KO TE KARERE 0 NUI TIRENI,
[Na te Kawana i mea kia taia]

Vol 4] AKARANA, WENEREI OKETOPA 1, 1845. No 10.

Kei raro te hau, kei te ihu o te waka i
 e kaha ana te ia ekore tatoi e putete 
atu. Kahore ano te ahua tawhito o te
tatou Motu rangatira kitea noatia. E
araia tonutia ana Tokerau o te po. Tiraha
tonu te putanga o te ra ki tera wahi. E noho
peka ana te tui i runga i te p Kowhau i
i taima ana nga hua Kerei o te parirau
o te kukupaE noho mokemoke ana nga
manu korero ata i roto i te raurekau!
Pipi noa ana nga wai o nga repo o
oha Hawai, ekore e maharaha kua nehua nga
tangata! Tapu noa ana nga puna e Mawe
ekore e nuima, kua pekei  toto.
Aue! Tenei ra te kononohi e! ki nga
trterenga o aku taonga kia ngaro te
he! Whakaurua ai he awatea ka huri te
wai kamo. 
Noho mai ana, noho ia ana nga iwi
hapiti pu. Ko te Waka Ko Makoare To
Taonui ko Mohi Tawhai me etahi o te
Rarawa kei te Waimate. Kei reira ano
hoki nga hoia. He tokomaha te hunga tau
i a Heke ma, otira kiano te hiku i poto noa.
Kei Hikarangi e Heke e toru ona rau te
pa e ata te ngutu Ko Kawiti, kei to
kuapekapeka e toru otia rau te pu o
korerotia ana. KoPene Taui kei Otana e rima
ona te kau e meinga ana. Ko nga hara o
tona taua kei roto kei te mangemange, kei
te wharawhata e piri ana.
Ekore e taea te whakaaro te tukunga
iho o tenei Whainga. He nui te ringaringa
noa o enei wahi kua pahure he nui ke atu
pea kei muri ina hoki, e pakeke tonu ana
e hunga tutu. Otira tokotoru ano nga
angatira o te hunga rere koraha, no konei
mea ake ai tetahi wahi o te ngakau ekore
e roa, ka hiko mo te pai ki mua. Kua
tuhituhi mai te hunga tutu kia houhia te
Rongo a, no te moi kihai to ratou
koingotanga kitea me a ratou hara nui
rawaka mahue nga ritenga ki te takiwa. 
He mea ano ka manga nga kapuaka ka
rerere tonu te purerohu, ka pa te Kotiu
wawahi waka ka oho to mate o te moana
ka poketa ake te ngaru me te maunga e
whakatataki ana te keokeonga ki te
rangi otira ka puru katoa nga tiriwa o te
rangi ka mutu te pupuhi ka tiaho
te marama a ka marino te moana. Waihoki
tenei mea te whainga ekore e rite nga tau
katoa i tona kawenga. He mutunga ano
tona He maeatanga ano to te pouria he
hokinga mai ano to te pai. Ko reira kawea
ai nga pu ki te koki tu te ka tangi te ko
ki nga wahi i whiri ai te waewae o te taua
a ka whakapikoa nga okaoka hei matau
hi whapuku.

HE TANGATA HARA NOHINOHIA HEkE.

