Te Pipiwharauroa
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NAMA 138.
GISBORNE.
HEPETEMA^
" He ao te rangi ka uhia  He huruhuru te manu ka rere."
"Kui! Kui! Whitiwhitiora."
 
TE PIHOPA O WAIAPU.
ITE hui a te komiti a te Hinota o Waiapu
i te 17 o nga ra o tenei marama ka whaka-
takotoria ki te aroaro o te hui nga tangata i hia-
hiatia hei pihopa. I roto i nga korero a te hui
mo enei tangata, ka tu a Atirikona Hapata
Wiremu, ko tana motini tenei: "E motini
ana i a Atirikona A. W. Aweriri (Archdeacon
A. W. Averill, of Christchurch), o Otautahi,
he tangata pai he tangata tika, hei pihopa mo
Waiapu." Na T. Tana (Thos. Tanner) he
reimana, i tautoko. I te korenga o tetahi atu
ingoa i whakaturia ka whakatakotoria te motini
ki te hui a pahitia ana. Ka tu ko Aweriri hei
pihopa tuawha mo Waiapu.
Ko Atirikona A. W. Aweriri i whanau ki
Tawhoto (Stafford) wahi o Ingarani i te tau 1865.
I haere ia ki tetahi o nga kareti nui o Ingarani
kura ai, a i te tau 1887 ka riro ma tona tohu
B.A., i te tau 1891 ko te tohu M.A. I haere
ia ki te Kareti kura minita o Eri (Ely) a i te
tau 1888 ka whakapangia ia hei Rikona, i te tau
1889 hei piriti. No te tau 1804 ka mutu tana
mahi i Ingarani, ka tae atu hoki te tono kia
haere mai ia ki Niu Tireni hei minita mo
Mikaera te wharekarakia o te pariha nui o
Otautahi. I te tau 1895 ka meinga ia hei minita
mo nga hoia o Otautahi. I te tau 1902 ka
meinga hei kenana mo te wharekarakia nui o
Otautahi, hei Atirikona mo Akaroa i te tau
1903, a i tenei tau hei Atirikona mo Otautahi.
He maha nga turanga nunui o Otautahi e puritia
ana te Aweriri, a he maha ana hoki nga mahi
pai o reira nana i timata.
I mua atu o te tau 1868 he wahi a Nepia
katoa no te pihopatanga o Poneke, ko Apera-
hama te pihopa tuatahi. No te tau 1868 ka
whakaurua mai a Nepia ki te pihopatanga o
Waiapu. Ko te Hinota tuatahi o tenei piho-
patanga no te tau 1872 i te 30 o Akuhata tu ai.
I taua Hinota 16 nga minita 13 nga reimana i
hui. O enei tangata, ko Pihopa Wiremu kua
mutu nei, ko Whiira, me Tana, nga mea kei te
ora, a kei roto ano etahi tokorua nei i te Hinota
inaianei.
Ko te pihopa tuatahi o tenei pihopatanga ko
Wiremu Parata. He papa ia no te Pihopa
kua mutu nei. Na Pihopa Herewini ia i
whakatupu hei pihopa i te tau 1859 ki Poneke,
i te tunga tuatahi o te Hui Topu. Ko to muri
iho ko Pihopa Tuari, i whakatapua ki Nepia i
te tau 1877 Ko Tuari he teina no Arehanara
Tuari, te pirimia o Poihakena. No te tau
1895 ka mutu te mahi pihopa a te Tuari,
ka haere ia hei mihinare ki Pahia Ka tu
hei pihopa ko W. Renatu Wiremu, tama a
te pihopa tuatahi, no te 20 o nga ra o Hanuere
1895 ka whakatapua. Ko enei tangata tokotoru
i mutu katoa a ratou mahi. Ko te pihopa
tuatahi i mutu kaumatua, ko te tuarua i haere
ki Pahia, a ko te tuatoru i mutu kaumatua
hoki, i pera me tona matua.

2
TE PIPIWHARAUROA.
Ko ta te Hinota whiriwhiringia tenei kua whaka-
aturia ake nei.  Kaore ano ia i tu noa hei
pihopa. E rua nga mea kei te toe, ko te whakaae
a tona waha ki te tono a te Hinota, me te
whakamana hoki a nga pihopa katoa o Niu
Tireni Ki te whakaae ia, kaore ano ia i tino
tu, engari kia tae mai rano te whakamana a nga
pihopa, ka whakatapua hoki. Ki te kore ia e
whakaae ka whiriwhiri ano te Hinota i tetahi atu.
Ki te whakaae a Aweriri, ka mutu te reo
Maori ki te Pihopa o Waiapu. He mea tenei
e tae mai ai ki te ngakau o te taha Maori o te
pihopatanga te mapu aroha. Engari me waiho
noa i te tangi o te mapu, kaua hei pouritia.
Mehemea ko te tino mea tera ma te pihopa
katahi ka tika kia pouritia, tena ko te tino mea
ke ko te ora o te hahi. Ko te Pihopa o Aka-
rana kaore e mohio ki te korero Maori engari ka
nui tona kaha ki te whakahaere i te hahi Maori
i raro i tona mana. Ko nga iwi kei raro i tona
mana ko Ngapuhi, ko Taranaki me Waikato.
Ko nga korero he tino tangata pai a Aweriri mo
te whakahaere tikanga e pai ai tana pariha, mo
te kauwhau ano hoki. Kua tae ia ki te 15 tau
ki te pariha kotahi, a e nuku atu ana tona
paingia. Ko tana te pariha nui, me te pariha
pai atu hoki kei Otautahi katoa, a ko te ki kei
Niu Tireni katoa. I te taenga o te rongo ki
Otautahi pouri ana nga tangata o reira i te mea
ka tau te he ki a ratou, ka tangohia hoki to
ratou kai hautu. Engari ahakoa pouri noa ra-
tou mo te taha ki a ratou, e koa ana ano mo te
taha ki te pihopatanga o Waiapu, mo Aweriri
hoki ka tu ki te turanga tiketike i roto i te hahi.
He tohu pai katoa enei, he mea hei whakakoa
i o tatou ngakau mo te tangata kua karangatia
nei hei upoko mo to tatou pihopatanga. Ki te
tu ka riro tonu ia hei tangata kaha i roto i nga
pihopa o Niu Tireni
TE PAI O TE TURAKI WAIPIRO.
ITE tunga o te Hupirimi Kooti ki Inver-
cargill, he taone kei tera motu, kitea ana
kaore he raruraru hei whakahaeretanga ma te
Kooti. He taone tenei kua turaki i te wai-
piri,. He tikanga na te Kooti, ka kore ana he
keehi hei whakahaerenga, ka hoatu he karapu
ma ki te tiati; ko aua karapu he tohu no te
kore hara. Ko nga taone kua penei ko nga mea
anake kua turaki nei i te waipiro.
ME TOHU AROHA KI TE PIHOPA
O WAIAPU.
ITE Turei te 21 o na ra o te marama nei ka
hoatu e na tangata o Nepia tetahi arohatanga
ma ratou ki te Pihopa, hei whakamaharatanga ki na
tau e 40 i mahi ai ia i roto o tenei pihopatanga. E
rua na mea i hoatu. Ko te mea tuatahi he ahua
no te Pihopa, he mea peita na tetahi tangata mohio
kei Nepia. Ko taua mea i hoatu ma te Pihopa
ratou ko tona whanau, hei whakaatu kia ratou i te
whakaaro pai o te iwi ki nga mahi pai a te Pihopa.
Ko te mea tuarua mo te whare karakia nui o te
Pihopa i Nepia, i hoatu ki a ia. a mana e hoatu ki
te whare. Ko tana mea he torona, nohanga mo te
Pihopa. He tino atahua rawa taua mea. Ko te
mahinga i taua mea kaore he utu. He nui na
tanata i whaikorero i taua wa, i whakaatu i te tona
kaha ki te mahi mo enei tau maha. Ko nga tangata
i whaikupu ko W. Ratara, te rira o te Apitana o
enei tau ka huri ake nei; ko te Makarini, me etahi
atu, mo te taha hi na pakeha; ko Rev. Ahipene
Rani mo te taha ki na Maori. He mea enei hei
whakahari i te ngakau o te kaumatua, i te mea ka
wehe nei tona tinana i te mahi i runa i te pehanga
a te taumahatanga o te kaumatuatanga. Ko te wa
e mutu ai te mahi a te tanata i tana mahi, he wa
hokinga whakamuri no te ngakau ki te ahua o tana
mahina i te mahi. Ka kitea e ia i roto i nga ra ka
huri, he maha na me i mahia kihai nei i tika kia
mahia, a he maha ano hoki na mea kihai i mahia
i tika nei kia mahia. Hei whakahari i te ngakau i
na whakaaro penei te pai o na tohu aroha kua tukua
atu nei ki te Pihopa.
 
