Te Pipiwharauroa
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NAMA 168.
GISBORNE.
"He ao te rangi ka uhia. He huruhuru te manu ka rere.
MEI 1912.
"Kui! Kui! Whitiora." 
MOKU ANO.
KUA tae tenei ki te 14 nga tau e haere
ana ta tatou mokai ki nga marae
maha ki te kawe korero. He wa tika tenei
hei hokinga whakamuri mo te whakaaro ki
te whakataki i te ahua o mua, hei whakaatu
mai i te ahua o te mahi mo nga wa e takoto
mai nei i mua i te aroaro. Ko ta tatou
taonga tenei kua roa e haere ana i roto i o
tatou marae, na reira he me tika rawa kia
kaha tatou ki te awhina i a ia kia pumau
ai tana mahi. Ko nga tangata na ratou
tenei taonga i manaaki kua ngaro atu i o
tatou tirohanga, na konei kia ngakau nui
tatou ki te hapai i ta ratou oha. Ko te
tikanga, i te mea kua roa tenei taonga e
haere ana i roto i o tatou marae, kia nui
rawa atu nga tangata hei tango. Otira 
tenei ra kia mohio mai koutou e nga hoa
kei te iti rawa nga tangata tango. Ehara
tenei i te tohu pai, he tohu kino, he tohu
mate. I te tau 1907 i tata rawa ki te 900
nga tangata e tango ana i te pepa. He
kaute pai tera. Mehemea hoki e pumau
ana te utu a tenei, a tenei, o ratou i te
moni 5/-1 te tau e £225 te moni e hua
mai. Ka ora tonu ta tatou mokai i taua
moni. Tena koa he nui o aua tangata
kaore e utu, tae rawa ki te 4 tau e rere 
ana ta tatou mokai ki etahi tangata toko-
maha kaore i utua. Te tukunga iho ka
whakakorea aua tangata. I te tau i whaka-
korea ai aua tangata pera i tae ta ratou
nama ki runga ake i te £200. Ko te hokinga
iho tena o te kaute i te 900 ki te 400 inai-
anei. Na ahakoa tenei 400 kei te mau
tonu taua ahua o te tangata kaore e rite te
utu i tana Pipi. Me whakaatu ake i konei
nga moni i tae mai i tera tau hei whaka-
atu ki a tatou i te ahua. Ko nga moni
enei i tae mai i nga marama 12 o tera tau:
Hanuere, £2/15 Pepuere, £5/11 Maehe £2/11:
Aperira, £5/5; Mei, £/6; Hune, £2/7; Hurae,
£2/5: Akuhata, £1/5; Hepetema, £3; Oketopa.
£1/2; Nowema, £1/12; Tihema, £3/15. Hui katoa
£36/13/0
Ko nga moni enei i tae mai i tera tau.
Ko te tikanga kia tae ki te £100 te moni e
tae mai i nga tangata e 400. Ko nga
moni enei e pau ana mo nga raruraru o te
pepa:
Mo nga pepa me te mangumangu, £6/12/0; 
nga poohi o te Pipi, me te kahi hoki, £6/5/0; mo
nga poohi o nga piri, £1/5; te utu mo te Kai-ta,
£156; te utu mo te Etita, o Hui katoa, £170/2.
Ko te moni tenei e tika ana hei oranga
mo te Pipi. Otira ko te moni i tae mai i
tera tau e £36/13/0 Kaore e ora ta tatou
mokai i tenei ahua. Na te aroha o tetahi
tangata kotahi i tae mai ai ta tatou taonga
ki tenei wa. Ki te whakaaro taua tangata
ki te whakamutu i tona awhina ka mate
tatou. Ka kite mai koutou e nga hoa i te
ahua o ta tatou mokai, ko waho noa e
kitea mai ana he ora, tena ho roto i pirau.
Ehara tenei i te mate e kore e tae te

TE PIPIWHARAUROA.
No. 168
whakaora. Mehemea he hiahia no tatou
kia haere tonu te oha a nga tangata kua
ngaro atu nei ki te po, me whakaputa e
tena, e tena, o te hunga e tango ana i ta
tatou pepa, tona kaha ki te whakarite i
enei mea e rua:—
(1) Kia kaha tena, tena ki te utu mai i
te 5/- mo tana pepa ia tau, ia tau.
(2) Kia kaha hoki tena, tena, ki te tohe
ki tetahi atu tangata kaore nei ano i tango
i te pepa, kia tango. Ma te tokomaha
hoki o nga tangata tango ka ora te pepa.
E 400 atu ano nga tangata kei te toe
katahi ka ora ta tatou pepa. Mehemea
tena tangata, tena tangata o te 400 e tango
nei inaianei e mea ana me whakamatau
ahau ki te tohe i tetahi tangata kotahi kia
tango i te pepa, kua eke ki te tokomaha o
nga tangata e hiahiatia nei; kua ora hoki
ta tatou taonga. He maha nga pepa hou
kua ara ake inaianei kati kaore e pai kia
mate tenei, te mea pakeke. Kati e te
hunga e korero ana i enei kupu kia kaha
ki te awhina i ta tatou taonga.

TE WHARE I MANUTUKE.
KUA mutu te mahi a nga kamura pakeha
i te whare karakia o Man u tu ke, ko
te taha ki nga Maori e toe ana inaianei. Ko
nga taha katoa o te whare he mea pereki,
parua atu ai hoki a waho ake e nga pereki ki
te kohatu. Ki te titiro atu me te mea he raima
katoa a waho. Ko runga he mea uhi ki te
pereti. He hanga atahua ki te matakitaki
atu. Ko nga whakairo mo roto kei te mahia
e nga tohuna. Ko nga paewai kua oti, ko
nga pou katahi ano ka timata. Ko te take i
roa ai na te roa mai o nga rakau i te mira i
Taupo. No te 22 o nga ra o te marama nei
katahi ano nga mea tuatahi, tekau nga pou,
ka tae mai. Kati kei te mahi nga tohunga
inaianei. E wha tekau katoa nga pou hei
whakairotanga.
Nga whakaatu mai o Amerika kei te nui te
marangai ki reira. Ko te awa nui o taua whenua
kua toha i ona parenga, kua horapa atu ki te
parae. Tetahi waipuke nui tenei. Nga taone
katoa e tata ana ki taua awa. kua ngaro katoa i te
wai. Ko nga poti mihini o runga i tana awa kei
nga tiriti o nga taone e rere ana, e rapu tangata
an?.. he man ki nga wahi maroke. Ki nga whaka-
atu mai kua;  100, 000 nga mea kua kore he kainga.
TE OPE A TUWHAKAIRIORA I MURI I
TE HOKINGA O APANUI ME TANA OPE
I TE HINGANGA O NGATIPOROU I TE
MANIAROA.
I MURI i a Apanui ka whakaaro a Tu-
whakairiora he ope mana kia iti, kia taea
ai te " whanau-ihu-waka," kia rongo ai hoki ki
te " tohu." Ka kiia e ia ma te Hokowhitu o
Ngatinua ia e kawe ki te mate o tona tama o
Te Aowehea, ki te mate hoki o Kuku, o Koro-
hau, o Rongotangatake me Ngatiporou katoa
e takoto mai ra i te Maniaroa. Ko nga whaka-
tauki o te iwi nei, " ko Ngatinua-kaiputahi,"
" ko te Hokowhitu-rakaumatapiko, " ko Ngai-
tane-hikupotakataka," ko nga Paniwhaniwha
ngau puraho a Te Aotauru." Ka whakaaetia e
te Hokowhitu o Ngatinua. Ka tae ki te wa
mo te haere, na te Hokowhitu nei ano te waka,
ko Teruru-a-tarapika te ingoa. Te taenga ki
Awatere ka u ki te waha o Rerekohu (he
Hutukawa). E tu nei ano taua Hutukawa,
ko te waha o Rerekohu te ingoa. Ka hui te
Hokowhitu nei ki te pa o Tuwhakairiora ki
Okauwharetoa. Ka mahia nga Iho taua me
te Awa moana. Ko Tuwhakairiora i tenei wa
kua kaumatuatia, engari ko te tohu mo te riri
kei te mana tonu. Ka tae ki te ra e manu ai
i reira a Rongoitekai Kua rongo ia ki te toa
o Tutawhiwhirangi, he rangatira no te Wha-
nau-a-apanui, e korerotia ana. Ka pa te hoto
me te manako ki a ia. Ka tu ia ki runga ka
tohu i tona taiaha, " Na Tutawhiwhirangi rawa
te pea taiaha ki au hikitia rawatia e au, ko
Tutawhiwhirangi." Nona e whakatu ra i tona
taiaha ka rere te pakauroharoha i ona waewae,
no tona kianga i te kupu ra," ko Tutawhiwhi-
rangi," ka pa i te rapa o tona taiaha, takoto
ana i tona aroaro. Ka titiro iho ia e whakama-
kaka ana, karia tonutia e ia te whakaumu.
E mau nei ano te ingoa o taua wahi, " Ko te
whakaumu o tangata pakauroharoha a Rongo-
itekai." Eke tonu atu ia ki te ihu o te waka,
e kiia ana he eke waka. Ko ia anake te tangata
i eke ki runga i te waka o Ngatinua, me te
tipuna me Tuwhakairiora. Koia pea i tukua
ai e Ngatinua,. na Tuwhakairiora i karanga te
Hokowhitu nei hei ope mana.
Ka hoe ra te Hokowhitu nei, ahiahi rawa
atu i waho o Whangaparaoa, konenehu rawa
atu i waho o Whaka, katahi ka kaha te hoe.
Kua tae ki te wahi i tohutohutia ra e Apanui
te ahi a tona tama a Rahuitao e ka ana i uta.
Ka mohio a Tuwhakairiora koia ra. Ka u te
waka ki uta, ka patua a Rahuitao, ka mate.
Ka mahia e Ngatinua, ka whakataatamiratia  ki
runga i te waka, ka karakiatia. Te ingoa o
taua karakia he Koangaamu, ara, he karakia

