KO TE KARERE 0 NUI TIRENI,
[Na te Kawana i mea kia taia]

Vol 4] AKARANA, HATAREI NOWEMA 1, 1845. No 11

I nga rangi kua pahemo ake nei, kihai
otatou tino whakapono ki nga tini korero
mo te hokinga o Kawana Pitiroi Ingarani.
Katahi iwi ka whakitaki matou ki aua
korero kua tae mai hoki te pukapuka o
te Kuini hei tiki mai i a ia. Otira, he
aha matou ki te tahi o nga korero, e
whakaahua ke ana i nga mea i whakahokia ai ia.
Tenei nga kupu i ke ai matou ka
whakahokia tenei Kawana, no te mea he
Kawana ngawari ia te Kawana atawhai
ki nga tangata maori. Rapu noa ana
matou ki te pukapuka o te Kuini uto
kitea tetahi kupu hei whakatika i aua
korero.
E whakahe koia te Kuini taua tikanga
pu ano i whakaakona ai nga Kawana
kawa ? Kahore ra hoki. Na te Kuini
hu ano te tikanga, kia atawhaitia nga
tan trata maori waihoki, e kore e Kawana
Pitiroi rira, mo tena mahi.
Tera ko te take i whakahokia ai to tatou
Kawana te amuamu na nga pakeha
 tenei ake pea ka tangi ratou ki te
Kawana pai, i whakakinoa kautia e
ratou he ahakoa ra na ratou anake ano ta ratou,
ko matou me nga tangata maori, ekore e
tino pouri rawa no te mea ka hoki tenei
Kawana i runga i te aroha o te nuinga o
nga tangata a ka wakina atu e ia ki a te
Kuini nga tikanga katoa i raruraru ai
tena motu, me nga tikanga hoki e tupu
iti te pai.
Kei tetahi wahi ke o tenei Nuipepa ka
tana te haerenga o te Potete. I haere
te Potete, kia tanua nga korero he kia
kitea hoki te peheatanga o nga tangaa
noho mano whenua.

KO TE KAWANA HOU.

Kua tae mai te rongo ki a matou o to
haerenga mai o te Kawana hou. Ko Kapene
karei te ingoa. he Kawana ra no tetahi
Motu i Tawahi i paingia a Kawana Karei
e nga tangata o taua Kainga e meinga
ana, nana nga kuare e taua wahi tiaki i
whakaako mana ano hoki pea nga tangata
o enei motu e tohutohu mo te mea ka
whakarongo ratou ki otia akoranga.
E meinga ana ano hoki, e nui ana tona
whakapai ki te hunga ata noho Otira e
kore e paingia e ia te hunga e hiahia tonu
ana ki te tutu, ki te kino. He Kawana
matau ia ki nga tini mahi whakakawana.
Meake ra ka taku mai te waru, ate
rerenga kihikihi he pirautanga tutu."
Otira, ko te pai ahea taka mai ai? Ahea

puare ai nga karu o te kainga kino. Ahea 
ratou kite ai te tino kuaretanga o to
ratou mahi?
Ko nga kupu enei o te hunga tutu
 Na te Pakeha matou i whakawai. E
kuare ana hoki matou ki te kino i te
whakawa me te mahi tawai o nga
Pakeha i whakatika ai matou. Ae emara 
Na te Pakeha koutou I whakawai i Te
tamariki koia te tangata. E kore te
hanga kua hua i ui kai whakaaro. E kore
te hunga ana kapi i it moko e matau ki te
kino ki te pai ? E kore Parea atu ena 
mea tekateka e kore rawa e whakarangona.
He kore kupu koa ma koutou koia eha
mea he kohikohia noatia mai ai. Na me
he mea na te Pakeha koutou  i whakawai
te timatanga te aha koutou ka maro
tonu ta i a wa  nohoia hei  He aha hoki
i te ae tonu ai ki te ara i te kino?
Aua koa ta koutou he, e pangapanga
ketia ki runga ki te Pakeha. na koutou
ake ano te hiahia ki te kino, ki te patu i
te pakeha ki te pahua i a ratou.
He mangeretanga na koutou ki te mahi
i etahi mea, hei hoko taonga i rere atu ai
ki te tango i o te pakeha rawa. Kahore
o koutou maharatanga ki nga akoranga
a o koutou heinga, kia atawhai ki to
Tupua, otira e whakarerea ana to ratou
tikanga a aru ana koutou i te ara o te
he, e tika ana koutou ki te ara o te mate
a ki te kahore koutou e peka mai ki
tahaki ka taka iho koutou i te pari titi
tonu ka kope nga tinana a ka koparuparu
nga whenua ki runga ki nga tekoteko kohatu.