HE POROPOROAKI NA NGATIPOROU O
HERETAUNGA I WEHEA MAI NEI KI
HAURAKI I TE TAU 1853.
KIA te Pihopa Wiremu.—E koro, tena ra
 koe. Kia ora koe. Tenei ka kite iho i
Te Pipiwharauroa i nga mihi a nga Pakeha, Maori
hoki mou, mo tou hoki atu ki te kaumatua-
tanga. E pai ana, i te mea kua pu te ruha,
waiho iho ma te rangatahi e hao.
Haere ra, e koro, hoki atu ki Kanana, ara
ki Ingarani; ki ou tipuna, ki ou matua; i runga
ano i nga kupu o mua i kiia e te Atua kia
Hakopa," Maku ano koe e whakahoki mai ki
runga nei. ma to tamaiti ma Hohepa e whaka-
moe ou kanohi." Tekau-ma-whitu ona tau ki
Ihipa ka ki a ia ki a Hohepa, " Oati mai ki a
au, kaua au e tanumia ki konei, me kawe atu
au e koe ki runga ki Kanana, ki te urupa i ho-
koa e Aperahama. I tanumia a Aperahama

HE KUPU WHAKAMARAMA.
ki reira, me tana wahine me Hera. I tanumia
a Ihaka ki reira me tana wahine me Ripeka.
I tanumia e au a Rea ki reira." Ka ki atu a
Hohepa, "Ka rite i au to kupu."
E koro, e hoki atu ana koe i runga i enei
kupu tauira o mua. O matou whakaaro ia,
koto te kikokiko maori, i tu koe hei minita mo
Waiapu, i muri iho hei Pihopa mo Waiapu, a
kia ngaro koe ki Waiapu, ara ki Niu Tireni
No runga ia enei mahara, i to te tangata mahara,
koi ara ke ta te Atua e korerotia i runga ra,
engari na te ngakau aroha, no te mea kua ngaro
atu te whakapaparanga kaumatua rangatira o
Ngatiporou o Waiapu, ko koe tena hei tipare
mo tenei whakatupuranga. E kore ano i wau e
taea, i te mea e haere ana te tai ki te whaka-
tutuki.
Haere ra, e koro. Haere, haere; te matua
o te pani, o te rawakore, o te iti o te rahi.
Haere atu ki tou kainga: te oha o nga kau-
matua.

WAIATA TANGI KIA PIHOPA WIREMU.
Tera te pu kohu, mau tunu mai Nepia.
Ko te ara tonu ia, i hanatu ai taku Pihopa.
Tahuri mai e Koro kia ringihiatu
He wai kei aku kamo.
Ehara ia ahau, nahau rawa i. tuatahi
Naku rawa i tapeka: ko te iti i ahau
No reira te ngakau i whakawairangi i ai.
He konohi aroha noku kia koe,
Ka wehe ia hau na i.

