TE KARERE O NUI TIRENI
[Na te Kawana i mea kia taia]

Vol 4] AKARANA, HATAREI, MAEHE 1, 1845. No 3.

I korerotia i te nuipepa o Pepuere te
tutu a Hone Heke ki te kara o Pewairangi
ata korerotia e koutou nga korero i raro
iho nei, he wakapauakanga i te tikanga o 
taua kara kia mohio ai koutou katoa.
Otira kua wakaarahia ano e matou to
tatou kara ka hua nei hoki te kino. Kei
mea nga tangata katoa na matou na te
pakeha i poka noa ki te haere mai ki konei
kahore na koutou ma te tangata wenua i
karanga mai i haere mai ai. Inahoki te
pukapuka i tuhituhia e Ngapuhi ki a kingi
Wiremu koia matu i mea ai, he ngakau
tutu ano na etahi o Ngapuhi i pokanoai ai
ki te kino. Otira kei wakaaro nga Tauiwi
ko katoa o Ngapuhi e tutu ana kahore he
rangatira ano e noho pai ana he tangata
ano e noho tutu ana. Ahakoa ra ko te
tangata e mahi ana i te kino, tona utu
akuanei he mamae mona. Tena ko te 
tangata e mahi ana i te pai, ka wiwi hoki ia
ki tona utu he pai hoki mona. Heoi ra ata
wakaaroa marietea nga korero o raro 
iho nei.
Haere ra e te pukapuka nei ki nga 
tauiwi katoa o Nui Tireni. E hoa ma tena
pea koutou na ka rongo ki te kara kua waiho
nei hei take riri ma te Kawana ki a Heke
ma. Kua rongo ano pea koutou ki te
taenga atu o te Kawana ki Tokerau i mua
ra, i tukua ai te karere ki Poihakena ki te
tiki hoia. Ka utaina nga hoia ki runga ki
te kaipuke ka rere mai a ka u ki Kororareka.
Ka rongo a Ngapuhi ka wehi
ka huihui ratou ki te Waimate ka
komiti a ka houhia te rongo a te Kawana
ki a ratou ka wakahokia nga hoia. I
taua huihuinga ra i wakapuakina mariretia
e te Kawana te tikanga o te Kara o
Ingarangi nei ki nga tangata maori, i
wakatupatoria hoki ratou kei pokanoa
ratou ki taua kara, kei hua te kino.
Heoi ka noho marire a Ngapuhi na wai
ra, ka hoki a Heke ki tana mahi kotia
pukutia ana te kara i te po. Koia ra, kua
tupu ra te kino ka hui nei i raro i a
Ngapuhi. Koia ra ka wakapuakina nei te
tikanga o te kara nei kia koutou, koia
tenei, I mua ra ka rongo a te Kuini ratou
ko nga rangatira o Ingarangi kua wakamine
mai nga tangata o to matou iwi ki
Nui Tireni ka rongo ra ki te mano o a 
ratou mahi tutu ki nga tangata maori
ka tupu to ratou aroha ki a koutou kei
wakataurekarekatia koutou e tetahi iwi
atu ranei, e etahi o matou ranei ka wakaritea
e ratou a te Kawana tuatahi, kua mate ra,
kia haere mai ki tenei wenua 
hei Kawana. Heoi ka u ia ki Waitangi, a

wakaaetia ana o Ngapuhi e nga tangata
katoa kia noho ia ki tenei wenua hei
Kawana mo tatou no reira ra!
i wakaarohia ai te kara  korerotia nei. Hei kara
tiaki matou ra i a koutou. kei
puta mai tetahi iwi ke a Wiwi ranei a
Marikena ra nei, e waka ra nei kei
tangohia kautia a Nui Tireni e ratou.
Tena pea koutou te ki mai na, Ko wai i
hua ai he kura tiaki he kare wakataupakeha
pea i te tangata maori. Kahore
kahore he pohehe no koutou kia matou
tikanga i pa mai ai o koutou kupu ki
mai ai koutou he kara tango i o koutou
wenua.  Tena Ngapuhi kei hea te wenua
i tangohia kautea e matou. kei hea te
nohoanga o te pakeha kahore i atua?
Ne? Ki mai ki a Kahore kau te wahi
wenua i riro kau mai i a matou heoi ano
ko nga Wahi kua utua e matou e takoto nei
i a matou - ka patao I tangohia noatia a
matou tetahi ahi o o to koutou wenua
kahore i utua e ai, ka tika ai tena
korero, he  kara tugo wenua tena
kara.
