nga kohikohinga moni i
tawahi hei kawe i te rongo pai ki nga taniwi

katoa ? E nui ana te kohikohinga a nga
tangata o tenei Hahi hei kawe mai i nga
kai wakaako moe noa tikanga ki tenei motu.
Koia ahau ka mea ai, kia kaha tatou nga
pakeha o konei ki te wakatupu i te mahi
iwi, Katahi a Kawana ka mea ki a Te
Rore.  E hoa, e Te Rore i au e mahara
nei ki te kaha o koutou Hahi ki te
wakaako i nga tangata maori ina e
wakapai ana toku ngakau.
Heoti ano ka mutu ta Te Kawana ra ,
kei runga ko te Karaka e wakamaori ana
I nga korero e Te Kawana ki nga tangata
maori. Ka mutu tana kei runga ki Te
Patara e korero ana ki nga komiti tapa
ai te kura nei, me nga kohikohinga moni
a nga pakeha. E witu tekau pauna, kua
riro mai, hei wakaatu i te ware, otira kihai
rite Kamutu  nei kei runga ko Wiremu
Tera Te Awaitaia. Koina ano te pai o
ana korero ana na! Ka mea ia. Tenei
taku wakaro I mua kahore a matou pai.
Kihai matou i mohio ki a Te Karaiti i
poanau katoa o matou tupuna me matou
hoki i poauau noa iho. Heoti ano ta matou
I pai ai he patu pautua ana matou
wanaunga kainga ake patua ana matou e
o matou Wanaunga pau ake, I naianei,
kua tae mai tenei wakaaro hou, wakaaro
pai, ma koutou, na nga pakeha kawe mai
ra koutou i wakakite mate ingoa o te
karaiti te taku kia wakaora. Katahi
matou ka mahara koia, kei a koutou te
Atua pono. I mua i wakaaro matou ae,
Atua ano to matou ka rongo ki a koutou,
katahi ka mohiotia e hara nga Atua, maori,
ka mea matou me wakarongo tatou ki ta
ratou korero. Koia koutou kua kite i a
matou e noho ania i runga i te pai. E
Mahara ana hoki atuia, ka he matou i
imarie he ana ki to koutou aroaro.
Ko ta Te Kawana i mea ki nga wehewehenga
 i roto i nga hahi e tika ana. Kua
rongo matou he hahi taurekareka to 
Weteriana, te Hahi rangatira te Ingarangi ko
tetahi e haere ana ki te renga ko tetehi e
haere kia ki te rangi. Kahore matou i
mohio ki te wakaaro ki enei tikanga e hara i a
matou, na koutou ano me waiho ma koutou
e wakarite. Ki to matou wakaaro kotahi 
ano te take ko nga hahi erua he manga
no te pakiaka kotahi, e hari ana a hau ki
taku rongonga ki a Te Kanawa i a ia i
mea kotahi ano te take.
 Tenei ano hoki tetete wakaaraku.
Kotahi te tangata ki runga ko te
kauparaha. Otiia kua wakaritea tera e Te
Kawana, me waiho tera. Ko matou ko
Waikato kahore ano he khio o matou
ona te kino pai.
Kotahi anokiraro, ko Hone heke E,
He mea taua wakaaro E kore taku wakaaro
e eke atu ki runga ki taua. Ki te mea ka
tuhituhi mai ia ki au ka mea mai i roa.
E Wi, e kore koe e pai hei hoa moku tenei
kei au te tikanga e kore au e rongo. Ko
te mai pai ki au ma me noho marire E
kore aiwu  wawai ma te tangata e kite
mai, te ra, ki au, katahi ahau ka wakatika.
Na ko Hone Heke, e  rite an iti ki a
Ponupata i a ngangare ia ki a koutou i te
takiwa iho, ko ai te utu mo tana kino 
Waihoki, me Heke, ka tohe tonu ia ki
te kino, a te tukunga iho, koia ano te utu.
Ki te rongo nga rangatira o Waikato o
Manukau, o hea e hoa kaua e atu i tatua
tikanga. Ki te mea ka haere mai ia ki
konei ka mea mai koutou ki te wakatika
matou ka wakatika a koutou e wehi.
E kore matou e pekimona ma koutou e ki
mai kia wakatika, ka waka tika matou.
Ko te kura pea e wakama ana ahau ki
tenei, hei wakatutia ite matauranga na tenei
mana i ora ai matou.
Ko Hone Heke, kia mahara ia ki te kupu
o te Karaiti i mea ko te tangata ki ta nei
tona ringaringa ki te parau, a He titiro ano
ki mua ekore ia e pai mo te rangatira
tanga o te Atua. Ehara tenei kupu mo
Heke anake otira moku, mo nga tangata
katoa hoki. Kia kaua matou hoki ki te
kino i muri iho i te wakapono, ta te mea
na tenei kupu hou i ora ai matou.