Te tau tapa rawa, Wiremu te kupu mai.
Waiho au e Koro i te wa kainga 
Kia hurihuri noa ka puta te koingo 
He aroha noa ake te ao e rere mai ra runga
i Tireni
Kei raro nei au e tu wairangi ana,
Ka ngaro te matua hei rauhi mai.
Tenei ra, e Koro, ma te Kau komairo
Mana e whiu atu, noho ana te aroha ki to taha
ra i ara
Mea nei koe e koro, ka pa mamao atu na e i.
Heoi ano nga mihi kia koe ma te Atua koe e
tieki, e manaaki.
Na ROPATA NGATAI
HOHEPA NGAPO
HEREMAIA PATUTAHI
HEKIERE TUTERANGI
MARARA NGAPO
KEITA NGAPO
Komiti o Heretaunga.
Kenned's Bay,
Coromandel,
August 24, 1909.
HE WHAKAMIHI.
Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.
EHOA maa e tuku atu aku kupu ruarua nei
hei titiro iho ma na wahi katoa o te motu,
ara na wahi e taungia ana e te aroha o te Atua.
Tuatahi, i te 13 o Hurae nei ka rere atu matou i
Waikokopu ki te Peti. I te 14 ka tae matou ki
Waiohiki.  Ka tangi matou i reira i na aroha mo
Airini me ona matua, mo te Uamairangi, mo Wi
Porotene. I te hawhe pahi o te 7 i te ahiahi ka
karakia matou, ko whitiwhiti te kai karakia. Ko to
matou Himene ko te 137 nui atu te pai, te reka ki
taku whakarongo. Te nui rawa o taku whakamihi ko
ta ratou whakarite  he otaki na Airini, i ki ai kia
manaaki ratou i na ritenga katoa o te whakapono.
Kihai i moumoua e ratou ana kupu, me taku titiro
pai atu to ratou ahua. No te 15 o na ra ka tae
matou ki Omahu. Maiu aua te ahua o te tanata
i te nui o te aroha, ano he wai ua te rere a
te roimata i nga kanohi o ratou, o matou. Rite-
rite tonu te kaha o na kai hautu o te aroha i a
ratou, i a matou; ara i heke iho te timangata o te
aroha i a te Uamairangi. ki a Wi Porotene, tau iho
ki a Airini. Tuawha he mea katahi ano ratou ka
kite mai i a matou, me matou hoki i a ratou.
Mutu pai enei mahi. I te karakia o te ahiahi ko
te 88 ta matou himene. I tukua mai e Pereiha
maku te kauwhau ki te iwi, a whakaaetia ana e au.
Ka tino rongo au i te reka o tenei hana o te Himene,
i nga tamariki o Omahu me o ratou matua whaea
hoki; kaore he reka i tua atu. Ano he rongo ta-
mumu te reo o te tamariki tane, o te tamariki
wahine o Omahu, auhi ana, ihiihi ana te tanata i
taua tu karawhiu Himene. I muri. iho ka whaka-
haerea e au ta matou kupu, ko te 1 Kori. xii. 12.
He nui aku kupu rawaho i tapiri ai, ki te whakaaro i
maha nga painga  ki te whakaminenga ina hoki i hure ai.
I au katoa a matou kupu i Omahu. Tae noa ki
taku hokinga mai rite tonu taku mihi ki na tamariki
o Omahu; he kaha rawa te kai rama i mua, inai-
anei kore rawa te kai rama i mua, inaianei kore
rawa au i kite i tetahi e pera ana me mua te kino.
E tino ki ana au kua tino ki ratou i te Wairua, me
taku whakamihi ki ua kai karakia ina kore na
minita i reira. He nui ano taku whakamihi ki na
reimana a Temuera, he nui atu to raua kaha ki te
karakia i a matou. He nui ano hoki te aroha mo
tetahi o nga tamariki hapai i te whakapono, ara mo
mangu te Okeke. No te 24 o Akuhata i mate ai. I
a ia e takoto mate ana nui atu tona kaha ki te
karakia a mate noa ia. No te tau 1895 ka whanau,
ko tana kupu tenei ki ona matua, Hoani 1. 10.
Na reira ka nui atu te pouri ki a Manu. Na reira e
te Etita me tuku atu e koe enei kupu katoa kia
kite iho te iti te rahi.
TAITE P. TE TOMO.

•4
TE PIPIWHARAUROA.
HE HINGAHINGA TANIWHA.
Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.
EHOA, tena koe. He kupu ruarua nei
hei whakawaha ake ki runga i ta tatou
Manu. No te 10 o nga ra ka hori nei, i moe ai
a Hana Peneti i te moenga roa. I mua tata
atu i kaha ano tona tu ki te hoa-riri, he wa ano
ka toa ia he wa ano ka toa te hoariri, otira i
te hoa-riri ano te mutunga. Haere atu ana ia
mahue iho ki muri ana tamariki to korima me
tana koroheke. Tenei kua riro te kura whaka-
hirahira te kai tautoko i nga mahi o runga i te
waka nei a te whakapono; te kai hapai i nga
tikanga e whakakaupapatia ana e tona hoa tane.
Haere ra e whae, e taea hoki te pehea. Haere
te wahine reo kore kaore i puaki he kino i tona
mangai mo etahi atu ahakoa utaina mai he kino
ki runga ki a ia. Waiho iho ki muri ko te
tangi, ko te maharahara ki ou turanga i nga wa e
mua. Hoatu e whae, nau i kite tenei wa hei
haerenga mau.
Takoto mai, e Hana! I roto te puhirere, ka tokia
To kin; e te anu matao, e na hau
Whakahoki; no roto no Ohinemutu, titiro to
Kanohi; nga marae ka takoto, he whakama
 runga atu; kei o iwi, ki konei
E te Koea; mapu no ai ki te ata o te tau taku kuru
Pounamu; tena ka makere, he hinganga
Taniwha; no na puke tu noa i te whana, no te Wai-
pounamu; no te tai ki te muri, e Pare
I tawhiti; tenei to potiki, mihi mai
I kona: koe ma te tuku kino, te tau e e i.
E whae, kai kino! i te maru awatea, te hoki
Te mahara; te moenga i te tane; ma to
whanau koe e mihi atu, haere ra
E Hana! i te ara kai kino, i te ara
Korero; i te ara kohimu, o te tini e e i.
Katahi ano tetahi o nga wahine i tino pa ai te
mamae ki te ngakau o te tangata, haere rua ana
o te Maori me te pakeha tawhio noa nga Motu e
rua nei. Te tino patunga ano ia kei tana koro-
heke, kei ona matua, kei ona whanaunga me tana
ropu tai-tamariki (Koea) i mahi tahi nei ratou
i runga o Rotorua. Kaore e taea te tataku ake
nga ahuatanga o tenei wahine, i runga i tona ahua,
i ana mahi, i ona whakaaro; waiho me whaka-
matau ki te whai ake i ana tauira; heoi ano
pea kei nga kupu nei hei whakapotonga ake—
"Ano te hinganga o nga marohirohi," me tenei,
"He hinganga taniwha."
I te 12 o nga ra, i te 2.30 i te ahiahi, ka tukua
atu tona tinana ki te kopu o te whenua; i nehua
ki waho tonu mai i te kuwaha o te whare ka-
rakia i Ohinemutu. Ko nga minita enei na
ratou i tuku atu, Revs. Tisdall, Haumia me
Ratema, ko Te Wheoro he reimana. Ka tata
ki te haora o te nehu ka whakaeke te tangata ki
runga ki tona marae ki te Papa-i-o-uru. Kaati
i te kawenga atu o te wahine nei i roto i a Tama-
te-kapua kua kiki a waho i te tangata, me te
heke ano te roimata i te kanohi ano he wai e
rere ana te rite hui atu ki ana hoa pakeha. Ka-
tahi ano te nehu i kitea ai te nui o te tangata
haere rua ana ko te Maori me te pakeha ano
he whanau kotahi, i te nui ra o te aroha ki tenei
wahine i whatiia tutia nei e te mate. He nui
nga tohu aroha a ona o nga motu e rua nei i tae
mai. He ringa kaha nana i tango atu te taea te
pupuri. Haere ra e whae i te ara whanui, i te
ara kua rite mai hei mutunga atu mo te oranga
poto i tenei ao.
Heoi nei e Manu o kupu hei roha atu mau
ki nga marae o katoa. Kia ora.
Heoi ano. M.K.
HE TANGATA KINO KEI TE
TIMA NGARO.
KEI runga i te tima e ngaro nei ki te moana
tetahi tangata e tino mohiotia ana e nga
Pirihimana o Awherika, o Ahitereiria, me Niu
Tireni Ko taua tangata i ahu mai i Awherika.
He kohuru, he tahae ona hara i haere mai ai
i reira. Tae mai ki Ahitereiria ka mahi ano
ia i tana mahi, mau atu ki te herehere i reira.
Tona taenga mai ki Niu Tireni nei ka mau ano.
He maha ona taenga ki te rakapa i konei mo nga
mahi tahae me era atu raweke. Tona haerenga
atu i konei ka tae ki te tai whakarunga o Ahi-
tereiria. I a ia e haere ana i enei wahi kei te
rapua ia i Awherika mo ana mahi kohuru. Ka
tae nga whakaatu ki nga wahi katoa mona, a no-
naianei ano ia ka mau i Piripane i te taone nui
o te tai whakarunga o Ahitereiria. E whakahokia
ana ia ki Awherika i runga i te tima e ngaro nei
ki te moana.
HE WAREWARE.
I TE putanga o ta tatou mokai i tera marama,
i wareware matou ki te tuhi i te ingoa o
H. H. Wahanui ki tana korero i tuku mai ai
mo te hui a Ngatimaniapoto. Ehara i te mea
ko tera anake, engari ko ta matou whakamihi
ano hoki mo tona ngakau nui ki te tuku mai i
aua korero. E pa aua ano tenei whakamihi ki
a Waaka te Huia mo tana reta o nga mahi a te
Hui i Takiwara. Mehemea e tokomaha ana
nga tangata penei i enei ki era atu takiwa, tera e
nui te korero.

HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE HAHI O NIU TIRENI.
UPOKO III.
ITE timatanga o te tau 1844 ka haere te
Pihopa ki te Waipounamu kia kite i te
ahua o nga tangata o tera wahi o tona pihopa-
tanga. I haerea atu e ia ma raro i Akaroa nei
tae atu ana ki te pito whakamutunga mai o te
moutere o Awarua (Stewart Island). Nga kainga
Maori katoa i taea e ia kua mohio katoa ki te
korero pukapuka, ki etahi hoki o nga inoi. Ko
te hani Weteriana kua tae wawe ki te kauwhau
i te Rongopai ki te Waipounamu. I korero te
pihopa i te nui o tona pouri mo te wehewehe o
nga hahi. Ka tae ia he kainga, ka kite ia ko
etahi o nga Maori he Weteriana, ko etahi no te
hahi o Ingarangi. I kite ano hoki ia kua timata
tonu nga Maori ki te tautohe mo te ahua a nga
hahi. I tae mai etahi ki a ia ki te whakaatu i
te rereke o te hahi i te rereke hoki o Wetere.
Tona taenga ki Ruapuke, ki te kainga whaka-
mutunga mai o Waipounamu, ka kite ia e noho
wehewehe ana ano nga tangata. Te tangata nana
i kawe tuatahi te whakapono ki enei wahi ko
Tamehana Te Raupara. I Waikouaiti ka noho
te pihopa ki te kainga o te Watikena (Mr.
Watkins) te kai whakahaere o te hahi Weter:-
ana i reira. Tona hokinga mai i te moutere o
Awarua, ka eke mai ia ma runga i a te Manawa-
nui, he kaipuke no Tuhawaiki, te rangatira o
Ruapuke. Ka rere mai ia ma taua kaipuke
ki Akaroa. Ka eke mai ia he kaipuke ki te
Poneke. Rokohanga atu e ia a Kawana Pitiroi
e tatari mai ana ki a ia. I tahi rangi mai ka
rere raua ki Akarana. No te 6 o Maehe ia ka
tae, a no te 17 ka whakatuwhera te whare karakia
nui o Akarana (St. Paul's). I tona hokinga atu
ki Waimate, ka nukuhia mai e ia tana kura
ki Akarana. Ko te take o tenei nuku, he ahua
puhaehae no te C.M.S. ki a te Herewini.
Kaore te C.M.S. i pai kia whakahaere ia i tana
mihana i Waimate, kaore ano hoki i homai e
te C.M.S. he whenua hei nohoanga mona me
tana kura. Tetahi kaore te C.M.S. i pai ki te
homai i an?. akonga kia whakaakona e te Here-
wini, no te mea he tango no te pihopa ki a ia
anake te tikanga tuku i a ratou ki nga wahi e
tika ana ki tana titiro. No te Ratapu, te 22
o nga ra o Maehe, ka motuhia a Wiremu Pa-
rata hei Atirikona mo Waimate, me Paraone
hoki hei Atirikona mo Tauranga. Ko Hapi-
mana, ko Hamurini, ko Koroneho me Matiu
i motuhia i taua ra ano hei rikona.
No Noema ka nukua mai te pihopa ki
Akarana. Ka whakaturia e ia tana kura ki
Tamaki. I te wa e hanga ana te whare, he
teneti tona whare kura, ko taua teneti he mea
homai na W. Katene kai whakahaere o te Peeke
o Ingarani. No tenei tau ka pangia a te Hara-
wira, te mihinare o Otaki, e tetahi mate kino
rawa. Kore rawa ia i mohiotia" e ora, a i nga
reta a te Herewini ki Ingarani i puta ana kupu
mo tona pouri i te mea ki tana whakaaro e kore
a te Harawira e ora ake. I te tau 1843 ka
whakaturia e te pihopa he komiti hei whaka-
maori i te Paipera. Ko na tangata o taua
komiti ko Wiremu Parata, Atirikona o Waia-
pu; ko te Manihera; ko Hamurini; me te
Paki. Ko te ahua o ta ratou mahi he waka-
pai atu i nga whakamaoritanga o mua. Ko te tino
tangata whakahaere i tenei komiti ko te Mani-
hera. No tona taenga mai ano i Ingarani, ka tae
mai te whakaaro ki a ia ko te mahi tera i hoatu
e te Atua mana. I tona taenga mai, rokohanga
mai e ia e whakamaoritia ana e Te Wiremu te
Kawenata Hou, ka tahuri ia ki te mahi i te
Kawenata Tawhito. I mua atu o tona taenga
mai kaore ano te reo Maori i tino mohiotia e
nga mihinare. Ko ia i tahuri ki te whakamaori
ki te reo Maori pai rawa. Kei te Rongopai a
Hoani ia e mahi ana ka wera tona whare i te
ahi, a pau katoa atu ana pukapuka katoa. I
tahuri ano ia ki te whakamaori i te kawenata
Tawhito, ko te C.M.S. ki te ta, ki te utu hoki.
Ka tae ia kei nga Waiata e mahi ana, ka hokona
e te C.M.S. te perehi ta, a kaore ano he perehi
hei ta mo ana mahi. I tono ia ki nga tangata o
Akarana kia awhinatia tana mahi. Kohia ana
e nga tangata o Niu Tireni e £500 te moni. Na
tenei moni ka oti te toenga o te Kawenata
Tawhito, ara i nga Whakatauki ki a Marakai.
Mo tenei mahi a te Manihera ka homai e te
kareti nui o Airana (University of Dublin) te
tohu LL.D. Ko te whakamaoritanga tuatahi
tenei. Ko te Kawenata Hou kua oti atu i
a te Wiremu Parata. Hei whakapai rawa atu
i enei whakamaoritanga te komiti i whakaturia
nei e te pihopa. Ehara i te mea ko enei anake
nga tangata i karangatia ki te mahi, e ehara hoki
i tea mea i te hahi anake o Ingarani te honore
o tenei mahi nui. I runga i te nui o te hiahia
o te pihopa kia tino pai rawa atu te reo o te
Paipera, ka karangatia e ia nga tangata katoa e
mohio ana ki te reo Maori. Ka uru ki tenei
komiti te tama a te. Atirikona o Waiapu, a
W. Renata Wiremu, te pihopa o Waiapu kua
mutu ake nei. Ka uru mai ano hoki a Hopa
raua ko Rire (Hobbs & Reid) he tangata no te
hahi Weteriana. Ko te wahine a Korohina
tetahi o tenei komiti he tamahine tenei wahine
na Fairburn tetahi o nga kai whakaako o te
mihana. No te tau 1867 ka oti te mahi a
tenei komiti; a na te pihopa ano i mau ki Inga-
rani kia tangia, i tona haerenga ki te hui tuatahi
a nga pihopa (Lambeth Conference). Ko te ta-
nga whakamutunga tenei i te paipera. No te tau