Na te aha i kore a riro kau nga wenua
o runga i nga pakeha hua atu na te kara
nei, na nga tikanga o te Kawana i wakaaroa
hoki kahore i ata tika marire te
munga o ana whenua i mua katahi ano ka
tika nei. Ae ra kahore tenei kara i tango
kau i o koutou wenua engari ia he kara
wakatapu i o koutou wenua kei riro i te
iwi ke koia i hoatu ai hei kara mo tatou
mo koutou mo matou..
Kua rongo koutou ki Tahiti ki te motu
tangata maori kua riro nei i a Wiwi. Ko
Pomare te ingoa o te rangatira o taua
wenua. Inoi kau ana ratou e mua ra ki to
matou Kuini kia hoatu to matou kara ki a 
ratou hei tiaki i to ratou wenua kei riro i a
Wiwi. Wakarongo mai, moi kau a Pomare
a kahore i hoatu. Ka rongo a Wiwi
kahore i hoatu to matou kara ki a Pomare.
Ka utaia nga hoia ki runga ki te kaipuke
ka rere, a te tangata rawatanga ki Tahiti
he wakataurekarekatia rawatia e ratou
nga tangata maori o tenei wenua. Mimiti
ana te tai o Tahiti i a Wiwi! Na! he iwi
nui ana tana iwi, he penei ano me tatou, he
tangata maori hoki, Ka pa! tukua e matou
te matou kara ki a ratou ina kahore o
pa te ringaringa e Wiwi ki a ratou. Tena
me kahore te kara nei konei e kore oti
ainei e tae mai a Wiwi ki Nui Tireni ? Kua
tae noa mai pea, ratou ranei tatahi iwi
ke atu ranei. Tena hoki me ko ratou kua
tae mai, ko matou i a kia ngaro atu, me
ko ratou i tae mai kua peheatia koutou e
ratou? ae ra kua paheatia koutou a
ratou? wakarongo mai me ko tetahi iwi
atu konei kua puhia kuritia nga tangata
maori kua wakangaturia ketia e kore e
taea te huna. Kei wakateka mai koutou
ki te kupu nei ma koutou e ai atu ki nga
pakeha katoa. Koia ra, au i mea mai he
kara tiaki tenei kara i a tatou, me to
raukura e te rangata maori na ka poua
ki te wenua te wakatapunga he tiakitanga
 i taua wenua i poua ai, waihoki ko te
kara nei he wakatapu I a tatou i a
matou ia koutou, kei wakataurekarekatia  e
tetahi iwi atu te tiaki hoki to tatou
wenua. Heoi ra me wao tetahi pito o
taku korero mo tetahi marama ano. Otira
wakaaroa nga tikanga nei kei pohehe
koutou.
KO TE PUKAPUKA O POMARE, TE KUINI O
TAHITI KI A RUI PIRIPI, TE KINGI O WIWI.

E te Kingi nui o Wiwi ma te Atua pono,
koe e wakaora.
Tenei taku korero ki a koe e te Kingi,
me nga ma kua mahia nei ki oku wenua
a etahi aku tangata a etahi o te tangata
kaipuke ka wakapuakina nei e au ki a
koe.
Wakarongo marire mai koe ki taku kupu
ka ki mai ai e tika ana ranei te mahi a To
apiha e Te Pote rua ki au, kahore ranei
ara taua tangohanga taku moni, a rua nga
mane o nga Tara tana aringa mai ki au kia
wakapai an ki taua pukapuka me tana
tangohanga kautanga i taku mana.
Kia mohio koe e te Kingi I te timatanga
ano heoi ano nga tangata o Wiwi i noho

ki taku wenua i mua i te tau 1839, toko
iwa tokoiwa anake ko nga ingoa enei.
Ko te tuatahi ko Hohepa Repepara, ko
tetahi o ona ingoa ko Ho Moko. I u mai ia
ki konei i Mahiha i te wenua i noho ai
ia, he iwi kai tangata te iwi o tana wenua
taia ana e ratou nga kanohi o te tangata 
nei ki te moko.
He tangata wakahihi he tangata riri
taua tangata, he ngangare tonu te mahi o
taua tangata ki oku tangata.
Ko te rua ko Nikora te ingoa. I U
mai ia i te kaipuke o Marikena i te tau
1839 he tangata tutu taua tangata he
tangata hoko rama he ware puremu tona
ware. I riria ia mo tana tutu ki nga tikanga
o matou ture.