HE KUPU WHAKAMARAMA.
koi ea te mate i to ratou hoenga atu. Ka utaina
nga punga e rua ki runga i te waka, kotahi i
te ta, kotahi i te ihu. Ka oti nga mahinga a
nga tohunga, ka marama hoki te putanga ki
waho o te torouka o te Kiekie, ka kitea mai e
te pa e Wbarekura, kua mohio a Apanui ko
Tuwhakairiora. Ka tu ia i te ngutu o te pa
me tona taiaha. Kei te heke iho nga matua
o te pa, kei te whakatakoto ki te unga atu o
te waka ki uta. Te tatanga atu ka tukua te
punga o te ta ka hoe atu. Ka maranga mai
nga matua, ka tukua te punga o te ihu ka
hutia mai to muri, ka manu atu te waka i
waho, pena tonu te mahi. Kei te titiro tonu
a Tuwhakairiora ki te kura o te taiaha a Apa-
nui, me te ki ano, ki te Hokowhitu, " Ko nga
matua e takoto mai nei i uta kaore e tu te
ringa, he waewae wera e kaia ana e te ahi
kumea te taura o te punga, me tu katoa ki
runga kia ki te waha." Ka mutu nga tohutohu
a Tuwhakairiora, kei te titiro tonu ia ki a
Apanui. Te aranga o te kura o te taiaha a
Apanui ki runga, kua mohio ia kua puta katoa
te kairakau ki waho. Ka kiia e Tuwhakairiora
kia tu katoa ki runga. Kia hutia te punga kia
ki te waha. Me te Kapunga-a-moho te mahiti-
tanga o te Hokowhitu ki uta. Kua puta tonu
a Rongoitekai ki mua, he putanga tona he
putanga hoki to Tuwhiwhirangi. Na Tuwhi-
whirangi tonu te taiaha tuatahi ki a Rongoi-
tekai, hikitia rawatia, ko Tutawhiwhirangi.
Kua eke ia ki runga ka whakatamarahi, ara,
kua pepeha, " Taku tangata pakauroharoha i te
Whakaumu i te waha o Rerekohu ka whaka-
heia, ko Tutawhiwhirangi.'" Ka patua e te
Hokowhitu nga matua, ka whati hoki. E kiia
ana ahu rawa atu ki te pa kua tutakina e
Apanui nga kuaha. Te mutunga o te riri ka
purangatia te parekura. Ka tikina tama a
Apanui i runga i te waka ka amohia ki te pa,
me Tuwhakairiora hoki, i noho tonu hoki ia i
runga i te waka. Ka whakaatamiratia ano a
Rahuitao e Ngatinua, ka uhia nga kakahu
whakaatamira e Tuwhakairiora, ka tangihia
hoki e Apanui tana tamaiti. Ka mutu nga
mahinga a te ope ka hoki mai. E kiia ana
no te ata ka manu mai, poutu rawa ake te ra
ka u ki Awatere, ki te waha o Rerekohu, ki te
awa ano i manu atu ai. He Whakaharuru-
tanga ihu waka taua, he tununga karae no te
Rangotapu. Ka kiia te iwi nei, ara, te Hoko-
whitu o Ngatinua, ko te Pare o te upoko o
Tuwhakairiora. E mau tonu nei ano taua
whakatauki, " Ko te Pare o te upoko o Tu-
whakairiora."
Kei muri te korero mo Tuhorouta.
MOHI TUREI.
Te Rauaroha, Rangitukia.
TA TIMIKARA, K.C.M.G., M.P.
ITE po o te Wenerei te 15 o nga ra o Mei
nei ka whakanuia te Honore Ta Timi
Kara rana ko tona hoa wahine e nga tangata o
Turanga. Ko te whakaaro o nga tangata o
Turanga whakaritea ai taua po hei whakaatu
ki a Timi, ahakoa kua puta mai ia ki waho o
te turanga minita, kaore ano ia i puta atu ki
waho i o ratou ngakau; i o te iwi nana ia i
kawe atu ki te whare hanga ture mo nga tau
22 ka pahure ake nei ki muri. I mua noa atu
 te haora i whakaritea ai hei timatanga mo te
hui, ka whakaki te mahi a te tangata, tae rawa
ake ki te haora kua kiki katoa nga turu. me
nga wahi watea hei tunga mo te tangata.
Kore rawa he wahi matatea o te whare i te
tangata. He mea tera hei whakahari i te
ngakau o te manuhiri o taua po. Ka titiro
atu ia ki te tokomaha o nga;  tangata i haere
mai ki te whakanui i a ia. ka wareware noa
ake nga uauatanga i wahaina i ia i nga taumaha
kua pahure ake nei i tu ai ia hei mema mo
ratou. Ko nga manuhiri i haere mai i tawhiti
ki taua po ko te Pirimia; ko te Honore Maki-
tanara: ko Rauri, mema tawhito o Akarana:
ko Tirono, mema tawhito o Heretaunga; ko
Te Heuheu; ko Taonui me Anaru Eketone.
Ko Wiremu Peti, te mea o te taone, te tiamana
o te hui. Ona kupu tuatahi tonu he powhiri
ki te Pirimia raua ko tona hoa minita me era
atu hoki a nga manuhiri whakaeke i haere
mai nei ki te whakanui i te po a nga tangata
o Turanga. Mutu rawa ona mihi ki te whare,
katahi ka huri ki te manuhiri o te po. He
maha nga kupu atahua a te Mea i whakapuaki
ai mo Timi, mo tona kaha ki te mahi i nga
mahi i hoatu ai ki a ia. Timataia rawatia 
mai ona korero i te tamarikitanga o Timi a
tae rawa mai ki taua po. Ko te kupu nui o
roto i ona korero ko te wairua rangimarie i
roto i tona manuhiri mai, o tona tamariki-
tanga a tae noa mai nei ki naianei kaore tahi
he hoariri o Timi, i roto ranei ite whare, i waho
ranei.
TE MIHI A TE IWI.
Ka mutu enei korero a te Mea, ka mau ia ki
te mihi a te iwi. I tenei wa ka whakatika
mai a Timi ki runga tu ai, whakarongo ai ki
nga kupu o te mihi e korerotia atu ana e te
Mea. Ko taua mihi he mea hanga penei me
nga whakaahua nunui e whata nei i roto i nga
whare; he hanga pai ki te matakitaki atu. Ko
nga kupu enei o taua mihi:
"Ki te Honore Ta Timikara, K.C.M.G.,
M. P., Turanga. Turanga, Mei 15, 1912. E
hoa,—He nui te hari o o matou ngakau ki te
whakakaatu ki a koe i te nui o to matou mihi ki