I muri tata iho o te parekura i Ohaeawai
ka haere ahau ki Tokerau. I whakatika

mai matou ko etaia tangata Maori i Waihou, e
te kikiitatanga o te Awa e Hokianga. Ne
te mutunga o to matou kai ka haere a
noho rawa atu i Taumata maukuku, ara,
 Te Whakamarumaru o to Waiti  ko te
puke e tirohia ai te ara ka Hokianga ko
te Kohukohu, me te awa e Hokianga e
kitea iho ana i reira. Noho ana ahau ko
aka hou i haere ki te pupuhi kukupa. Roa
tate iho ka haere ake aku hoa, a, ka okioki
tahi matou runga i taua puke. Ka mea
atu ahau ki te tahi aku hoa, kia homai
he manu kia kite au i te nui. Ka mea mai 
taua tangata ko Kamopouri te ingoa)
Hei aha mau te tauira o Heke mo te
hoia? Ka mea atu ahau I ne Kupu aha
tena nau? Ka mea mai  Te ritenga o
taku kupu kia whakina atu he ? He mea
ana ahau e peneitia katoatia nga hoia o
Kawiti raua ko Heke me aku mana o
purangarea Ka mea ake ake "Oti e
mea ana koe e pera te ngoikore e nga
hoia, me nga manu na? Ka mea mai
 Heahaotu Nohea te kaha o tena kaha
pua tawhiwhi I E hua pea ia, ma te where
e tonu kaha ahua toto o mataku te Maori
ia ia! a penei ano ia me aku manu nei
ka takoto atu te puki i a ia ka
tahurihuri mai te panenane kua pangia e te
haurangi maori. Ka mea atu au E i uru
ano koe ki te whainga o Kawiti raua ko
te hoia I Mawe kairangi? Ka mea mai 
Kahore. Otira, rongo korero ahau i
rongo an Iri nga hou o Papahurihia i uru
hoki ratou a, i mate iho e tetahi o
ratou o whakaputa ana taua koreke Kamea
tino au  He pono ra nei tona nau ? Ka
mea ia  He pone I taka nohoanga ki
Waima, ka tae ake nga karere kia
Papahurihia muri tate iho o te parekura ki
Ohaeawai ka korero ratou ko nga tangata,
 rongo au i nga korero i tangotanga
aku ringa ki te hoari riro mai i a ratou. 
Ka mea atu ano au  Ma tona hoari ka
ma te Maori e He mea pupuhi te tangata
ana taua hoari o te hunga i roto i te pa 
kitea ta ratou maia ki roto ki nga maioro o
te pakuti, i puta twahote ? Ka mea
mai Kahore i puta ki waho i te pa
otira ekore ana Heke e mau te tangata
iara nohinohi in no reira e kore ia e
taea te hopu e nga hoia ka mea atu
ahau. Kowai, hei tiaki i a ia e ora ai te
hoia? Ka mea tera "ko ona waewae ko
tona maia ka rua.  Ka mea aku au, Ia!
E kiia nei kua m tona waewae i te mata,
me pehea e kaha ia te oma ? Ko tona
maua kohea? E hia ona ra ki te pa a
Mawe ae taenga ake o te hoia? Kihae
koa i pe rua te hoia e noho ana i Mawe.
kua rere taua hikaka ki te koraha. Ko
tae maia tenei a Waihoki e mea ana koe
he tangata hara nohinohi in Ko tehea ra
te atara ki rawa e ona hara katoa ? Ko te
tapakanga ra nei e te Kara a Ko te
Maminga o nga whare ? Ko te patunga o
te pakeha ra nei? Ka mea a
Kamupouri  E hara i a ia te patunga
Pakeha me era atu heheoi nei tana ko te Kara
a ehara tena te mea nui, kahore hoki
he toto o te rakau ekore te rakau e
rongo to mamae. Ka mea atu au
 Tona! ko nga urupa tupapaku te mea
tapu o te tangata maori ne, ka whakaae tera
Na, me te mea ka haere atu
te tangata ki te turaki i nga rakau o te
urupa, ka peheatia ana tangata? Ka ki
mai tera, Ka maru a, hei utu mo tona
hara Ka mea atu au. Ka tika tena.
Otira, mo te mea he tauhou te tangata ki
te ritenga maori, a ka haere atu ki nga
papa o te urupa ka tango mai hei taku i
tana hangi ka peheatia taua tangata ? I
Ka mea mai a Kamopouri.  Whakarongo
mai a Horerawarawa e maharatia tona
kuaretanga horerawa e maharatia tona
rangatiratanga otira, ka tima e te whakata,
kariri ka rere atu nga tangata, a, ka
werohia roroatia i reira, kia puranga tao
ia atu nga rakau o te urupa Ka me
ata au E Ko tau mea tapu ke ana tupa
paku ko to te pakeha mea tapu, te kara
tapu rawa Pa kau te tangata ki tau mei
tapu, ka puhia, ka werohia ra nei ka tuki
takia kia mate. Oti, ko to te pakeha men tapa
ko tona manatunga ko tona rangatira
tanga ko tona ingoa ko tona kaha me
tona koreria kia tuakina noatia e tena

tangata kuare e Heke a ka mea koutou
tmimata maori te mate mo tana he
tangata hara notihiohi na ? Nana mo te
kara te muringa o Kororareka o, te
hitHEga pakeha katoa I te hara m enei P
E koro, e moehea ana koutou katoa ki
te tutu ki te he ki te kino o tenei tangata
hari whakaharahara a Pokai Hekea
ahorerawa awa E meinga, he riaia tona no te
mea he rakau tona i pai ai hei hoa whawhai
mona. 

KO NGA MANU ME NGA TUATARA.