Heoi ano a Wiremu na kei runga ko Te
Rore, Ka mea ikai, e Te Kawana,  e
wakapai ana ahau ki a koe ta te mea e tika ana

to wakaaro ki te maori. E rongo ana hoki
koe ki nga Mihinare e wakapai ana ratou
ki tou mianga ki te tangata maori he
tikanga atawai hoki.  
Heoi ano ka mutu, puta ana ki waho
haere ana ki te matakitaki nga whare kua
oti te hanga mo nga tangata o te kura.
Ko momotu haere nga pakeha.
Tenei te tikanga I wakaritea ai te kura
nei hei wakaako i etahi o nga monita
o nga wahi ki nga tikanga o te rongo pai,
me nga wha, kia wakaakona hoki ratou ki
te tuhituhi me te ree pakeha me era ata
tikanga a te pakeha mohio ratou,
ka wakaritea ratou hei kai wakaako mo nga
kainga maori.
Naku,
Na to hoa
NA TE PATARA

E NGA RANGATIRA Maori

Tena eka whakaarohatantra ki a koutou.
Earahi te matapouritanga o te ngakau ki
nga mahi whakaahunke o etahi e tatou!
Katahi ano te mea he ko tenei kororiroringa
ki Kororareka mo te taea, kahore rawa he
take heao mei whai taka, ekore e kaha
nga mane Pakeha e parare haere nei i nga
huarahi o Akarana. Heaha koia te pai o
tTutu E He aha tona tukunga iho ? Ka
mea au kua rite ke ou tatou whakaaro kia
whakakotahitia tatou mo te ora mo te mate.
Tena ko tenei aua kua hoki nga
whakaaro o etahi ki nga whakatupuranga
onamata. Otiia ekore te ngakau e wareware
ki te piringa mai ki te Pakeha o nga
Rangatira o Hokianga o Kaiparau o
Mamana o Waikato, o Kawhia, o Aotea o
Whaingaro o Hauraki katoa, me te tini atu hoki
nga Iwi whakaaro pai, Tena e aku hoa
purutia tonutia te koutou whakararo
whakapahure i te kino ko reira tatou maiengi
ake ai i nga amai, pouri o te raruraru ka
whakahonoretia to tatou Motu e te rau o te
kai matakitaki ka hua tonu mai te Taonga
i tawahi hei whakaahuareka i te tini o to
hoa a ka kakahu haere te pai i roto i a tatou
te atawhai me te rangimarie.
AKARANA

TANGI

Titiro e te iwi ka pouaru Tireni I
mana Te Putu tena ka heke.
Karekare ra e te tai Tokerau.
Toko Rangatira ka hinga ki te Po.
Pupu koa ra nga wai i oti puna,
Rite i aku kaea pupuhi nei.
Nguru ka paki mai nga toke e Maiki
Taku noa pourura e tukituki nei.
Ka hua whakarere aku mate ki te rongo.
I te hara whakaheke te toto o te iwi
MakaU i ahau kua whiua ki te mate
Te Ipo whakakahu I te tini o te hoa,
Aue! aku kino ka pekea ki runga
mataara kati ana nga uri i a Hongi
Ka ngaro hoki ra aku rawa te hara
Opua mai aku hungahunga kore,
Ka werohia aua tana kai kiri.
Ka noho mehumeka aku tama i te whare.
Torangi whakawehi te Ra ki te rua.
Akarana Mahe 15, 1845.

TIROHIA.

E hoa ma, Tenei te hiahia
nei nga Pakeha o Aotea
ki etahi kai mahi ma ratou ki
reira ko te ritenga o te utu koia tenei
kotahi te kau ina ono o nga hereni
mo te marama kotahi kei a ratou
ano hoki he tama ma te kai mahi.

CHRISTOPHER FULTON, Kaita o te Kawana.