Ko te tuatoru ko Wikia tu mai ia i
tetahi kaipuke Merikana I te tau 1840 He
tangata kino, te tangata tutu rite tahi raua
ko Nikora riria hoki Ia mo tana tutu ki
aku tikanga.
Ko te tuawa ko Peremana i haere mai
ta ki konei i te tau 1834. He kamura I
rere mai rungate kaipuke Marekana. E
ngari ia kahoraipera rawa te kino we
era kua korero ra! hoko rama i tutu
hoki i riria at otira kahore e Peremona
a Wikita a Nikora, a Ho, I wakakinonga
kautia tika ano taku riringa ki a ratou
e mohio ana nga tangata katoa.
Ko te tuarima ko Rui I I mai ia ki konei
i te tau 1830, engari ia te tangata
pai kahore ona kino kahore ia riria e au.
Ko te tuaone ko Ruka. I rere mai Ia I
tana kaipuke hokohoko i te tau 1838 no
muru ka utaina ana tona wahene me ana
tamariki ka noho tona ki roto ki a matou
te tangata tika ia, kahore i riri mai ki a
matou kahore matou i riri atu ki a ia he
tangata pai ana tangata.
Ko te tokowitu ko Wiremi I tae mai
ta ki konei i te tau 1838 kahore ona kino,
he tangata ngawari e arohaina ana e toku
iwi e noho nei i roto i a ratou.
Ko te tokowaru, ko Panata he rangatira
kaipuke hu ano ia ki konei i tana rerenga
atu ki Poihakena kotahi ona tau i noho
ai ia ki konei ko te tau 1841, engari i
wakawakia ia mo tana patunga i tetahi e
aku katipa na te kupu o ta kai wakarite
o Marikena i tukua ai e au otira he
tangata pai ia kei Hawai e noho ana koe
ana tona ngakau mo taku tukunga atu ia ia.
Ko te toko iwako Manuwiu he kaiwakatere
kaipuke no Wiwi i u mai ia ki nga
mautere nei i te tau 1828 kei Huahine e
noho ana. Te mea i riria ai he rerenga
mai no tana kuri ki te ngau i taku ka
wehea e oku tangata pehia kautia ana a
Manuwiu e tetahi o oku katipa, ko Moia te
ingoa ka tahuri mai ia ka meke i te katipa
kahinga no reira ra ka rongo a
Marenu ka tohe kia peia e au a Moia
kahore au i wakaae, wakatia ana e au tana
mate: kahore oti i au te tikanga? He
tangata kino a Marenu na ana korero
he ki a Tu Pete Tua i meinga ai hei Kai
wakariterite mo Wiwi. He tangata hoko
rama ka oku tangata te tangata puremu ki
te wahine o tetahi tangata tutu ana ki
aku tikanga, kahore ona wakama ki ona kino.
Heoi ano ra e te Kingi. Titiro ki nga
korero tekateka e Tu Pete Tua i mea ra
ia, i tutu kau ahau ki a Wiwi i pakaru i
a ratou ware, i tango i a ratou taonga.
Tenei hoki tetahi kupu mo nga mihinare
Wiwi, tokorua i o ma ki konei i te tau
1836 i hoe puku mara ka kahore
i Wakaaetia e au kahore ou I pai kia noho
raua ki uta, kahore au i kino ki a raua
kahore au i riri ki to raua wakapono i wakaaro
kau au, kati ko nga tikanga kua
wakaakona nei ki toku iwi kei homai he
tikanga ke e raua ka waiho ai hei take riri
taupatupatu ranei, hae ranei ki a matou
Wakamaori.
Heoi kahore nga mihanare Pikapo nei
rongo ki aku korero kia kaua raua a
hare mai ki uta kia wakaae ra ano au.
Me kino aku tikanga he aha ra te ki
atu ai ki o taua rangatira ? kahore I tika
kia poka kau ratou ki te pehi i aku
tikanga no reira ra e wakahokia ai e au ki
runga ki te raua kaipuke. He kupu teka
te kupu ra i toia riritia e au. He aha taku

kino ki nga tangata nei? Ko raua ra i he.
E ngari ra ko Te Pete Tua i te rawa no
te mete te tino rangatira manuwao o Wiwi
ia mohio aata ki nga tikanga ki nga
henga.
No te tau 1838 i u mai au a Te Pete Tua
e runga e te kaipuke nui i a  Wina ka 
hoe atu ia Marenu ki runga ki te kaipuke
ka ki atu ki a ia.  Ka pai te wenua nei hei
wenua mo Wiwi wakarongo mai ki taku
korero kia riro ai te wenua nei i a koe
npopo. Katahi ka tuku a Te Pete rua to
punga o tona kaipuke i Motuhata nu e
noho ana tawahi o te pa o Papete te
turanga o te kaipuke nei.