I namata, ka whakahoa nga ruatara e te
ngaherehere, ki nga manu noho ranrekau.
No nga Tuatara te oneoneke rere kati
emi to nga manu Otira, i te rerenga mai
o nga manu, ka hari nga Tantara ka
mkare tahi ki katahi ka mate tahi nga
manu me ratou.
Roa noa iho te Pauhiaeroanga, na ka
ki nga tino tetahi o nga Tautaru ki tetahi
ka riro Matia mo te hanganga o tonu
OWhanga ki tetahi pito o te kainga.
Kihai hoki tana Tuawira i mahara ki te
mahi nui o taua manu ki te kai t e ngata,
te who, i te hotete, me era na ngarnga
kai i nga hua pai o te wheatut Otira oma
,uta ia ki ona hoaa, ka mea atu i a ratou i
ahu mai nei, ai e koutou whakaaro ai P
meake ra ka kikito tatou whenua i nga
twhanga o enei manu, heoi nei whai wahi
mo tatou."
Whakarongo ana nga Tuatara ki nga
kupu kowhetewhete o taua hikuka a ka
tapahia te rakau i iri ai te owhanga o te
Manu no konei ka tupu te raruraru  a 
ka ara te whainga Ka huihuinga maha
kia kotahi nohoanga, a kotahi hapa o nga
Tuatara, ko te Kakariki te ingoa i uru
mau ki nga manu.
Ka whawhai nei a maunu noa etahi o
nga huruhuru o nga manu miro ana nga
Pakapeka ka mea tetani ki tetahi, kia uru
tatou ki nga Tuatara, taua mai tau atu,
araara ka atu nga Tuatara no konei
ka mea nga pekapeka kia uru tatou
ki nga manu otira, kihai tukua atu na,
ka hoki ki nga Tuatara i ka epaina ano
ratou ki te kowatu e nga Tuatara no te
mea katahi ka kitea he ngakau rua ko te
pekapeka.
TE RITENGA O ENEI KUPU
Kotahi ano tangata amuamu ki roto ki
nga hapu Maha kino katoa ratou i tena
mahi he.
Hore rawa e wai hoa pumau te tangata
ngakau rua, no te mea ko tahi ona 
whakaaro ki te pai, kotahi ki te kino.

Puke Arapata, Akarana,
Akatopa 1, 1845.
E koro o te kai mahi Niupepa,
Tu mai i kona kia mihi atu au.
E pai ana au ki nga korero o te Karere.
E pai ana ahau ki te pakeha. E pai ana
ahau ki te noho marie ekore au e pera
ete uhunga tutu kahore oku hiahia kia
haerere tonu au ki te koraha i nga ra
katoa mate i, i te kai mate i, i te kopeke
otira, ko toku hiahia tenei kia aroha
ahau ki te pakeha kira noho tahi ahau i
roto i a ratou.
E kore hoki au e whakaputa e mahara
ana ahau, na te pakeha rangatira ai tenei
Motu. Na te pakeha i ora ai matou te
kakahu i te aha te atua Hei aha maku to
hapai pu I ekore au e tara ki tera engari
ano te kaputae I engari ano tera Nui
atu nga taonga o te tangata e puranga ana,
he ata no te kapia. E noho mahana ana nga
tangata utenei wahi, a e u pu ana ki te
pakeha.
ana koutou e mea e noho rawa ana te
hunga tutu kahore e nga noatia ana 
o ratou tinana kiko kore e te Maeke
kua tareparepa e ratou ngetangeta i te
kareao. E kore hoki ratou e hoko te
kapia e kore e tata mai ki nga kainga
Pakeha te wehi. Otira, e koro, e kore
rawa a Runga, e aru i nga tikanga he o

raro ka piri matou ki a koe ki te pakeha,
ake ake ake.
Na tou hoa whakawhirinaki
NA NOHO MARIE.
Rangatira o te pai.
Ki te kai tuhi Niupepa.