4
TE PIPIWHARAUROA.
No.168
a koe mo nga mahi i mahia nei e koe hei
painga mo te whenua katoa, mo tou ake Rohe
hoki, i roto i nga tau maha i tu ai koe hei
mema mo te Paremata o Niu Tireni. I roto
i taua wa roa i whakapaua e koe tou kaha i te
tautoko i nga ture pai, i nga ture tika e awhina
ana i te noho me te mahi a te iwi, tena ko nga
mahi ake o tou turanga, i whiriwhiria ai koe e
te Kawanatanga hei minita, i ata mahia e koe
i runga i te ngakau nui, i te ngakau marama.
He nui toa motou koa mo tou kaha ki te
hapai i nga tikanga tika i waenganui i te
Pakeha raua ko te Maori e pumau ai ta raua
noho i runga i te rangimarie. I a koe e whaka-
aro ana ki te tieki i te mana o te iwi Maori,
kei te mahara ano koe ki te iwi Pakeha, whaka-
tuwheratia ana e koe etahi whenua Maori, i
runga i te tikanga tika ki nga taha e rua, hei
whenua whakanohonoho a waiho iho taua
tikanga au hei kaupapa mo nga whakanoho
whenua i waenganui i nga iwi e rua hei pai-
nga mo Niu Tireni katoa. I nga haerenga o
te Pirimia ki Ingarani, i whiriwhiria e te
Komiti Tumuaki o te Kawanatanga ko koe
kei piki i tona turanga; he mea tera hei whaka-
atu ki a matou ko koe rawa te tangata tika i
whakaaroa e te Komiti hei whakahaere i nga
mahi nunui o te Tominiana i aua wa; a ki ta
matou whakaaro ano he mea pai rawa te tohu
honore i pai nei te kingi ki te tuku mai ki a
koe, hei whakaaro ki nga tau maha i tukua ai
e koe tou tinana me tou matauranga ki nga
mahi e whai painga ai te whenua katoa. He
whakaatu tenei na matou ki a koe i to matou
whakamihi mo nga whakaaro nunui e mau
na i roto i a koe; ko nga mea ena e mihia nei
koe e nga tangata katoa, e nga mea whakaae
tae atu ki nga mea kaore e whakaae ki au
tikanga. Nga tangata katoa o nga karanga-
tanga huhua i roto i te Tominiana kei te mihi
ki te whanui o ou whakaaro, ki te tu rangatira
o au mahi, ki te ngawari me te aroha hoki o
to ngakau ki nga. whakaaro me nga hiahia o
nga tangata katoa. Ko te tumanako o omatou
ngakau kia tohungia korua ko Reri Kara mo
nga tau maha i tu mai nei, kia pumau tonu hoki
koe te mahi i au mahi pai hei painga mo te
iwi. Heoi ano. Na matou, na era atu hoki
ou hoa i roto i tenei rohe pooti—Wiremu Peti,
(Mea), F. Hooro, J. A. Korumana, C. F.
Kooti, E. Taunere, D. J. Pari, I. Taunere,
J. Heritana, J F. Peti, I. R. Keeke, F. Paka,
G. Harini, W. H. Taka, C. J. Paka, I. C.
Karani, W. F. Hitawara, A. Kooti, R. .
Perere, G. B. Omana me H. H. Rekohata."
He nui te umere, me te pakipaki o te tangata
i te mutunga o te korero a te Mea, i te tango-
hanga atu hoki a Timi i roto i ona ringa. I
muri i tenei ka hoatu e te Mea nga taonga
hiriwa o runga tepu hei aroha ki a Reri Kara.
He hanga atahua aua mea, he mea tuku mai
rano i Ingarani. I te mea e tapae atu ana i
enei mea ka ki ia, i a ratou e whakaaro ana
ki a Timi kaore i te wareware a te Huinga.
He nui ano te pakipaki o te tangata i te puta-
nga o nga kupu a te Mea ki a te Huinga. Ko
te taonga whakamutunga a te Mea i tapae ai,
he Pouaka Tika, he mea koura. Mahau tenei
hei whakaatu ki a koe i to matou aroha i nga
wa katoa e tango ai koe i tetahi tika hei kai
mau. Te mutunga o nga kupu a te Mea ka eke
atu a Hine Harini, te potiki a Tieki raua ko
Horiana Harini, me tona paihere putiputi ki te
turanga o te Mea ka haere atu ki a Te Huinga
ka hoatu i ona putiputi. He nui te koa me
te pakipaki o te tangata ki tenei tamaiti iti
me ona putiputi.
Ka mutu tenei taha o te hui ka tu mai nga
tangata whaikorero ki a Timikara, tokowhitu:
ko te Pirimia raua ko te honore Makitanara,
minita mo te taha Maori, me Anaru Eketone,
o Te Kuiti, etahi o taua tokowhitu. Ko te
nuinga o a ratou kupu he mihi mo Timi. Ko
te tino whaikorero o te po ko ta Anaru
Eketone. Ko tona tu mai he Maori i roto i
te ropu o nga kai hautu o te whare wananga o
te Tominiana, i roto hoki i te tini o te pakeha,
ko te pai hoki o tana whakahua mai i nga
kupu a te pakeha, ano ko nga pakeha i tuku
mai nei i nga kura nunui te pai o tona reo. I
te whakamutunga o tona whaikorero ka ki ia,
"Ta koutou Timi ko ta matou Timi, ko ta
matou Timi te tino Timi, te tino Timi ko ta
tatou manuhiri, ko te Honore Ta Timi Kara."
Tata ana te pakeha, tu ki runga pekepeke ai
mo te pai o tenei korero. I te roa o te pakeha
e pakipaki ana, me te mea hoki e tono ana kia
peaia tona korero, ka whakatika mai ano ia ki
runga ka tatakitia mai tona haka, " Ka mate,
ka mate; ka ora, ka ora." Ka peke mai hoki a
Te Heuheu raua ko Taonui ki ta ratou haka.
Ka tangi ano te umere me te pakipaki a te
pakeha. Ka wana i konei te haere o nga
korero o te hui. I muri i a ia ka;  tu mai ko te
Honore Makitanara. He nui te pai o ana
kupu mo Timi, mo te ahua hoki o te mahi kua
whakawhiwhia nei ia. Kotahi tonu te mea i
pouri ai ia i tona whakawhiwhinga ai ki taua
mahi ko te rironga ko ia hei tango i te turanga
o te tangata e mohiotia iho ana e ia, e te katoa
hoki, e mohio katoa ana ki nga tikanga me
nga whakahaere o taua mahi. Na te Pirimia
te whaikorero whakamutunga. He nui atu
ana kupu whakamihi mo Timi. I mea ia
kotahi tonu te tau i tae ai raua ko Timi me
Rauri ki te Paremata. I mea ia ko Timi te

No. 168.
HE KUPU WHAKAMARAMA.