KO NGA MAHI MAMINGA A MATIU
HAPIKINI ME NGA WHAKAARO 
POAUAU A NGA TUPUNA O INGARANI.

I te Nuipepa e Maehe, me te Nuipepa
o Aperiha, tera tau kua pahemo nei i 
korerotia nga mahi makutu a nga Tupuna o
Ingarani Hua noa matou ekore e taro
ka nui haere te mohio o nga tangata o enei
Motu me te mohiotanga o nga tangata o
Ingarani i whakahorihoria ai te makutu e
ratou.Otira, e whakapono te mana etahi
maori ki te makutu ahakoa i
iririia tatou ki te tikanga o te Atua. 
Koia matou i whakaaro ai, kia korerotia
tetahi atu mahi o nga mahi kuare a nga
tetahi o Ingarani, e kahore akao korerotia
era Nuipepa kia horohoro ai nga tamariki
o tenei whakapaparanga te wakarere i
nga ra nga he o te Maketu. Kei ki nga
tangata tae riri kino ta matou ki te ratou
whakapono ki te makutu kahore e
mahara marie tini noatia te tini o nga 
tata i piri mai ai enei whakaaro kuare ki ta
mate k apiha ahakoa i nui noa atu to
ratou mahi ki te karakia kihai ratou i ki te
wawe i te mana koretanga o te makutu,
Na te mahi whakaako anake, i kitea ai te
maminga o te makutu i Ingarani waihoki,
m
ma te mahi whakaako anake koutou nga
tangata maori, ka kite ai te horihori
e makutu.
I te tau 1558 i whakapono katoa nga
tangata o Ingarani ki te mananga o te
makutu nga rangatira me nga tutua
nga tangata karakia, me nga tangata noho
noa iho, i whakapono hoki nga Minitia
nui noa ratou e hono ana te makutu !
I taua tini ano ka kauwhaa whani
minita ki roto Ui te whare karakia o te
Kuini a Erihapeti ka mea kia rongo
mai koe te Kuini o tokomaha haere ana
maki, nmatua o te whenua, He tini oti
tangata e takoto mate aha makutu
kua turi etahi kua porangi noa iho etahi
kua whewhengi ke nga kikokiko o etahi 
tine i kei makuturia hoki koe, o te Kuini 
He inati tona wehi kau noa iho, to tenei
Minita. otira, he whakapainga tenei mo
tatou mo nga tangata o tenei wa ki te
Atua, mta hoki kata whakakitea mai te tino
maramatanga o te pono ki a tatou kia
mohiotiatia nga whakaaro he o namata.
He tini noa iho nga aitua me nga tohu
i whakaponohia e ratou tangata i aua ra.
Ka koke nga papa o te whare, tae tonu
makutu ka rangona te tupanapana, he
tohu mate , a, ka whakanuia enei mea 
hei whakawehi i te tangata.