KO MATINI RUTA

I whanau tenei tangata rongo mai te tau
1483 tona kainga i Hakoni. i whakaputaia
tona kaha ki te rapu i nga ritenga o nga iwi
me nga mea o te ao a miharo ana te 
tokomaha ki te hohoro e taea matauranga
ki nga mea tini.
I tona haerenga ki te koraha, me tetahi 
o ona hoa tona taha ka paku te 
whatitiri hinga tini raua ko ki hoa ki raro ki
te whenua i tona tirohanga atu, kua mau e
ke tona hoa, na te uira i patu. Ka wehi,
tona ngakau i konei a, ka mahara ia kia
whakaoranga tona wairua.
Pupuru noa ana ona matua kihai ia i
rongo ktou raua kupu\_otira, haere ana ia
ki uta noho ai ki roto ki nga whare
akoranga o te hunga karakia. Muri iho i
te tau 1508, ka karangatia e Ruta e
Hetarika te Rangatira o Hakoni, ki te whakaako
i nga Minita o te Kura nui o Witemupara.
He roa tona nohoanga ki reira i te riri to
aki i a ia, mo te tika o tona mahi, tira
ihi, etahi i pai ki ana tikanga, a, ka meinga
ki patua. No konei, kia kawea ia e otia hoa
ki te mano whenua.
He roa tona nohoanga ki uta ko te
Paipera taua hoa reira, a ka kapi haere
tona ngakau i nga tikanga potie .
Muri iho ka whakanuia tana mahi ki te
ake ki te tuhituhia whakarongo ana te
tokomaha ki otia tikanga.
Na! I te tau 1546 ka haere ia kia kite
i tona kainga Ko Maranatoni (he tangata
tino whakapono tona hoa haere hoki ora
ana ia ki a Witemupara.
I tona kauwhautanga ka huri ano ka ta
te mamae ki tona tinana, otira ekore oi a
aehi, Korero ana ia ki ona hoa noho i a ia,
ki nga painga o te rangi mo te hunga tika
a, ka mea ia, a Make au tae atu ki a pai."
I te ata Pepuere 18 i te tau 1546 ka
nui tona mamae a, ka matau ia kua tata tona
mareretanga i taua ra pa, ka kite ia i to
ate rangi oa te moto ki nei ia ki tona matua
te rangi ka whakamanawanui ia ki aua
mamae a ka tukua atu tona wairua, ki
tena kai atawhai ki a Ihowa ka whakarerea
tenei ao hara te nui o tekau ma tera o
ona tau.
HE RAPURAPUNGA.
I te takanga o te hau ki te kura
Matou i Were tonu ki te kiri, ka whaka u
te matou poti ki te kokoru Tairuru. Ka
taritaria a matou mea ka taia ka
whakare wai a te Puti, kua mea hoki aku hoa
miti mo te hau kia hoa matou ki roto. Ka
tiri taku tenga ouou noa te whariki, ka
poto nu, mea ki roto, ka noho au ki te
titiro pukapuka, ko aku hoa maori i haere
ki ae kai paina he roa taku tirohanga i
t aku pukapuka, oku rekama hoki nga kupu
o roto kuipaina rawatia ake aku kanoia
kiia noho ke ki te tatau e aku teneti etahi
tangata maori tokotora tahi rangatira kau.
He moku tuku pu tetahi he Upoko tete. Ko
te ngu me te kauwae o tetahi taia. Ko
tetahi he mate ma he punehunehu. Ka
mihi atu ahau ki a ratou, ka kia ringaringa
ahau ki a ratou katoa. Ka miharo ratou ki
te Maia aku potiakia me aku kakahu ka
mea tetahi ki te tetahi  Tenei ra to hanga
e a pakeha! E koa anake ana i mea! H.
a tangata maori e a kai nei iho ki roto ki
te pmi i a koe whiwhi ki te ngeangeta
korekore te mea whakahara ki i a ia.
Whakarongo ana ahau ki enei kupu, otira,
titiro tonu akikanoa ki taku pukapuka.
Nohe puku ana mate i a ia roa noa ki mua
ake te panehunehu oko Whakaaro te ingoa)
I raua koutou nga pakeha ka rangatira ai?
He maha nga poaka nga riwai, me era atu
mea maori, kei i a matou, he nui ano hoki
ta matou whenua otira e penei ana te
matou ahua me te pononga horerawa he
kotetetanga ake i roto i te oneone. Ka mea
atu au  E koro! he rerenga ke tanga ta
koutou, he rerenga ke tangata matou.
Otira, e tau ana hoa, he nui rawa te matou
HEKururanga ake i a koutou no konei i poka
ke ai te matou tama Katia ana koe, ekore
e whakaaro e matapouri kua takiri mai
te atarau o te maramatanga ki ringa ki a
koutou, tangata maori a meake ra ka
tiaho tonu te ra awatea ko reira koutou tu
tahi ai ki a matou ika penei take i a koutou
rangatiratanga me to te Pakeha me te mea
ka mahi tonu koutou i te pai ka ara ki i
nga tikanga pono nga tikanga
whakakake. Ka mea mai a Whakaaro, Ka
papai au kupu i te tangata ngawari koe
kore te rau o te pakeha e penei mai otira,
he whakataurekareka tonu ta ratou mahi ki
a matou. E kore taua e korero ? E ke ana
ahau ki a koe, ko wai tou ingoa, ka mea
atu au,  Ko  Aroha toku ingoa ko
atawhairangi te ingoa o toku kainga. Na e
pai ana ahau kia korero taua otira, kua
pipi ake te tai kua tukutuku iho te hau
ka hoe matou engari hei tera hokinga
mai oku, ka korero taua. Ringaringa ana
au ki a ratou haere ana au ki te matou poti
(Tera atu te roanga)
CHRISTOPHER FULTON, kai ta o te Kawana.