tino tangata ngakau marama kei roto i te
Paremata o Niu Tireni.
I muri i te whaikorero a te Pirimia, ka tu
mai te. Honore Ta Timi Kara ki te whakahoki
i nga kupu mihi mona. He nui te pakipaki
me te umere o te tangata i tona tunga mai ki
runga.—" E te Tiamana, kaore he kupu i au
hei whakaatu ki a koe ki te iwi katoa ano hoki
i te nui o taku mihi mo a koutou kupu katoa
i korero nei mo maua ku toku hoa, mo nga
taonga atahua hoki i homai nei e koe. E
mohio tonu ana koe he mea uaua rawa te
whakatika ake ki runga te whai korero mona
ake ano. Mehemea ahau e whaikorero ana
mo toku hoa mo te Pirimia, mo etahi ranei o
aku hoa e noho nei i taku taha, ka nui te
pai ki au, tena ko tenei ko ahau ake ano te
takete hei puhanga atu maku, kaua koe e
miharo ki te kore e tu ia au te purutai." Ko
nga kupu timatanga tenei a te Honore Ta
Timi Kara i tana whaikorero. Ahakoa tona
ki e kore e tu i a ia te purutai, ki te whakaaro
o nga tangata katoa i rongo ki ai a i taua po, i
tino tae tona mata ki waenganui o te purutai.
He roa taua whaikorero, he pai hoki. I whaka-
takia e ia nga mahi a nga tangata e tumanako
ana ki te turanga mema mo te Paremata. I
whakatakia e ia nga mahi a nga tangata ingoa
nui kua mate, me nga mahi hoki e mahia nei
inaianei. I puta ano he kupu tohutohu mana
ki te Pirimia raua ko te Honore Makitanara.
Ko te mea pai i kitea iho e ia i roto i nga
whaikorero a tona hoa a te Pirimia ko tona
ngakau wawata kia pai ake ana mahi i a tona
hoa i mua atu i a ia. He tohu pai tenei ki te
iwi. Tona kupu tohutohu ki te Honore Maki-
tanara, kia kaha ki te whakahaere i tana mahi
kia mahara i ona whakahaere katoa mo nga
whenua Maori, kia whaipainga te Maori kia
whaipainga hoki te Toininiona katoa.
  
TE HUI O MOTEO.
I TU tetahi hui ki Moteo i te 17 ra o Mui nei,
 Ko te putake e taua hui he hurahanga i te
Kohatu whakamaharatanga ki; a Naomi Akuhata
raua ko tona tipuna ko Paramarewa Apotora Te
Huiki.
Ko tenei tamaiti i kai ngakau  nuita e ona
matua, e ona tipuna. I tukua ia ki te kura i
Hukarere. I kitea nuitia tona hiahia ki te whai i

te matauranga, me tona hiahia nui hoki kia pai.
kia tika te ahua ona matua, tuakana teina, i runga; 
i nga tikanga o te ao marama, me nga tikanga o te
Whakapono. Ko Paramarewa he wahine ranga-
tira, he tamahine na Paora:  Kaiwhata, tetahi o nga; 
rangatira  nunui, rongonui hoki o roto o Here-
taunga. I uru nui ia ki roto ki nga mahi; a te
Ropu Wahine Turaki Waipiro  e kii nei ko te
W.C.T.U'.. he kai-tiaki moni ia no te Ropu o Moteo.
a tae noa ki te wa o tona matenga; .
Na reira he nui te tangi mo te moteatea o te nga-
kau mo tenei tamaiti raua ko tona  tipuna kua
haere  nei i mua me te pouri me te aroha  hoki ki
te kirimate  i mahue ake. ara  ki; a Aporo ratou  ko
tana;  whanau   tae;  atu ki te whanau katoa; a Paora
Kaiwhata, puta noa; otira kia; manawanui e te     
whanau;  e te kirimate  kei te marama   tonu nga
kupu a to tatou Ariki. " Ko ta;  koutou i te; ao nei.
he matemate ara. he pouritanga  he mamae otira 
kia maia kua taea e au te ao."
He nui nga  tangata i hui mai ki tenei hui i runga 
i te karanga a enei morehu i tae;  mai nga hapu o
era atu takiwa a Ngatirakaipaka a Ngatihineuru
me era atu hapu huhua o roto o Heretaunga. 
Ko nga Minita i konei ko Revs. A. F. Wiremu
H. P. Manaro. W. T. Pereihi  Minita o te Parihau  
He nui atu te kaha o te tangata whenua ki te
manaaki ki te whakamanuhiri i nga  iwi katoa i
whakaeke mai. me te pai o te whakahaere; o nga
mea katoa o te marae.
Ko tetahi mea;  whakamiharo ko te kaha o te 
Komiti Marae ake raro nei i te mana o Paora
Kurupo me nga;  wahine hoki o te Ropu ki te
peehi rawa i nga mea kino. kei tae mai ki te marae
kei putu ake hoki i roto i te marae heoi kia ora
tonu nga morehu mo tenei hui atahua.
Nga Whaea me nga Tamariki  
No te Turei. 21 Meika karangatia he hui e    ka karangatia he hui e
Hera Manaroa ma te Ropu Uniana o Moteo ki roto 
ki te whare o Pereiha He nui nga;  take;  i kore-
roti e Hera  he tohutohu i nga  koka mo te tiaki i
; a ratou tamariki   i te mea e ki ana ia he kuini
tonu nga;  koka;  no te mea;  kei nga;  koka;  te whaka- 
haere mo o ratou ake whare tae  noa ki a ratou
tamariki  kei roto i o ratou ringa  te. ora me te
mate mo a ratou tamariki te tika me te he ara
ki te pai te whakahaere; a nga koka i a ratou 
tamariki. ki te ngawari  te hoatu o te kupu kia ratou
i runga i te aroha tera e tupu; ake aua tamariki   i
roto i te atahuatanga i runga i te tapu. i te wehi ki
te Atua  Kua takoto hoki te ahua  i ta te;   Atua 
karangatanga;   i; a Meri hei koka mo Tana Tama
mo te Karaiti;, hei whakatupu; ake hoki i; a te
Karaiti i runga  i nga tikanga tika katoa. Na  reira; 
ka puta nga ahuatanga e rua ki tenei mea ki te
wahine.—(11) Kua karangatia te wahine e te Atua 
ki runga ki tetahi turanga nui whakaharahara   
(2) Kua waiho te wahine hei kai tohutohu i ana  
tamariki.
No reira kia kaha nga wahine kia mataara ki te
ahuatanga    kua homai  nei ki runga kia ratou.
I whakapuakitia hoki e Hera te ahuatanga   mo
te Piha ka tu ki Hehitingi  ara  kia. takatu; ano nga
wahine ki te hanga;  taonga, me era;  atu mea e rite
ana. whakaaetia ana e te Kopu. i te mea;  hei mahi; 
moni hoki mo nga tikanga, o roto i te Whakapono,
tae noa ki nga;  mahi a te Uniana   He maha; ano
era take;  i korerotia  a whakamutua ana te hui i
runga te Inoi.
W.T.P.

