Te Karere O Nui Tireni 1842-1846: Volume 4, Number 4. 01 April 1845 |
1 13 |
▲back to top |
KO TE KARERE 0 NUI TIRENI [Na te Kawana i mea kia taia] Vol 4] AKARANA TUREI, APARIRA 1, 1845. No 4 Ma taua ma te Maori hanga kua hoha, noa ata nga korero o te mea a Hone Heke. He ahakoa ko te rau o te iwi kia rongo kau i nga tikanga e kake ai ranei i te wahi ranei o pokaikaha ai te Tangata Tutu e Ngapuhi e takoto ake nei he tirohanga ma Taua ma te hunga noho marie. Noho nei Noho nei me te whakatea tieke ki nga taki i te Merikena te iwi i karangatia hei awhi mona e haria te tino tangata te mea poka nei ake te korero e nga Pakeha o te Wahapu. I penei hoki pea ianei nga mea mai ki a ia ki a Heke, e E ai te mea e kakaha to Whainga, tenei taku kaipuke kia rere kei tawahi kei te hoko mihi etahi Paura. Whakarongo ana ko te tangata nei me te koa e te ngakau ehara! tupu teina kihai i whau ki tore mai ko te ringa o te tupuna o Kawiti, heoi ano ko te nuinga i nui ai Homai hoki e tera ki a te Kapotai tuaranga a tohu ana, E toru rau topu wahia e ono ki ake mo te whawhai kau ki te Pakeha titiro ana te Mihinare ke kino nei kei runga tena ta Te Wiremu i Te Kepa, a Te Reweti I te Ropiha, e Te Waka Nene a Tarena, a Te Awa a wai Rangatira mo te pai tena mo te Atawai ki te Pakeha, E hua e ngari te tetahi wahi kia nohinohi ara i nonoho ehara ka tino kawea e te Taua ki Kororareka. Nohoia mai e te pakeha kotahi rau topu ko tera ki a Heke i ngare kia kawea awateatia ka tapa tino ko te tupuna ke Kawiti takahia a Potia heoi ano kihai no te ra ka tu e kekere ana e toru tino tekau takitahi o te Pakeha tutia ai nga rata e rata o Kawiti. E rua tino takirihanga o te Maori tangohia ake e te Pakeha ko te whanau a Kawiti mate rawa tangohia ata o te raua ko te Rangatira o te Manuao kihai ata mate. Ko nga mea Rangatira aneiko aku o nga hu a te Taati riro i te Pakeha. Waiho iho ko te rakau iringikara atu tera ki Kaikohe kia Hone Heke. Ehara i te mea he mea tango a whawhai kihai hoki tangi Nga Pu he mea noho maori noa iho te Pa o te Hoia i Maiki e Te Taua ko nga Pakeka koia kua riro noa atu ki waho noho ke iti waiho ka tatari he Pa taea mo Heke. Mate iho i konei ko te mokopuna i te Waka raua ko Patuone na tenei ki te Taua auaka te hikakatia e te Pakeha ko te kaumatua kore hoki, penei ahakoa iti te Pakeha, haere ana tera ki te Tata, ka wati. Akuanei ka wehi tenei ka it Heke te kia whanga mai mona i te Waimate raua ko Hokinga. Heoi ano ko te unga tonutanga mai o te kaipuke Marikena he Manuao ka tahi
2 14 |
▲back to top |
ka pau atu te karanga a Heke ki te Rangatira. E hoa mau a Pewairangi ne. Katahi tera te Rangatira o te Manuao ka ki mai. E Ia e Heke kahore tonu ahau e pai ki te kainga kahore he kino a toku Iwi a Marikena ki te Pakeha o Ingarangi e ata Noho ana te Pakeha o te Wenua ka murua maoritia e te Tupuna e Kawiti e ai te mea e tahuri koe ki te Pakeha o te tahataha ka tino riri Taua Nan, Ekore koe e hira ake tena iwi Ingarangi tona iwi Nui, he mano tini waioio. Nau koe kia tohe ki te tutu ina ko te Ngaronga e Ngaro ai koe a koe anake ano ia hoki te tangata