6
TE PIPIWHARAUROA.
1844 ko tahuri te komiti ki te mahi i te Rawiri.
Kua oti atu tenei i a Wiremu Parata te whaka-
maori. Ko ta te komiti he whakapai ake i taua
mahinga, a oti pai ana, pera ana me ta te pihopa
i hiahia ai.
HE POWHIRI  
HE whakatauki no mua, " Ara te korero e piki
ra i Tawhiti takoto noa Waimahuru." No
nga ra o mua enei kupu no nga ra e nohoia ana a
Waimahuru e te tangata. Tenei ke ia te mea tika,
" Ara te korero e rere ra i Pakiaka-nui takoto noa
a Hine-ki-Pakihi." Koia nei e na hoa i tono atu
ai ki a koutou katoa, katoa, kia tae mai ki te Pakihi
nei a te 24 o nga ra o Tihema, 1909 ki konei tatou
Kirihimete ai; he he no te manawa i te kore waea.
Ko te hiahia o te ngakau he to mai i te waea a Te-
uranga-o-te-ra ma te Kautuku ki te Pakihi nei ka
mutu. Kati he tono atu ki a koutou kia tae mai a
taua ra ki te whakamama ake i oku taumahatanga.
Kei wehi i na huarahi, maku ena e whakapai.
He karanga atu ano hoki ta nga toru taitamariki
o Tokararangi kia tae mai o ratou hoa taitamahine,
taitane, he nui na nahau kua whakaritea ma ratou:
he waiata, he hurihuri, he haere ki te motu ki te
matakitaki i oku whakamarama.
Kua tae ano he kupu ki to tatou mema kia tae
mai a taua ra kia whai kupu ki te iwi a kia whai kupu
hoki te iwi ki a ia.
Haere mai, pikitia mai te pikitanga i Tipare-o-
Nui, kokia mai te kokinga i Pikoko: haere mai kia
kitekite, kia katakata ngatahi.
Heoi ano, na o koutou hoa e kuhu nei i tenei
wahi.
Na HOANI KAHAKI
„ WI TU PAEA
„ TINATOKA KAHAKI
„ RAPATA MANUERA
„ TETE KORIMETE
„ KARAITIANA PAKURA
„ REWETI KOHERE
„ PETA MARI KENA
„ WI PATI, me etahi atu.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NA WAAKA TE RANUI.
HE whakamarama i nga Whakatauki o te
Pipi nama 134
"Turanga ara rau." E nenei ana tona tikanga
"Turanga makau rau."
"Te ai he ata ke." Ko tona tikanga he hoki
putuputu no te tangata ki reira: te ai he tangata
ke, puta atu ko taua tangata ano.
"Me he kotuku." E penei ana, he kotuku
taunga tahi, rerenga tahi; he rangatira taunga tahi
mai, haerenga tahi mai.
" He aha ma te rora." E penei ana, he aha
ma te ware; e kore e taea e te ware nga tikanga
nunui.
" Kati te maoho." E penei ana, kati te oho
noa atu ki te korero.
"He punga i mau ai." E penei ana tona
tikanga, he punga te waka i mau ai; he wahine
te punga o te tangata i mau ai.
"Awa whare rau." E penei ana, awa kohao
rau, he korero ano ta tena nohoanga, ta tena
nohoanga.
"Maui tinihanga." Mo nga tangata tinihanga
tonu tera tauira.
"Rauru tangata tahi." E penei ana, Rauru
ki tahi; kotahi tana kupu, kaore e rua.
[Ko nga kupu whakamarama nei na Waaka te
Ranui i tuku mai. E whakamihi ana matou
mo tona ngakau nui ki te tuku mai i enei kupu
whakamarama, he mea pai hoki ma nga kau-
matua, ma nga mea e marama ana ki te tikanga
o nga kupu o nehera, kia mohio ai te whakatipu-
ranga tamariki e haere ake nei. Ko te ahua o
nga whakaaro o tenei whakatipuranga ko nga tikanga
pakeha. I runga i tenei ahua kaore e roa ka
ngaro i a ratou nga tikanga Maori. Ko te tikanga
o nga whakatauki me nga pepeha kua ngaro inai-
anei, he iti noa o nga kaumatua kei te mau.
Koia i mihi ake ai ki a te Ran ui, ka waiho hoki
tenei hei painga mana ki nga whakatipuranga e
haere ake nei.—ETITA.]
KI NGA TANGATA TUKU KORERO.
HEI nga korero pai te tuku mai, kei moumou
noa te tukunga mai. Ko etahi mea pai ko
nga korero potopoto, ahua tinihanga, ko nga mea e
kiia nei he pitopito korero. Ko tetahi pai o aua tu
korero he kore e auto, ka kore e uru ki tetahi nama,
ka waiho mo tetahi atu. Me titiro iho ki etahi o
aua mea e mau nei i roto i ta tatou mokai ko ena hei
tauira. Tukua mai hoki nga korero o a tatou hui.

HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE TAEATANGA O TE PITO WHAKA-
MUTUNGA O TE AO.
I UA tae mai nga whakaatu kua taea te pito
 - o te ao. Ko te pito whakarunga tenei kua
tai mei. No mua iho i timataia ai tenei wahi te
MI ia e te tangata, a no tenei wa ano katahi ano
!<, taea. Ko te toa nana nei i haere ko Kuki,
hr Marikena. Ko tenei tangata koia anake
te a baerenga, kaore i mohiotia e te ao tera ia
I«. te rapu i te pito o te ao. No waenganui o
te tau 1907 ia i haere ai i roto i tetahi ropu ki
te ',henua huka. Ko ta ratou haere he ngahau.
Na te hokinga mai o to ratou ropu ka noho atu
a Kuki, ka mea ki ona hoa e haere ana ia ki
tr kimi i te pito o te ao. Ka noho atu tetahi
hei hoa mona. Ka haere raua, ko o raua hoa
ko tangata ano no taua whenua huka. No te 26
o Pepuere raua i haere ai, no te 3 o Maehe ka
hold mai tona hoa hei tirotiro i nga mea i muri,
hei awhina atu hoki. Ko te ki a taua tangata
i tona taenga mai ki te kainga, e kore e hapa te
tae o Kuki ki te pito o te ao.
No te 21 o nga ra o Maehe ka tae ia ki nga
rohe o te pito o te ao, i tenei wa tokorua ona
hoa, he tangata no te whenua kuka. Ko a ratou
kai he kau no tera whenua, he kekeno hoki. I
etahi wa ka tupono ia ki te tuawhenua, a kia
roa e haere ana ka ngaro te tuawhenua, ka haere
i runga moana huka. No te 21 o nga ra o Ape-
rira 1908 ka tae ia ki te pito o te ao, ka
\\hakaarahia hoki e ia te haki o Amerika. Kaore
ia i roa ki reira ka hoki mai, engari oti rawa
hoki te waiho he tohu mana ki reira. Ko ana
mea i waiho ai he paipa roa, whakakita ai a
roto ki te huka ki etahi atu mea hoki ka tahi
ka hiiritia nga pero e rua, me te haki. Ko te
matao tino kino atu, ara e 70 te hekenga ki raro
iho o te matao o te wai ka huri hei huka. He
tino matao nui atu tenei. I tangohia ano e ia
lie whakaahua o te pito o te ao, nuku atu i te
rau nga mea i tangohia e ia. No te tatanga mai
ki te ao turoa ka pau nga kai o a ratou pu, ka
tahuri ki te hanga pere hei pere kekeno hei kai
ma ratou. Ko to ratou oranga tenei. I te
tuponotanga o te po roa ka noho ratou i ro rua
huka, he pea, he kekeno, he kau te kai he mea
patu ki te pere. No te takiritanga o te ra o
tenei tau ka timata ano te hoki mai, a no te
15 o Aperira ka tae mai ki te whenua o ana
hoa (ki Greenland). Tona taenga mai ki te ao
turoa ka tuku mai te waea ki Amerika kua tae
ia ki te pito o te ao, ko te tino koanga i koa nga
wahi katoa. Ko ana pukapuka me ana mihini
i tukua e ia ki Amerika, ko tona tinana! haere
ke ki te whenua o \\Hihehi (Sweden). I hui
katoa mai nga tangata ki te whakatau i a ia, a kai
atu hoki ia i te whare o te kingi. I tu he po
xhaikorero mana ki reira, a i tae mai te kini
me tona whanau ki te whakaroho. I re kotahi
tonu o Kuki ki te tae ki te pito o te ao, he nui
na tanata kaore i whakapena ki ana korero. No
te 5 o Hepetema nei ka whakaatu ia i te tika o
ana korero ki te aroaro o nga tangata tuhi nupepa,
e 60 aua tangata, a i te mutunga o ana korero
whakapono katoa ratou.
Ko nga korero enei o Kuki, i muri tata tonu
iho i tana whakaaturanga ki te ao i tona taenga ki
te pito o te ao, ka tae mai hoki tetahi atu
Merikana me te ki ano kua tae ia ki te pito o
te ao. Ko te ingoa o tenei ko Piiri (Peary).
Engeri tenei tangata i mohiotia e te ao tona
haerenga. I ki iho ano ia i tona haerenga ki te
tae ia, ko tenei marama ia puta mai ai ki te ao
turoa. No te Hurae o tera tau a Peri me tona
ope ka haere, a no te 6 o te Aperira o tenei tau
ka tae ki te pito o te ao, ka neeratia e ia te
haki a te Marikena ki reira, ka karangatia hoki
e ia tera whenua no te Merikana. No te whaka-
aturanga ki a Piiri kua tae a Kuki ki te pito i
mua atu i a ia, ka mea ia he teka na Kuki kaore
ia i tae. I to Kuki rongonga i te taenga o Piiri
ka mea ia," He nui no atu te honore mo te
tokorua." Kaore ano raua tahi i tae ki Ame-
rika. Ko Piiri kei te heke tika iho i te whenua
huka ki Amerika, ko Kuki kei te haere atu i
Urapi. Inaianei ka nui nga korero kino a Pliri
mo Kuki. I mea ia kaore i kitea e ia te haki
a Kuki, me tona paipa i whakaki ai ki te huka
me era atu mea hei tohu mo tona taenga ki te
pito. Ko te ki a Kuki e kore tonu e kitea no
te mea he moana taua wahi a he tere tonu te
mahi a te huka. Ki te ki a Piiri ehara te pito
o te ao i te tuawhenua. I tae ia ki nga taha
katoa ki te whakahaere me kore e kitea he tua-
whenua, kati kore rawa i kitea e ia. He maha
ona tohu i waiho ai me ana whakahua i tango ai.
Ki te ki a Phri pena tonu te huka me te tiira
i te mea ka tata ia ki te pito. Ahakoa he
tokomaha tona ope, ko Phri anake me etahi
tangata o te whenua huka i tae, i pera ai ia kia
riro ai ki a ia anake te honore. Engari inaianei
e pouri ana ia i te mea kaore hoki e tino kaha
rawa tona taha ki te whakahe i a Kuki. Kia
tae raua e ata mohiotia ai te tika te pewhea
ranei o a raua korero.
Ko nga tangata enei i tae e ririri nei, engari ko
te haere ki te pito o te ao no mua i timataria
ai, he maha nga tangata kua mate i te whainga kia
tae. Ko te haerenga tuatahi e tino mohiotia ana
.no te tau 1495' ko nga korero ia, tera atu ano
etahi o mua atu. Ko Piki, ko te 20 tenei o
nga tau i tohe ai a ka tahi ano ka tutuki. Ko
ona haerenga katoa e waru. Ko te haerenga
tuatahi no te tau 1886 ; ko te tuarua no te tau
1888 ; ko te tuatoru no 1892 ; ko te tuawha no