TE PIPIWHARAUROA.
TE MAORI ME TE WAIPIRO.
I TUHIA tenei korero a te Rev. F. W.
Chatterton no te hui a te Ropu Maori o
te Ao Hou i tu ki Nuhaka i te 7 o nga ra o
Maehe, 1912.
He maha nga wa i korero ai ahau i mua
ake nei mo tenei take, otira e kore e mutu
taku riri ki tenei kai kino e peehi nei i te iwi,
kia mutu rano tana mahi kino. E whakaae
ana te Maori i roto i tona ngakau he mate
anake ta te waipiro e homai ana ki te iwi.
Kua rongo ano ia e kiia ana he kai pai tenei na
te Atua, otira kaore ano ia e kite ana i ona
hua kino anake nga mea kua kitea e ia, no
reira ko te whakahua tika, ko te mea kino a
Hatana. Tera nga Maori o naianei e pai rawa
atu e nui atu hoki o ratou whenua mei kaua
te kainga i te waipiro, a tera ano hoki ratou e
pai a mua ake nei, ki te whakamutua tonutia
atu inaianei te kai i tenei kai. Kei te mohio
tonu te Maori ki te tika o enei korero, engari
kei te rite ratou ki te purerehua e rere haere
nei i te taha o te kanara ka hunuhunua nga
paihau, a nawai ra ka wera katoa te tinana, a
ko nga moni hei whakapai i ona whenua, hei
oranga hoki mo ana tamariki kei te rukerukea
noatia e te Maori ki roto ki te pa o te hotera,
a ko tona tinana ia ka tukua atu hei pononga
ma te waipiro. Ko nga rangatira o nga hotera
kei te hiahia kia noho tonu mai te Maori hei
pononga ma te waipiro, ko ona tino hoa ia
kei te hiahia kia kaua ia e hereherea, engari
kia tipu ake i runga i te matauranga i te pai.
He tokomana o te iwi Pakeha kei te mohio he
tino kai kino rawa tenei. I ia tau, i ia tau he
maha nga tangata e mate ana i a ia. He maha
nga tane me nga wahine kua whakaaro inaia-
nei heoi ano e taea ai e ratou te patu tenei kai
kino me whakapau katoa o ratou kaha ki te
riri kia ia. Kua homai e te Kawanatanga te
mana e ahei ai te iwi ki te whakaputa i o ratou
whakaaro, kia mutu ranei te hoko i te waipiro
ki te Maori, kia mau tonu ranei. Kati ki te
titiro ki te ahua o te pooti kua taha ake nei
kaore rawa e roa te wa e kore ai te wai pi ro i
roto i nga rohe katoa o te Tominiana. Engari
ina tonu no tenei tau ka hori nei ka tahi ano
ka whakawhiwhia te Maori ki te mana pooti
mo tenei take. He maha nga tau i whakaaro
ai etahi tangata mohio o te iwi he tikanga he
rawa te whakatu o te Pakeha i te hotera ki
roto i te takiwa Maori i runga i ta te pakeha
pooti anake, a kaore te Maori e whai mana ki
te whai kupu atu mo taua mea. I te mea ka
maha nga tau i whanga ai, ka tahi ano ka
homai tetahi ahua pooti, ara kia hoatu, kia
kaua ranei e hoatu te waipiro ki Maori. He
tikanga pai atu tenei i nga mea katoa i whaka-
haerea i mua atu, ahakoa ra ehara i te mea
tino pai, a kaore hoki i tino rite ki ta te Maori
i hiahia ai. He mea uaua tonu te homai o te
Kawanatanga i ta te iwi i hiahia ai i te tuatahi
tonu, na konei kia mohio mai nga Maori ko te
mana kua homai nei kia ratou he pai tonu, a
ki te whakatutukitia e ratou e awhina ana
ratou i te iwi, a mehemea ki te ata whakaaroa
e ratou te tikanga o tenei take tera e kitea te
he o te whakarongo atu ki nga korero a nga
tangata e mea nei:—E whakawhanui atu ana
tenei ture i te tawha e takoto nei i waenganui
i te Maori raua ko te. Pakeha, a tera ratou e
kite iho ka tahi ano ratou ka rite ki te Pakeha
kei tenei pooti, i mua hoki ko te Pakeha anake
e pooti ana, ko te Maori ia kaore noaiho. He
mea tika kia kaha te Ropu Maori o te Ao hou
ki te whakahaere i tenei take, kia kaha te Ropu
ki te whakaatu ki nga wahi katoa o nga Maori,
ki te pai o tenei pooti ki te iwi katoa, mehe-
mea ka whakahaerea tikatia. Inakoa i tera tau
kihai te iwi i hihiko mai ki tenei taonga, e wha
ano nga kaunihera i pooti, a kotahi ano o taua
wha i whakakore, a ko etahi e toru i whaka-
rongo ki nga korero patipati a nga tangata
hokohoko waipiro, kua momonatia nei i nga
moni a te Maori, no reira ka whai mai ano kia
mau tonu te wai piro, a turi ana nga taringa
ki nga korero a nga tangata e hiahia ana kia
tipu pai te iwi. Kaore tahi he ture hei arai
atu i tetahi Kaunihera Maori kei tono atu i
tenei mana pooti. No reira kia puta te kaha o
tenei hui ki te whakaaraara i nga Kaunihera
Maori kia tahuri ki te mahi i te mea e tika
ana ma ratou, engari ehara i te mea ko tenei
anake te mahi ma te Kotahitanga. He mea
ke tonu te tono ki te Kawana, ko te mea nui
rawa ia ko te whakaako i te iwi ki te nui o
te mana kua homai kia ratou i roto i tenei
pooti, no reira kaua te tangata hei pooti noa
i runga i te whakaaro kuare, me ata whakaako
te iwi kia mohio ko nga pooti katoa mo te
whakakore i te waipiro he mana nui i hoatu
ki te Maori hei patu i tenei kai kino e peehi
nei i te iwi ki raro i te rawakoretanga me te
mate. Na kia whai whakaaro mai i ia Maori
i ia Maori ki te nui o tona pooti hei painga
mo tona ake tinana me ana tamariki, me tona
iwi hoki. Inaianei hoki he torutoru nei nga
tangata kei te kite i te painga o tenei mana, a
he tokomaha ke atu ia te hunga e hiahia ana
ki te hoko i o ratou pooti mo te karaihe pia, a
he tokomaha ano hoki kei te whakaparahako,
o roto hoki i nga taumaha kua pahemo nei ka
tahi ano te Pakeha ka mohio ki te tikanga  o
tenei mea o te pooti, otira i roto tonu i enei
 ra kaore etahi Pakeha i te penei na he taonga

No. 168.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
nui, tapu tenei mea a te pooti, a e waiho ana e
ratou tenei taonga nui hei takaro ma ratou.
Kati e tika ana ano kia kore tona teina Maori
e kite he taonga te pooti i hoatu kia ia kia
tiakina taputia e ia, ko te tikanga o taua mea
o te pooti he mana, a he taonga nui atu i te
moni, kati i runga i tenei tu ahua he tino
taonga tapu rawa tenei hei hanga raurekatanga
ma te tangata i runga i te tikanga makete.
Ko nga raruraru o te pooti a te Maori mo
te waipiro ma te Kaunihera e utu i raro ano i
te ture. Kati e tika ana kia kaha a ia kauni-
hera e tono ana ki te Kawana kia tukua mai
he mana pooti waipiro, ki te hopu i nga tangata
whakaaro tika hei Teputi Apiha Kohikohi
Pooti me o ratou kai awhina, ko to take kia
kere ai ratou e tono mu a ka iti te taumaha ki
te kaunihera.
He mea tika kia kaha tenei Ropu ki te tono
ki te Kawanatanga kia whakatikatikaia  nga
rekureihana kia ngaro ai te pooti a ia tangata,
a kia watea nui rawa nga mihi ki te Kaunihera
o Horouta koia nei hoki te kaunihera tuatahi
ki te pooti kia kaua e hoatu te waipiro ki te
Maori. 1 hopo noa atu hoki te ngakau mei
pera hoki a nga kaunihera i pooti tahi nei me
Horouta, tera e kaha te titiro atu ki nga hua
e puta mai i roto i te mahi a Horouta, a e
mohiotia atu ana hoki tera e puta mai he ora
ki te iwi Maori o te takiwa o Horouta. Kua
mohiotia noa atu tera e whakapau te kaha o
te ropu waipiro ki te turaki i te pooti a
Horouta. Otira ka nui te koa o te ngakau i
te mea kaore i taea te turaki taua pooti, kati
ko te whakahau tenei ki era atu kaunihera
whaia te taira a Horouta. Ki te whakatete
tetahi tangata ki te hoatu waipiro ki te tangata
Maori i roto i te rohe o Horouta, ka whainatia
ki te £100. Ko Ngatiporou tera e tipu hei
iwi nui, hei iwi rangatira hoki, i runga i te
mea kua katia tenei huarahi moumou moni,
; ara, te waipiro.
Ki te whakaaro iho kua tata te wae whaka-
nuia ai e te Kawanatanga nga Tiati Kooti
Whenua Maori kia hohoro ai te wehewehe i
nga whenua maori, mehemea kei te noho penei
te Kawanatanga, he mea tika rawa kia whai
whakaaro te Maori ki te tiakia i a ratou moni,
kaua hei moumoutia, no te mea kia wehe rawa
ake ai nga whenua e whai moni ana hei mahi.
Ko nga tikanga e whai ana i te tauira a Ho-
routa mo te waipiro e tipu tika, he maha nga
Maori i mua atu i te pooti nei i whakrongo
ki nga korero taware e mea nei, kaua hei
whakakore i te xvaipiro no te mea ko tenei
pooti e tapahi ke ana i nga peka o te rakau a
e waiho  tonu ana i te putake kia tu ana  engari 
mehemea ri hoatu and ko te mana  tapahi tonu
7
 te putake ka tahi ratou ka pooti. Kaore
ratou e whakaaro iho, mehemea kei tetahi
wahi kino te rakau e tipu ana, kaore nei e taea
atu te tapahi te putake i te tuatahi, engari me
matua tapatapahi mai nga peka i te tuatahi,
a hei muri iho ra ka tuku ai i te putake o te
rakau ki raro, ko te tangata e turaki pera tonu
atu ana i te putake o te rakau tera e tupono
he aitua e hinga atu pea ki runga i te whare o
tetahi tangata, a he mate te tukunga iho. Ko
Horouta rawa te mea ngakau mahara, kati he
whanga te mahi inaianei ko wai ra te mea e
whai wawe i muri i a Horouta. I mua o taku
whakamutunga ake i aku kupu e hiahia ana
ahau ki te whakatakoto i tetahi tikanga e taea
ai te whakaaraara te iwi kia anganui ki tenei mea
nui hei oranga mo ratou, a e tumanako ana
hoki ahau tera tenei hui e awhina i tenei tika-
nga ka whakatakototia atu nei, ko taua tikanga
nei, kia whakaturia he tangata ngakau marama
i roto i nga kaunihera katoa, a kei roto pea i
tenei hui etahi o ratou, a ko te mahi ma taua
tangata koia nei e whai ake nei:—
Tuatahi, he whakaohooho i te iwi kia aro
nui ki te tikanga o te pooti wai piro. Tuarua,
He tohe ki te kaunihera kia tukua he tono ki
te Kawana kia homai he mana pooti ki taua
kaunihera. Tuatoru, he tuhituhi ki te Heke-
retari o te Kotahitanga, ara he whakaatu i te
ahua o tana mahi, kia mohiotia ai te pikinga
te hekenga ranei. Ma te penei ka tae ai te
tohutohu nga tangata e hiahia ana kia mohio
ki te ahua o te mahi hei mahinga ma ratau, a
taea rawatia ake te wa e pooti.  Inaianei 
te nuinga ki te tikanga o te pooti. Inaianei
hoki ko te nuinga o nga tangata kaora ano kia
mohio ki te tikanga o tenei pooti, a ko etahi
kei te whakahe kuare noaiho i runga i te kore
maramatanga. Kati ko te mahi nui ma tenei
Hui he tohutohu i te iwi kia kore atu tenei
kuaretanga i a ratou mo te tikanga pooti a
he whakaoho i te iwi Maori o roto i nga rohe
katoa o te Tominiana, kia whakatopu ai ano
he tangata kotahi  ki te takahi aau i tenei hoa-
riri kino e peehi nei i a ratou inaianei
iho kia ora.  
HE RETA MAI NO HOROUTA.
EHOA tena koe. Kia  ora nga hoa i tena
vvahi i tena wahi. E hoa ma e hari
ana, e koa ana te ngakau  mo nga  wawata  a te
ngakau i nga;  ra  kua hori ake nei, ara mo te 
waipiro kia araia atu i te iwi Maori Otira 
me  whakawhaiti mai taka korero mo toku