Ka tukua mau e Te Pete o tetahi o
ana apiha ki au me te pukapuka ka ki
mai E nui ana te riri o te Kingi a Wiwi,
ka ata me taku tutu ki nga tangata o Wiwi
mohe ki Tahia mo nga Mihanare Pikopo,
ka ki mai hoki i haere mai ia ki te rapu utu
kia hoatu ai e au aku moni, kia rua nga
mane o nga Tara Ka riri mai te tangata
ana kawe mate pukapuka ka mau
tona ringaringa ki tana Hoari ka mea mai
ki au. E He aha koe ka tutu ai ki tenei kawi
nui ki a Wiwi ? Heoi ano ka wakaaro
oku tangata me ake pea werohia au ki te
hoari o te tangata nei. Ka mea mai ratou ki
au, Haere e oma Ka mea mai ano taua
tangata o Wiwi ra, e ono tekau nga
manuwao o Wiwi meake rere mai.
Katahi ka wakaaro nga Mihinare oku
hoa atawai ano e mua nga tangata na
ratou au I wakaako ki te meinga a Te Ariki,
e atawai tonu nei ki au a homai tonu
nei i nga wakaaro pai ki au, ka ki mai
ratou ma ratou e rapu nga moni. No reira
nei ka wakaae atu au kia utua. Katahi ka
mutu te riri e tau apiha o Wiwi ka hoki
ki te kaipuke. Katahi au ka eke ki runga ki
te waka maori ka hoe ki Paopai kahore
au i hoe atu runga i te poti kei
mohiotia au, kei puritia e Tu Pete Tua.No muri
tata I au ka tonoa e Te Pete Rua ana hoia
ki Motuhuta rongo au te mea I tonoa ai
hei pupuri i au kia utua ai nga moni
ka tukua ai au e ratou. Heoi ano kahore
ata i mana i a ratou. Ka haere ata ki uta o
Papiete ki runga ki te Maunga, ka tahi
ka huihui mai taku iwi ki te tiaki i ata. Ko
te tikanga ra tenei o nga mahi nei, Tena
e pehea ana koe e te Kingi e tona iwi
nui E e wakaae ana koe, e wakapai ana
a nei koe ki te mahia e apiha ki au ki
a wahine e noho noa iho nei ?
Tenei hoki tetahi wahi ka wakapuakina
nei ana ki a koe. I te tau 1839, ka
tae mai ano tetahi kaipuke e Wiwi ko
Atemihi te ingoa ka paea ki runga ki
te kowatu I te Aharoa ka pakaru, kahore
m totona Na tetahi pakeha o Ingarangi
ko Eperia te ingoa nana i wakaora, rau
noa ata hoki nga tangata maori o toku iwi
e mahi tonu ana ki te papa I te wai te
ao to po, koia i ora ai, a ka tona ki uta,
e rua nga marama hanga tonu ana i te
pakaru o te kaipuke Heoi ano ka tua
matou i nga rakau papa ka hoatu ki te
rangatira o te kaipuke a maha noa ata
hoki nga mea i hoatu e matou hei hanga.
I taua kaipuke ka mahia ka oti ka
kokirihia te kaipuke ki te moana ka tika
katoa nga mea e te kaipuke mo te rerenga
atu ki waho ka purua nga pu repo katoa,
ka karangatia wakarerea aku tangata kia
huihui. Ka tohe mai ki au kia
wakakahoretia ana etahi o taku tikanga kia
wakarerea e matea te tikanga wakapono
o nga Mihinare, kia tango matou i ngra,
tikanga o Pikopo kia wakaturia e matou
te ware karakia mo Pikopo. E kore tenei
e taea te huna e te rangatira o taua
kaipuke, ahakoa te ki mai ia kahore otiia
wakapono. Tena e te kingi e wakapai ana
ranei koe taua mahi? E kahore oti te take
mo taku riri ki a Wiwi ?
(Taihoa ka korerotia te toenga o tenei pukapuka
Ta te mea kua tatua, kua wakaritea te
murunga a Parihoro a te Koukou ma i
Matakana.
Heoi ano ka mutu te tohe atu te ki o te
Kawana ratou, ka kia mohio nga tangata
katoa ka wakakahoretia nei e te Kawana
pukapuka mo ratou i tuhituhia ra e ia au
te waru o nga ra o Hanueri.
CHRISTOPHER FULTON, Kaita o te Kawana.