tutu. Heoti ano wakarongo tonu pea te Tawiti nei ko te tino rarunga ramai hore he kuhu kaim hamuma a! Waha. Ko nga Paura ma Heke tangohia ake e to Rangatira o te Manuao. E tama ma ki te rapu ake i te Ngakau, he ra tahi tonu ina tenei tu tangata Ina ra moe iho nga Tohanga o Ngapuhi he ra tahi tonu Ma te Tai epari mai nei ka he ai te Manawa, o te Iwi tutu koia, Ki ake tenei Rangatira he mea pai kia ahatia taua mahi e tenei mea e te Tutua heoi te mea ma te Kuware, he tangotango i te oneone hei tana Riwai hoko poro tupeka. ko Nga Ahuareka anei i te ata Noho raua ko te Rangimarie tena ko Kaikohe raua ko "Taumarere he tuohu pea ma tena Iwi a te Makariri ka whai hoa takaro hoki ki taua Taonga i hiahiatia Nuitia ai e Ia. Koeuea Poa. Tupeka mara, e hanga nei ki te Rarauhe ekore hoki te kaipuke e tata atu ki "Taumarere te arainga mai e te Manuao. waiho ma tenei mea ma te Kaware te Atanoho Ahakoa ko te tata, kua atu ki te Pakeha Auea tak a Ariki e te Kawana t a Taku Mata e te Pakeha i wakatupuria ai ahau i Rangatira iti i Nui Tireni. KI TE KAI TUHI O Te KARERE. E hoa, e mea ana ahau kia tuhituhihia e koe te timatanga o te mahi Whakaako, ki a kura Weteriana, konei i Akarana. No te 5 o nga ra o Maihe i tae ake ai a Kawana, me nga Rangatira Pakeha ki te timata i nga mahi o te kura. ka rupeke ratou ki roto ki te whare katahi ka korero a Te Rore tetehi wahi o nga karaipiture ka inoi hoki ki te Atua a ka mutu. Na, kei runga ko Te Kawana e korero ana. Ka mea ia,E koa ana ahau ki te mahi nei ta te mea e maharia ana ahau, ma te penei ka kake ai te maori. Ka kake tona mohiotanga, ka ngu tikanga o te Pakeha, ka tupu haere hoki te wakapono. Koia ahau ka wakapai atu nei ki tenei kura. Katahi, ka korero a Kawana ki nga take i wini ai te tima Weteriana i mea ia I te oroko timatanga o te Hahi Karaitiana i tika nga mate, otira kihai taro ka tupu te he i roto i te Hahi. Ka he nga waka akoranga me nga mahi i nga tangata ka te nui haere ana te he i nga tau na wai witi a ki te hoa kuare, hu kia tupu ko Matina Ruta. Otiia ite te Atua ia i wakaatu hei wakatika te nuthi hei kamura i te wakapono, hei wakahoki ka tahi ki te tikanga o nga karaipiture kua mahue, a, ka tupu i reira te mahi o te Hahi o Ingarangi ka mahi, a kihai taro ki he ano ka mangere noa iho nga tangata, ngaro noa nga mau ki a ka tupu ko Hoani Weteri me me ona hoa. I tupu ratou i roto i te rima engarangi titiro ana ratou ki nga mahi ka ha, na ka kaha ratou, ta Hoani Weteri mai ki te Kauwau i nga kupu o te Atua kia nui te ratou tohe ki nga tikanga o te wakapono, kake ana te mahi i reira ia e mai nei ano. Kahore ahau i wakaaro te Hahi ke ano te Weteriana. Ki atu ia kotahi ano te take, kotahi te pukapuka kotahi te wakapono, kotahi ano hoki te mutunga. Kia kite ahau i te nui o te mahi o tenei Hahi, koia ahau ka wakapai atu nei." Katahi ka mea a Kawana E wakaaro, ara,iriri ki nga kohikohinga moni i tawahi hei kawe i te rongo pai ki nga taniwi
3 15 |
▲back to top |