TE PIPIWHARAUROA.
No. 168
takiwa mo Horouta. Ko tetahi tenei o nga
wahanga nui o tenei ingoa o Ngatiporou,
timata i tawhiti ki Patangata. No roto i tenei
rohe etahi tangata tino kaha mo te kai waipiro.
Ki taku mohio kotahi pea i roto i te rau kaore
e pa ana ki tera kai. Otira i tenei wa kua
kite au i te pai o tenei ahua, ara o te kore e
kai i te waipiro. Ka mohio te tangata ki te
paunga o ana hereni i nga mea tika mona me
tana whanau. Tena i te wa e puare ana taua
kai e kore rawa te tangata e pai kia pau katoa
te pauna kotahi mo nga mea tika, engari kia
toe tonu mai etahi hereni o te pauna hei kai
waipiro mana, ahakoa tera atu ano etahi mea e
tika ana hei whakapaunga tika mo taua pauna.
Tetahi ahakoa he moni ano a te tangata,
engari ko nga mea e hiahia ana ia mona me
tona whanau i te toa ka namaia e ia, ko nga
pauna e4 e5 ranei ka puritia e ia hei haute
mana ki ona hoa. Ano ka pau te 5 te 6 pauna
i a ratou ko ona hoa ka tahuri ano ki te pati
ki te rangatira o te hotera kia homai he pou-
namu kia rua kia toru ranei hei nama mana ki
te hotera. I muri atu i tena ka tahuri ano ia
ki te mahi moni hei utu i aua nama. I te wa i
haere ai ia ki te utu, ka utua e ia ko ta te
hotera i mua, ko te take kia ngawari ai taua
tangata ki a ia i muri atu. 1 tena wa ka
tutaki ano kia ia ona hoa ka kainga e ratou
nga hereni e tika ana hei utu i te nama i te
toa, ka pau. I te roa o taua nama e takoto
ana, me te kite o te rangatira toa i taua tangata
e haurangi ana ka riri ki a ia. I muri i tena
ka hamenetia ia, ka waratitia, ka murua nga
rawa a taua tangata ka noho ia ratou ko tona
whanau. Kati i roto i enei ra ruarua kua kite
ahau i te rereketanga o tenei wa i to mua.
Kati tena.
Kei te ki etahi tangata inaianei ka mate ta-
tou i te katinga i ta tatou kai e tika ana, otira
heoi ano te mate e kitea iho ana ko te korenga
o taua kai e pa nei nga mate e korerotia ake
nei e heke i o tatou korokoro i enei ra. Te-
tahi mea nui hei tirohanga ma tatou inaianei
ko te mate o nga hotera i te kore Maori hei
kai i nga waipiro o roto. Ka marama tatou
na tatou nga moni nui e ora nei nga rangatira
o nga hotera. Kati nei nga whakamarama
mo to tatou ora nui i tenei wa. Otira ra me
ki tenei ora, kua whiti atu tatou i te mate ki
ora. Na to koutou hoa,
H. W. TE HIAMO.
Kahukura.
1 Mei, 1912.
TE MATAURANGA O TE TANGATA
TAHAE.
ITE Manei te 13 o nga ra o te marama nei
ka haere nga rongo o tetahi tahae ma-
rakerake i te taone o Akarana, i kitea ai te
mohio o etahi o nga tangata e mahi nei i te
mahi tahae hei huarahi moni ma ratou. Ko
te pakeha i rarua nei ko Pahiko, he watimeka:
kei tetahi o nga tiriti nui o Akarana e kara
ngatia nei ko Karangahape te ingoa tona toa.
I taua ra i te Manei ka tangi te waea o roto i
te toa a Pahiko, ka haere atu te rangatira o te
toa ki te whakahoki atu i te karanga. Ka
karanga mai te tangata i tera pito, ko Pahiko
tena? Ka whakaae atu te tangata o te toa.
Ka korero mai tera. Ko Natana ahau e korero
atu nei (ko Natana e mohiotia ana he tangata
rangatira no Akarana). E hiahia ana ahau ki
te hoatu i tetahi nini pai hei aroha maku ki te
tamaiti wahine, mo tona pai ki au. Me tuku
mai e koe etahi o nini papai na hei tirotiro-
hanga maku, kia kitea ra te mea e hiahia ana
ahau ka whakahoki atu ai i etahi. He karaka-
mapere ano taku kei konei e hiahia ana ahau
kia tirohia mai e koe he aha ranei te mate. I
te mohio o te rangatira o te toa ki a Natana,
kore rawa tona ngakau i hopu atu ki tona hoa
i tera poro o te waea, i te hiahia hoki kia riro
etahi o ana nini utu nui, hohoro tonu ia ki te
whakarite i te tono a Natana. Ka tirotirohia
mai e ia e wha nga nini papai; ko te utu
katoa o aua nini e £49/10/0. Ka takaia e ia
ki roto i te takai, ka hoatu ki tetahi o ana
tangata hokohoko kia mau ria ki te whare o
Natana i Karangahape tin ti. Te taenga atu
o te kai kawe i nga nini nei ki te keti o te
whare ka tutaki ki a ia te tangata nana ra te
waea, me tona koti ano i runga o tona paki-
hiwi, ka pohehetia ano he tangata rangatira ki
te totiro atu. I haere mai koe i a Pahiko?
Ae. Ko au a Natana, kei a koe pea nga nini i
waeatia atu nei e au kia tukua mai ki au. Te-
re tonu te whahoki atu a tera, ae, ina tonu.
Ka tangohia atu e Natana, ka purua ki roto i
tona pakete. Katahi ka ki atu ki tera, kei te
pai: maku e mau ake kia tirotiro tahi maua
ko te wahine nei i te mea pai, kia kitea ra ka
tiku atu ai au i te toenga. Ko te karaka i
korero atu ra au kaore i konei, kua riro ke atu
ia ki taku toa nui. Maku ra e tono atu tetahi
o aku tangata ki te mau atu. Te taenga atu
o te tangata a Pahiko ka korero atu i ta raua
whakariterite ko Natana. Katahi ka hopu te
ngakau o te rangatira ka whakaaro ia, katahi
ano e Natana ka mahi penei. Ka haere ia ki
te waea, kei te patu atu ki a Natana. Katahi
ano a Natana tika ka korero mai. Ka karanga