He tokomaha ke nga tangata, i kohurutia
kinotia i kua hoki, he hunga makutu
ratou ko etahi tama. ka tahi ko e
nui, i panga ki te wai i He koruru tenei
ki a matou ki nga tangata e naianei, he
mahi ma Hea ki a ratou i namata kua
takoto hoki a tikanga i reira, kia rapua
kia whakamatea te kainga makutu katoa.
I mea nga tohunga i to ratou poanau
tanga, he mana ke nga tohu e rapua ato
minga makutu Ko Matia Hapikini te
riroa e tetahi tangata tino tohe ai ki te
rahu i nga kai makutu. Na, ki anga tana
tangata horihori kia wakapae kan ki tetahi
rtrata i tirohia noatia e ia i te kai makutu
tenei, ka tona m kata ki te kai
witi kawa  a patua mo Aue te maminga o
tenei tateata Teitei nga tikanga i
maumautia au i Miakapaetia ana
nei, i e i!i, tmihi kautia ai ratou ki a
mate. Ka kite i Matia Papikini, te tahi
i rruhramei korHeke ranei, ka mea atu
ia, Tena whakaatuatia mai te mahinga,
to ririou matua i te rangi ae a, ki
te mea ka mahue tetahi kupu o tenei
inoi ngia ka tahi ka kiia he pono te kai
makate tenei whakamatea a mea hoki
I Matiu Hapikini, e kore e tika te
panuitanga o te meinga o nga kai makutu kuia
tonoa atu ai ratou kia moi. Ki timiki
hoki, e kore e ahei te hunga makutu te
tangi roimata, waihoki, kia whakawakia
tetahi rurahi ia e kore e kitea nga roimata,
e heke ana i nga kamo, ka kiia he kai
makutu.
Tenei ano tetahi tikanga o te whakawa
kino i Matiu Hapikini. Ki herea te
kore matua o te ringaringa matau ki te
kore a tatua o te waewae maui a, ka panga ki
te witi, me te mea ka rewa, ka kiia he
ti, maka, e ki tona kauta tahu iti ki te
ahi ki totona, hemano, ka whakarerea au
kia mate i a 1 ki me te hanga a Matiu !
Tenei hoki tetahi ka whakanohoia te
hunga, ekiia kautia nei he hunga makutu
ratou ia ki te tinga i waenga nui o
te whare ka ripekatia te herenga o nga
waewae kia matau kia tiaki tonu a Matia
Hapikini i a ratou kei kai kei mea kia
puta mai ai tiaki nga atuia maori i akona
ai ratou ki te makutu.
Ki te mea te taia kia makuturia tona
kai ranei, tona poaki ranei, ka tikuna ka
tunua oratia, ki te ahi i te aroaro o te
ruruhu o te tangata ranei, kua nei, ririri
makutu, ko te ritenga tenei te iti ta te kai
whakawa e whaki ai taua hunga i te
tikanga a ratou mahi makutu. 
Roa noa iho te mahi a Matia Hapakina
a te kai kohuru nei, he tokomaha ke inga,
tangata me nga wahine i whakamatea 
huhuakoretia e ia otira ko ia ano te tukunga,
iho o taua marahi ia taka ana tenei tangata
kino ki roto ki te rere i hanga ai e ia taia
hunga hara kore. Ka kite nga tangata i ia
tino maminga o te mahi whakawa o tenei
Matiu Hapakini, i wmakamatea kautia ia nga
ruruki Piaka mau ratou ki a ia ka
kereherea tona ringaringa matau ki tona
wae maui  hi maku atu ki te hei kai
ma nga ika a mate tonu mo taua tangata
kino pera me ratou i whakamatea e ia.
Na, ka rongo koutou e nga tangata maori,
ki nga mahi kuare a e matou tupuna i to
ratou mahi whakapono ki te makutu.
waihoki, me tama tenei tikanga, e koutou kia
penei koutou me matou me nga tangata
o naianei, ekore nei e whakapono ki to
makutu nui rawa tenei ritenga horihori
e purutia tonutia e koutou. Ka hua o
matou ripaata he tikanga o te makutu,
otira, kua kite matou nga tamariki, Ite
hanga noa iho koia matou ka whakahe
tonu to te tangata maori mahi whakapono
ki te makutu.