katoa ? E nui ana te kohikohinga a nga tangata o tenei Hahi hei kawe mai i nga kai wakaako moe noa tikanga ki tenei motu. Koia ahau ka mea ai, kia kaha tatou nga pakeha o konei ki te wakatupu i te mahi iwi, Katahi a Kawana ka mea ki a Te Rore. E hoa, e Te Rore i au e mahara nei ki te kaha o koutou Hahi ki te wakaako i nga tangata maori ina e wakapai ana toku ngakau. Heoti ano ka mutu ta Te Kawana ra , kei runga ko te Karaka e wakamaori ana I nga korero e Te Kawana ki nga tangata maori. Ka mutu tana kei runga ki Te Patara e korero ana ki nga komiti tapa ai te kura nei, me nga kohikohinga moni a nga pakeha. E witu tekau pauna, kua riro mai, hei wakaatu i te ware, otira kihai rite Kamutu nei kei runga ko Wiremu Tera Te Awaitaia. Koina ano te pai o ana korero ana na! Ka mea ia. Tenei taku wakaro I mua kahore a matou pai. Kihai matou i mohio ki a Te Karaiti i poanau katoa o matou tupuna me matou hoki i poauau noa iho. Heoti ano ta matou I pai ai he patu pautua ana matou wanaunga kainga ake patua ana matou e o matou Wanaunga pau ake, I naianei, kua tae mai tenei wakaaro hou, wakaaro pai, ma koutou, na nga pakeha kawe mai ra koutou i wakakite mate ingoa o te karaiti te taku kia wakaora. Katahi matou ka mahara koia, kei a koutou te Atua pono. I mua i wakaaro matou ae, Atua ano to matou ka rongo ki a koutou, katahi ka mohiotia e hara nga Atua, maori, ka mea matou me wakarongo tatou ki ta ratou korero. Koia koutou kua kite i a matou e noho ania i runga i te pai. E Mahara ana hoki atuia, ka he matou i imarie he ana ki to koutou aroaro. Ko ta Te Kawana i mea ki nga wehewehenga i roto i nga hahi e tika ana. Kua rongo matou he hahi taurekareka to Weteriana, te Hahi rangatira te Ingarangi ko tetahi e haere ana ki te renga ko tetehi e haere kia ki te rangi. Kahore matou i mohio ki te wakaaro ki enei tikanga e hara i a matou, na koutou ano me waiho ma koutou e wakarite. Ki to matou wakaaro kotahi ano te take ko nga hahi erua he manga no te pakiaka kotahi, e hari ana a hau ki taku rongonga ki a Te Kanawa i a ia i mea kotahi ano te take. Tenei ano hoki tetete wakaaraku. Kotahi te tangata ki runga ko te kauparaha. Otiia kua wakaritea tera e Te Kawana, me waiho tera. Ko matou ko Waikato kahore ano he khio o matou ona te kino pai. Kotahi anokiraro, ko Hone heke E, He mea taua wakaaro E kore taku wakaaro e eke atu ki runga ki taua. Ki te mea ka tuhituhi mai ia ki au ka mea mai i roa. E Wi, e kore koe e pai hei hoa moku tenei kei au te tikanga e kore au e rongo. Ko te mai pai ki au ma me noho marire E kore aiwu wawai ma te tangata e kite mai, te ra, ki au, katahi ahau ka wakatika. Na ko Hone Heke, e rite an iti ki a Ponupata i a ngangare ia ki a koutou i te takiwa iho, ko ai te utu mo tana kino Waihoki, me Heke, ka tohe tonu ia ki te kino, a te tukunga iho, koia ano te utu. Ki te rongo nga rangatira o Waikato o Manukau, o hea e hoa kaua e atu i tatua tikanga. Ki te mea ka haere mai ia ki konei ka mea mai koutou ki te wakatika matou ka wakatika a koutou e wehi. E kore matou e pekimona ma koutou e ki mai kia wakatika, ka waka tika matou. Ko te kura pea e wakama ana ahau ki tenei, hei wakatutia ite matauranga na tenei mana i ora ai matou. Ko Hone Heke, kia mahara ia ki te kupu o te Karaiti i mea ko te tangata ki ta nei tona ringaringa ki te parau, a He titiro ano ki mua ekore ia e pai mo te rangatira tanga o te Atua. Ehara tenei kupu mo Heke anake otira moku, mo nga tangata katoa hoki. Kia kaua matou hoki ki te kino i muri iho i te wakapono, ta te mea na tenei kupu hou i ora ai matou. Heoi ano a Wiremu na kei runga ko Te Rore, Ka mea ikai, e Te Kawana, e wakapai ana ahau ki a koe ta te mea e tika ana