No. 168.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
atu a Pahiko, nau i waea mai kia tukua atu
he riini hei aroha mau ki tetahi wahine? Ka
whakahokia mai e Natana, kaore au i te waea
atu ki a koe mo te nini, he korero tauhou
tena ki au. Heoi ano, kua mohio a Pahiko
kua rarua ia te maminga. He ahu atu ki nga
pirihimana, kaore hoki e taea. Hare atu ana
a katuarehe me ona taonga i tahae ai i te ra e
whiti ana.

HE POWHIRI KAWANGA WHARE.
TE ARAROA,
22 Aperira, 1912.
KO ahau tenei ko Matariki ka whakatatare
atu nei i te paewai o te moana. Ko
toku muanga he kapua kei te ngahere, koiana
hoki hei whakaatu ki a koutou i te nui o nga
uri a Rehua, i mahue ake nei i au ki nga whaka-
takere o te moana—he tau pai: ka mahora nga
tohu ki uta, ka hua ki tai. Ae ra, karangatia
he huihuinga tangata! Kia tere! Kia tere!
Heoi ano na to koutou hoa na Matariki.
He awhina i te kupu whakahau. Ae ra, ka
awhinatia ano.
Haere mai! Haere mai! e nga hoa aroha,
o ia marae, o ia marae, ki te hui a o koutou
hoa pononga ka tu ki Tauranga koau, wahi o
Te Araroa, a te 190 nga ra o Hurae, 1912.
Haere mai i runga i te whakatauaki a Te
Whakatihi o ki nei:—
" E nui e te whainga kai, e tau e Tamaiwaho."
Me tenei hoki—
" He huruhuru te manu ka rere,
He ao te rangi ka uhia."
" Ahaha! uwhia mai ra o kanohi ki te rau o te
nooti, e ki te inohi o te Kiingi i au e, hei."
Heoi. Na o koutou hoa, i roto i nga mahi o
te whakapono—
Wi Taotu Harawira Karaha 
Rupuha Konia Wahapeka
Tame Kiwara Maka Paweherua
Te Ara Makutu Renata Pereto
Tatari Putauaki Henare Pereto
Arapeta Piri Iharaira Tipuna 
Tamati Tiarete Tanara Te Pei
Huripara Huihui Mita Hane
Karauria Himiona  Apanui 
me te Iwi Katoa.
PITOPITO KORERO.
I te 5 o nga ra o Mei nei ka puta nga whakaatu
a te Tari Kaute i Poneke he whakaatu i te toko-
maha o nga tangata e haere ana mai ki Niu Tireni,
i te tokomaha hoki o nga mea e haere atu ana i
konei ki era atu whenua. Ko te tau o enei whika
i timata mai i te Aperira o tera tau tae mai ki te
Maehe o tenei tau. E kitea iho ana i te whakaatu
a nga whika nei ko te nuinga ake o nga tangata
haere mai i nga mea puta atu ki waiho e 5892. I
tera tau e 2674 te nuinga ake o nga mea haere
mai i nga mea puta atu ki waho. Ko nga whika
enei mo iia marama:—
Haere mai. Haere atu.
Aperira ... ... 2422 413
Mei ... ... ... 3309 34oo
Hune... ... ... 1909 3276
Hurae ... ... 3048 2889
Akuhata ... ... 2652 2531
Hepetema ... ... 3485 2915
Oketopa ... ... 3169 2366
Noema ... ... 5248 2054
Tihema ... ... 5492 2808
Hanuere ... ... 5096 3031
Pepuere ... ... 3902 3125
Maehe ... ... 3365 4672
Hui katoa, 1912 ... ... 43.097 37.205
1911 ... ... 37.049 34, 375

I te po o te 14 o nga ra o Mei ka puta nga
whakaatu kua mate te kingi o Tenemaka.
Tetahi mate kino nona, hei matenga mo te
kingi. Kaore ia i mate ki tona ake whenua,
engari ki Tiamani. I haere mai raua ko tona
Kuini ki te haereere. I te po ka haere ki te
haereere i te taone. Ko ona kakahu ehara i
te kakahu kingi. Kei te 200 iari pea tona
haerenga atu i to raua hotera noho ka hinga
ki raro. I te wa i kitea ai kua kore ke e mohio
ki te korero, kati kaore te tangata nana i kite
i mohio ki a ia. Ka mauria ki te Hohipera,
he poto nei te wa ki reira ka mate. Kaore
nga tangata o te Hohipera  i mohio ki a ia,
katahi ka mauria ki te whare takotoranga  o nga
tupapaku. Ka roa ia e ngaro ana ka mahara-
hara te Kuini me ona tamahine  ka haere ki
te kimi. Pau katoa taua po e kimihia ana,
no te ata rawa katahi ka kitea, i roto i te
whare tupapaku e takoto ana. Ko te ingoa u
tenei kingi ko Pererika VIII. o Tenemaka.
He tungane ia no Kuini Arehanara, koka o to
 tatou kingi, he tunnane ano te Kuini o Ruhia,
he tuakana no Kingi Hori 1. o Kariki.
I whakaaturia i roto i ta tatou mokai te
tokomaha  o nga mirionaea i mate i te aitua o
te Taitaniki. Ko tetahi o ana tangata ko
Ahito. Ko te wira tenei o taua   tangata    i waiho