E NGA RANGATIRA MAORI.

Ka aroha a kamua atu ai ki a koutou
katoa e rapu ani te pai, Kia u te wha

kaaro. Kia kaha te pupuru i nga mea
tika. Kia whai ngoi ki te rapu i te
matauranga. Hopukia, te pono, kei tukua
kia rere. Aua te he e arumia. Na te he
tatou i patu. Na te he i ngaro ai nga
heinga. Na te ke roromi ai te whaea I
tona potiki i werai te tamaiti tona
papa na te he hoki i whakapukepuke
aake te tatou nohoanga tenei takiwha i
peke ai hoki nga puna Tokerau i nga
tote tangata! Me ara koia tatou ki te he  ?
Kahore, Me hopu tatou i te tika kia pai
ai te noho i roto i nga ra o to tatou oranga,
kia heke mamae kore ai tatou ki te wharua
o te mate.

KO TO MATOU HAERENGA TO TE
POTETE MA.

I ki mai a te Karaka raua ko te Kawana,
ka te matou hoa, ki a te Potete, Haere
mi haere e tika koe i te taku te
Ma rangai puta noa ki te tuawhenua tapahi
tonu atu ki te taha ki te Tonga tirohia ia
kainga ia kanga pehia iho nga korero
toku hei whakahe i te tangata. Tokotoru
ratou nga hoa maori tokorua nga pakeha,
I eke ki tetahi kaipuke nohinohi i te po o
te 9 o nga ra o Oketopa. Ka rere a,
tapoko tonu atu ki te kongutu awa o
Waihou, rere tona a Whauwhauponamu ma
ka rongo matou reta e ia te mate tahae
a nga tangata e tapita Ka korero te
pakeha nona te kaipuke murua ki a te
Potete, ka whakatakotoria te tikanga o
te tahao, ka mutu ika moe matou i
reira ka huaki te ata ka hoe matou ki
roto ki te whai i nga tahae ahiahi noa,
ka e matou ki Opita rokohanga atu e
matou, ko te kaipuke o te Mea Ka tahi
matou ka rongo kua marama ke nga tahae.
Moe iho i te ata ka kite matou i tetahi
o nga tak ae ka ngarea ia kia haere tahi
mai me matou ki tona nuinga komiti ai
ki pa te karanga whakahe a te Potete
tuohu tonu ana te matenga o te
tangata Heoti, ka hoe tonu atu ka u ki te kainga
o Wiremu ma ka mahi ratou ki te kainga
hei kai ma matou tima makanga o te
Mahi e taua tangata ma matou, e hara i
tini ana te tuna i a ma Ka tahi ka
komaitia te hanga tahae whakina mai
ana e Wiremu nga ingoa o nga tangata
tahae me nga mea tahae tiaki me k a
tuhituhia e te Potete nga uta i tika ai ki
tona whakaaro a ka whakaae ratou i te
kapia. He whakarite i te ratou mahi na he.
E mau ana nga ingoa o enei tangata ki
te pukapuka o te Potete, koia matou ki,
mea ai kei whakawareware ratou ki he
ratou kupu whakaae kia utua ta ratou
tahara e kore hoki ratou e ona me ka
horihori ratou ki a te Potete.

Tera atu te roanga e tenei haerenga. 

HE WAIATA.

He muritai, a Raro te whio mai nei!
Rere mai hea ? I a koe ra e Waka.
He moana marire i ara e atu ai
I toku tirohonga, te tonu tewi.
Ka ngaro ata koe nga kore tai tata
Ngaoneuranga e Paiariki ra !
Peke mai e Pera, kia piki ake taua
Runga i Takapuna, kia tawhiritia
Te Puke tipi hau rere i waho ra
Rongo i a Makoare te whiua mea nei
He wa huaino ra e taea te kau atu ?
Akarana, Oketopa 28, 1845

CHRISTOPHER FULTON, Kai ta o te Kawana