4 16 |
▲back to top |
to wakaaro ki te maori. E rongo ana hoki koe ki nga Mihinare e wakapai ana ratou ki tou mianga ki te tangata maori he tikanga atawai hoki. Heoi ano ka mutu, puta ana ki waho haere ana ki te matakitaki nga whare kua oti te hanga mo nga tangata o te kura. Ko momotu haere nga pakeha. Tenei te tikanga I wakaritea ai te kura nei hei wakaako i etahi o nga monita o nga wahi ki nga tikanga o te rongo pai, me nga wha, kia wakaakona hoki ratou ki te tuhituhi me te ree pakeha me era ata tikanga a te pakeha mohio ratou, ka wakaritea ratou hei kai wakaako mo nga kainga maori. Naku, Na to hoa NA TE PATARA E NGA RANGATIRA Maori Tena eka whakaarohatantra ki a koutou. Earahi te matapouritanga o te ngakau ki nga mahi whakaahunke o etahi e tatou! Katahi ano te mea he ko tenei kororiroringa ki Kororareka mo te taea, kahore rawa he take heao mei whai taka, ekore e kaha nga mane Pakeha e parare haere nei i nga huarahi o Akarana. Heaha koia te pai o tTutu E He aha tona tukunga iho ? Ka mea au kua rite ke ou tatou whakaaro kia whakakotahitia tatou mo te ora mo te mate. Tena ko tenei aua kua hoki nga whakaaro o etahi ki nga whakatupuranga onamata. Otiia ekore te ngakau e wareware ki te piringa mai ki te Pakeha o nga Rangatira o Hokianga o Kaiparau o Mamana o Waikato, o Kawhia, o Aotea o Whaingaro o Hauraki katoa, me te tini atu hoki nga Iwi whakaaro pai, Tena e aku hoa purutia tonutia te koutou whakararo whakapahure i te kino ko reira tatou maiengi ake ai i nga amai, pouri o te raruraru ka whakahonoretia to tatou Motu e te rau o te kai matakitaki ka hua tonu mai te Taonga i tawahi hei whakaahuareka i te tini o to hoa a ka kakahu haere te pai i roto i a tatou te atawhai me te rangimarie. AKARANA TANGI Titiro e te iwi ka pouaru Tireni I mana Te Putu tena ka heke. Karekare ra e te tai Tokerau. Toko Rangatira ka hinga ki te Po. Pupu koa ra nga wai i oti puna, Rite i aku kaea pupuhi nei. Nguru ka paki mai nga toke e Maiki Taku noa pourura e tukituki nei. Ka hua whakarere aku mate ki te rongo. I te hara whakaheke te toto o te iwi MakaU i ahau kua whiua ki te mate Te Ipo whakakahu I te tini o te hoa, Aue! aku kino ka pekea ki runga mataara kati ana nga uri i a Hongi Ka ngaro hoki ra aku rawa te hara Opua mai aku hungahunga kore, Ka werohia aua tana kai kiri. Ka noho mehumeka aku tama i te whare. Torangi whakawehi te Ra ki te rua. Akarana Mahe 15, 1845. TIROHIA. E hoa ma, Tenei te hiahia nei nga Pakeha o Aotea ki etahi kai mahi ma ratou ki reira ko te ritenga o te utu koia tenei kotahi te kau ina ono o nga hereni mo te marama kotahi kei a ratou ano hoki he tama ma te kai mahi. CHRISTOPHER FULTON, Kaita o te Kawana.