TE PIPIWHARAUROA.
No. 168
iho ai mo tona tamaiti mo taua wahine hoki.
I wehea ma tona wahine £1, ooo, ooo, ma tona
tamaiti £14, 000, 000. Ko te moni ma tona
wahine mo te wa anake e noho pouaru ana ia,
ki te marena ia ki tetahi atu ka hoatu te toe-
nga o taua moni ma tona tama. Ko te wa-
hine nei he kotiro tonu. No tera tau ano
i marena ai, ko nga tau 18. Ko tona wahine
tuatahi i wehea e ia, na reira tona tamaiti. I
muri tonu iho i tera ka mea kia marenatia
raua ko tenei o ona wahine. He maha nga
minita i riri mo tenei mahi a Ahito.
TE RIIHI.
I TE Hatarei  te 9 o nga ra o Mei nei ka mate a
Te Riihi, he Pakeha kaumatua no Turanga 
nei. he roia. he tangata rongonui hoki no Niu
Tireni nei i ona ra. I whanau ia ki Ingarani i to
tau 1836. he tama na Takuta Hemi Te Riihi. I
haere ia ki tetahi kareti nui i Ingarani  kura ai.
engari i te mea kaore ano i mutu tona kura ka
haere mai ki Ahitereiria. a whakatutukitea ana
tona kiira ki te kareti nui o Marepana. I muri i
tona kura ka mahi ia ki te tari o tetahi roia. engari
kaore i roa ka mahue i a ia, haere ana ki te kiira
minita, whakaturia ana hei minita mo tetahi hahi
e karangatia ana te ingoa he Congregational. E
wha nga tau i muri mai ka mahue i a ia te mahi
minita ka hoki ano ki te ture . I te tau 1865 ka
whakamana ia e te Ture hei roia. I te tau 1863
ka marena ki tana wahine kei te ora ano te wahine
me nga tamariki. kotahi te mea tane tokowha nga
mea wahine. I te tau 1866 ka whakawhiti mai ki
Niu Tireni nei, a whakaturia ana hei roia mo te
Hupiriini Kooti i Otepoti. I muri iho ka nuku
mai i Otepoti ki Hokitika. i Hokitika ki Akarana,
a ki Nepia, tuturu rawa atu te taunga o tona remu
ki raro i Turanga. I a ia i Akarana e rua ona
tunga hei mema mo te Paremata. I hiahiatia ia
e Hori Kerei i taua wa hei minita mo te taha ki
nga Ture, engari kaore ia i pai, kiia atu ana e ia
kia whakaturia ko tona hoa ko Rapata Taute (.ko
te Tiati Tumuaki o te Hupirimi Kooti). E kiia
ana nana tetahi whaikorero roa i roto i te whare,
e 24 haora ia e korero ana. I tu ano ia hei mema
mo Nepia, mo Turanga. I aua ra ko ia tonu
tetahi o nga tangata rongonui o Niu Tireni. He
tangata rongonui ano a Te Riihi mo te tuhituhi
pukapuka. E rima ana pukapuka i tuhituhi ai.
Ko te oranga me nga mahi i mahia e Hori Kerei
nana i tuhi. Ko tana pukapuka whakamutunga
tenei. He tangata ia i ngakau nui ki te whai i
nga tikanga e pai ai te whenua katoa.
TE KAHITI O NIU TIRENI.
E WHAKAATU RIA ana i roto i te Kahiti o
tenei marama tetahi panui whakaatu ka
tangohia e 4 eka e 5 paati o Kopuataraki Nama
2A, 2B, 2C, wahi o Uawa, hei turanga kura. E
haere ana tenei mahi i raro i te mana o te Ture
mo nga mahi ma te katoa, 1908. I tua atu o taua
4 eka. 1 eka e 22 paati hei huarahi atu ki te kura.
Ko nga pukapuka whakamarama ka waiho i te
Poutapeta o Uawa. Ki te whakahe tetahi tangata
ki tenei mea me tae atu tona whakahe ki a Hon.
W. D. S. Macdonald i roto i nga ra e 40. ara mai
i te 160 Mei, i te ra i panuitia ai, ki te 25 o Hune.
I raro ano i tenei ture ka tangohia e 21.4 nga
paati o Tiritiri Nama 7 (16527 puuru) wahi o
Harataunga (Thames) hei rori. Ko nga pukapuka
whakaatu ka waiho i te Poutapeta o Netherton.
Ko te whakahe me tae atu i roto i nga ra e 40
POARI WHENUA MAORI O AOTEA.
E WHAKAATU ana te Poari o Aotea
ka utua nga moni katoa o nga whenua
e riihitia ana, a e utua ana hoki e te Poari.
Ko nga ra me nga kainga hei utunga ko enei
e whai ake nei:—
Taurangarere... ... Manei 10 Hune.
Karioi ... ... ... Turei, 11 Hune.
Raetihi ... ... ... Wenerei, 12 Hune.
Pipiriki ... ... ... Taitei, 13 Hune.
... ... ... Parairei, 14 Hune.
Hiruharama me  Hatarei 15 Hune
Ranana   
 ......  -
Koriniti ... ... ... Manei, 17 Hune.
Karatia ... ... ... Turei, 18 .
Taihape ... ... Parairei, 21 Hune.
Taumarunui ... . 22 Hune.
Whanganui... ... Turei, 25 Hune.
J. B. JACK, Perehitini.
  
HE PANUI.
HE whakaatu tenei kua oti te perehi ki te
reo Maori te Ture Whenua Maori, 1909:
nga Rekureihana i raro i taua Ture; nga Ruuri o
te Kooti Whenua Maori; te Oota Kaunihera 
whakatakoto i nga rohe o nga Takiwa mo nga
Poari Whenua Maori; me te Mapi whakaatu i
nga rohe o nga Takiwa Poari Whenua Maori.
Kua oti enei mea katoa te whakarapopoto ki roto

No. 168.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
11
ki te pukapuka kotahi. Ko nga utu tenei mo tana
pukapuka:—
Mehemea he ngohengohe te kawa. 7/6
Mehemea he maro te kawa, - - 12/6.
Ko nga oota katoa, me nga moni hoki hei hoko
i tenei pukapuka, me tuku atu ki—
TE KAI-TA  TE KAWANATANGA.
Poneke.
ETAHI O NGA MOTINI I TE HUI
KI NUHAKA.
He patai na Rev. W. T. Pereihia:
" He patai atu ki te Tumuaki kia whaka-
aturia mai e ia mehemea ko te hea te rohe o
te Atirikonatanga o Heretaunga i runga i ta
te Hahi whakataunga?"
I utua e te Tumuaki:
" Ko te rohe o te Atirikonatanga o Here-
taunga, ka timata ki Tiwhanui, ka hutia te
raina ki Waikaremoana. He mea ke te rohe
o te takiwa o te Hahi Maori, ka uru ano ki to
Heretaunga takiwa nga Pariha o Mohaka, o
Te Wairoa e Nukutaurua."
Na Rev. A. Wiremu raua ko Tihi Whanga:
" E tautoko ana tenei Hui i te motini i
whakaaetia e te ''Ropu Maori o te Ao hou,'
ara kia puta he tono ki te Kawanatanga kia
whakatikaia te ture mo te pooti waipiro a te
Iwi Maori—
d- Kia pooti puku te tangata kia penei
me ta te pakeha pooti.
o.—Kia ata tirohia te pootitanga kei takahi
tetahi i te ture i te taima pootitanga.
Na I. H. Mitara raua ko Rev. Aata Wiremu:
" E hiahia ana tenei Hui kia hangaia he ture
e te Paremata e ahei ai te whakataka nga
wahi katoa hei runga nei nga whare-karakia,
whare Minita ranei a nga wahi ranei e tika
nei mo aua mahi kia riro tuturu i te mana o te
Hahi i runga i te tikanga hoatu noatu, tikanga
kapereihana ranei e mana nei mo nga mahi
nunui o te Tominiona."
Na H. P. Huata raua ko I. H. Mitara:
" Ki puta te whakaaro o nga Minita u nga
kai- whakahaere ranei o te hahi Mihinare kia
tu he ropu wahine hei tautoko i nga mani o
te Hahi."
HE TUPAPAKU.
Ki te Etita o Te Pipiwharauroa
EHOA tena koe, koutou tahi ko ou hoa.
Ma te Atua koutou e manaaki, e
v, whakakaha ki te mahi i tana e pai ai.
E manu he ohonga moe ake i tenei wa, na
te mamae, na te pouri, na te aroha, ki to matou
papa kua wehe atu nei i a matou, koia i tika
ai tenei whakaatu ki a koe. Mau e tohatoha
atu a matou kupu aroha mona, ara mo te
Atimana Wharerau. I mate ia i te 27 o
Aperira i te tau o to tatou Ariki 1912. He
kaumatua nui, he pou herenga kupu na ona
tupuna tuku iho ki a ia. He pou ano ia no te
whakapono, o tona itinga mai ra ano. He
tangata e mate nuitia ana e te katoa, he aroha,
he atawhai ki te tangata; no reira i nui ai te
aroha mona. He tino kaumatua nui tenei.
I whanau ia i te tau 1828, ona tau e 84. E
60 nga tau i tu ai ia i te tunga kai-karakia.
I uru ia ki nga mahi o te Tiriti o Waitangi, a
ko ia tetahi o nga kaumatua kaha i te hapai i
nga tikanga o te Kotahitanga o te Motu. He
uri hohou rongo ia no ona tipuna iho. Ko to
ratou whakatauki tenei: —
" Ka toto te puna i Hokianga, ka mimiti te puna
i Taumarere. te rere i Tiria te kete i Tangariki."  
"Taumarere herehere riri herehere tangata."
" Ehara te katoa he purupuru he taka;  ka pa
taua ko ahau ko te titi, ko te aporei ko tama; 
purupuru marie, ko te angaanga titi iho i te rangi."
Na ona tipuna enei. whakatauki na konei i
nui ai te aroha ki to matou matua. I nehua
tona tinana i te 30 o nga ra o Aperira. Na
Rev. Pene Topi i nehu. Heoi ra e manu,
mau e tuku atu ena kupu ki nga iwi, ki nga
hapu, I nga reo, ki nga huihui   tangata.

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.