8
TE PIPIWHARAUROA .
1893; ko te tuarima no 1898; ko te tuaono no
1902; ko te tuawhitu no 1905 ko tona haerenga
tenei i tae ai ia ki te 170 maero te tata atu ki
te pito o te ao; ko te tuawaru no 1908 ara ko
tenei haerenga. He Ingarihi, he Tiamana, he
Ruhia, he Nowei, he Merikana, he nui noa iho
nga iwi i whakamatau ki te whakaeke i te pito o
te ao, a riro ana i te Merikana te honore. Ko
Kuki raua ko Piki he tangata nunui anake raua
tahi. Ko nga korero a Kuki ka nui te pai, ka
nui te marama. Kaore a Piiri i marama ake.
Kaore noaiho he take o te riri a Piiri, ina tonu
na he raruatanga nona i te tohu honore. Inaianei
kei aro haere te tangata ki a Kuki, he tino kaha
rawa no nga korero kino a Piiri. Hei tera ma-
rama tatou rongo ai ano i te tukunga iho o te
whakawa mo ta raua tautohe.
HE AITUA.
Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.
HE whakaatu atu tenei mo te aitua i pa ki taku
tamaiti. He tane 18 na marama. I te
mea e waipuke ana te awa o Nukutaharua i te 23
o nga ra o Hurae nei, i te awatea i te taima o te
tina, ka taka taua tamaiti ki te wai. Ka ngaro, ka
pau te 10 te 15 miniti te rironga atu o taua tamaiti
i te wai, ka mohio maua ko tona koka kua ngaro ia.
Ka kitea ko nga hu e takoto ana i te taha o te awa.
Katahi ka timata ta maua rapu i roto o te awa.
Tata pea ki te tiini te tawhiti mai i te wahi i riro
mai ai ka kitea e tona koka e manu haere ana mai,
ko te puku i runga, e wharoro ana ona waewae. Ko
nga waewae i te taha whakarunga o te awa. Ko te
mahuna i te taha whakararo, piri tonu ona waewae
i a ia e manu haere ana. E ngaro katoa ana ki
roto o te wai. Ko tona poho anake e puta ana ki
runga. Ka hopukia e tona whaea, ka aue ka porangi
noa ia Ka tae atu au ka tangohia mai e au, kua
mate ke noa atu. Ka puritia haeretia e au i ona
waewae me taku ruru haere tonu, ka ki mai etahi
o nga wahine me hoatu kia whakatakotoria ki runa
i te ata mira, kaore au i hoatu. Ka kiia atu e au
kia tahuna he ahi. Ka tahuna he ahi, ka whakatau-
tautia e au ki runga o te paoa, pupuri tonu ai au i 13 a
waewae. Kei te tangi tonu nga tanata. Ka roa ka
rongo au e toko ake ana a roto o te puku, ka roa ka
toko ano. Ka roa ka pu whawharo, ka tahuna he
wai wera. Ka roa ka korikori tona manawa. Roa
atu ka tangi. Ka tae pea inaianei ki te haora.
Kua kaha hoki tona manawa, ka takaia ki te ka-
kahu, ka painainatia ki te ahi, ka whakakaukauria
ki te wai wera, ka hotu tona manawa. Ka mutu
te whakakaukau ka whakatakotoria ki te taha o te
ahi. Ka roa ka hoatu he wai wera mana e rua
pune. Ka moe ia no te 12 i te po ka oho, ka tahi
ki te ti e rua nga kapu wai wera i pau me nga pii ii
paraoa. Ka timata tana hianga awatea noa, i e
tamaiti hianga hoki. Kore rawa e mohiotia i panga
ia e te aitua nui. Ko na tanata kaore i kite i tenei
aituatanga kaore e whakapono he tika, i te ahua o
tenei tamaiti i te ra i muri mai o tona hemonga. Ki
te whakaaro na te Kaihanga tenei whakaoranga nui, i i
tona aroha noa. Kia whakapaingia tona ingoa. Heoi.
hei muri ake nei. ka whakaoti atu ai i te korero nei.
Naku.
Na HENARE T. AHURIRI.
Hurae 25 1909
  
TA ROKOPERE WHAKAMAHARA I
TONA RA WHANAU.
HEI whakamaharatanga mo tona ra whaka-
nau ka homai i Rokopere, e te tino
tangata whai moni atu o te ao, e £2, 000, 000 ki
tetahi Poari Kura, nana ano i whakatu i te tau
1907 Kua tae ki te £8, 6oo, ooo ana moni i
tuku ai ki tenei Poari hei Awhina i nga kura
huhua o Amerika. Kua tae ki te 40 nga kura o
Amerika na tenei tangata i awhina. Ko nga moni
katoa a Rokopere i pau ki nga mahi pai, penei
me tenei, e £24, 000, 000. Ko a Kaniki e
£27, 800, 000. Ko nga awhina tika, pai hoki.
enei; no te mea ka hoki te painga ki te iwi nui.
ehara i te mea ki nga tangata anake e awhinatia
ana. Ko nga tau o Rokopere ka 70.
HE WAKAARO RANGATIRA.
KUA tae te reta a Hakeretana, te tangata
i hoki mai nei i te whenua huka, ki nga
kai tieki o te Hohipera o Poihakena; he whaka-
atu ka tukua atu e ia nga moni e £3200, hei
awhina mo nga Hohipera. Ko tenei moni no
ana whaikorero i Niu Tireni i Ahitereiria hoki.
I mea ia ka tukua katoatia e ia nga moni o ana
whaikorero katoa hei awhina i nga hohipera me
era atu mahi pai; hei whakahoki mana i te pai
o Niu Tireni raua ko Ahitereiria ki te awhina i
a ia. " Maka to taro ki te mata o nga wai kia
maha nga ra ka kite ano koe." Ko ta te Karai-
piture tenei i korero ai, a e kitea nei e tatou i
tenei ra.
  
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
Mrs. Woodbine-Johnstone, Patutahi, £1; R. C.
Hughes, New Plymouth, 10/-; Mate Hema, Ma-
tauri Bay, 5/-; Etana Erueti, Te Whau, Kerikeri
5/-; Taite P. te Tomo, Opoutama, 5/-

HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE OPE MAORI KI AMERIKA.
rAUA tae mai nga whakaatu i te take me te
[\\. nui o te raruraru i pa ki nga Maori i te
i,,-ja ki Hanaparanahihiko. I te tirohanga a
' akutai reira ka kitea 17 o ratou he mate
-\\hatu, puritia ana taua 17 i runga tima. Ka
. te pouri ki nga Maori, ka whakaaro ki te na-
-;'. kino o te pakeha, ka hoki mai nga whakaaro
.-ia manaakitanga i nga Pakeha o Amerika i
, torua, a ko te utu tera a te pakeha ki a
;..ou. Ka pa ano hoki te mamae ki te kamu-
; ne nana nei ratou i mau, tau atu hoki ki te
.':nana nana nei te tima i tae ai ratuu. Ko te
r,,i,te o te Kamupene ko tona rnihi i enei o ana
aata; ko te Uniana ko te kinga ma taua tima
no e whakahoki mai aua Maori ki Tahiti, ka
nihi ano hoki te Uniana i tenei ahua. Ko
;nei tokorua kei ie whakatu pakanga ki te
whakatau a te takuta. E mea ana raua i ata
tirotirohia katoatia nga Maori e tetahi takuta
\\hatu i Poneke, a kiia ana e ia kaore o ratou
mate. Te taenga ki Tahiti, i mua o to ratou unga
ki uta, ka tirohia ano ratou e tetahi takuta
Wiwi, a pahitia ana ano ratou. I mua i te
taenga ki Hanaparanahihiko ka tirohia ano
ratou e te takuta o runga tima a kiia ana ano e
ia kaore o ratou mate. No te Hatarei 31 o
Hurae ka tirohia ratou e te takuta o te Wapu,
a whakahaua ana 170 ratou lie mate nga whatu.
I te Mane ka tirohia e te takuta whatu i manria
atu i Niu Tireni nei, kiia ana ano e ia kaore
he mate. I te Turei ka tirohia ano e tetahi
takuta, kiia ana e ia he mate. I te Wenerei ka
tonoa mai etahi takuta ke tokorua, a kiia ana
e raua kaore he mate. Kua whakaatea ano
etahi tino takuta hei titiro. Kaore ano enei
i tae mai ki te titiro, ka rere mai to ratou tima
i haere atu ai, ka mahue atu ratou. Ko te
whakaaro inaianei tera e -whakataha kaore he
mate o te nuinga. He mate ano o etahi, engari
ehara i te mate e wehingia nei e nga takuta.
Penei rawa ake te ahua kua nui ke nga moni a
te Kamupene me a te Uniana kua pau mo
tenei raruraru.
^ ^ ^
NGA WAIPUKE O AMERIKA.
KO te marangai e patu nei i a taua kei nga
wahi katoa o te ao. Tetahi taone nui o
Mexico, wahi o Amerika i huringia e te waipuke.
E 800 nga tangata o taua taone i mate, iS,ooo nga
mea kua kore he kainga. Ko te nui o te mate
o tenei taone kei te £2,400,000, haunga na
tangata.
.9
O TATOU TEINA I NGA ,MQUTRjKE.
^ ',/ y^
rPENA kia te matakitaki tatou ki to tatou
JL tatana ki era o nga moutere huhua'e;tau
nei i te moana nui a Kiwa. Me tango e tatou
ko te kupu ^'tangata" hei tirohanga, akuanei
tatou kite ai i te ahua riterite o nga moutere.'
Hamoa—" tagata;" " Aua e Ie se tagala o la e
pel a'u;" tona tikanga: Ehara ia i te''tangata
penei me au; " fa'a-tagatamatua," whakahau-
matua. " Aitutagata." he tangata kohuru.
Tahiti—"taata" tanata (wahine,'tahe, tama-
iti). "E aha outou i na reira 'i i te faarue i te
reira taata," tona tikanga: He aha i mahue, ai
i a koutou te tangata ki reira. "Aita tai, aira
taata," kaorehe tai, kaore he tangata.
Hangai—"kanaka" tangata (tane, wahine, ta-
maiti). " Hookikina aku no takou i na kanaka;"
tona tikanga: Kei te whakakiki ratou i nga ta-
ngata. "Hookani aku Ia na kanaka penei;"
I penei te haparangi a ngatatata. "Hoo-kanaka,"
whakatnata. " Kanaka-makua," pakeke. .
Morien—'Tangata." . -
Tonga—"tangata;" "Bea ke fai o galigali ta-
gata ;" tona tikanga: WHakaatu i a koe he tangata.
"Faka-tagata," whakatangata. " Faahi-tagata,"
nga whanaunga o te tane marena.
Rarotonga—"tangata;" "Ka akaoki atu i te
vaine a taua tangata nei;" tona tikanga: Ka
whakahoki atu i te wahine a taua tangata nei.
" Ka akanooia 'i te tangata ki runga i te enua nei;"
I te whakanohoanga ai i te tangata ki runga i te
whenua nei.
Maiigai'ewaiia—"tagata;" "Akamouatu koe
eki mea kai ki a tangata ra e;" tona ti"kanga:
Ka mau atu koe he kai ma tangata ra. " Aka-
tangatamotua," whakahaumatua.
AAi/c»chn;;(T—"enata;" " He enata i mua, he
enata i mui; tona tikanga: He tangata i mua,
he tangata i muri.
A niwa.—" tagata ;•' " Tagatakomate," tangata
kua mate.
PauJiiotn— "tagata." " Motu-tauna," tau.
Whiti—" tamata." ' :-'-^ ' '•'''
Kaore i te kaha rawa te rhreketanga o nga reo
o nga Moutere o tonei moana nui. Ko nga
Moutere nei kaore i te tatata. Ko Hawai
kaore i konei tata, engari nui atute rite o te reo
o reira ki to te Maori. Ko te reo e tino kitea,
iho ana te rite ko to Rarotonga. He mea pai
ano tenei te matakitaki ki nga ritenga ki nga re-
" heketanga hoki o nga reo. I tangohia mai nga
korero nei i te puka a Tirikia (E. Tregear).
^ ^ ^

10
TE PIPIWHARAUROA.
NGA TURE KOTAHITEKAU HOU.
KO nga korero nei na Hori Hatihana, mema
o Rangitikei, no te taha Apitihana. I
tuhia e ia enei ture hei akoranga ma te Waari.
Ko tenei tangata kua whakamutu i a ia, a kei te
pooti a Rangitikei i tetahi tangata inaianei hei
mema mona. Ko nga ture nei no mua atu i
tona mutunga i korerotia ai e ia.
1.—Kaua tetahi mea ke atu mau ki mua atu
i te pai mo te iwi.
2.—Kei hanga koe i te whakapakoko koura ou,
a ka mea 18 karata; i tetahi ahua ranei e rite
ana ki a koe whakapaipai rawa, a ka parau ki
te ki ehara i te mea rukenga noa, i te mea whaka-
haehae pooti.
3.—Kei whakahuatia noatia e koe te ingoa
pono o nga moni a te iwi e kiia nei e koe he
toenga ano, i te mea kaore tahi.
4.—Kia mahara ki te hoatu i te wahi tua-
whitu o nga moni a te iwi ki te rohe pooti e tika
ana kia whakanohongia ona whenua.
5.—Whakahonoretia te whakahaere a o mua
atu i a koe i nga moni a te iwi, kei tau ki a koe
te he o te tikanga whakamanawa ki tona ake
kaha, ko te iwi ka mahue ki ro nama tapuke ai.
6.—Kaua e patu i te kuihi e whakawhanau
nei i nga heki koura.
7.—Kaua koe hei hianga ki te Tari Tieki
moni i te mea tera koe e mau.
8     Kaua koe e tahae, i runga i te ata whaka-
aro i te whakaaro kore ranei.
9.—Kaue e whakapae teka ki te Apitihana,
engari whakakoia to hau ki te reme pore.
10.—Kaua koe e hiahia, mo nga take taake,
ki te utu o te werawera o te tangata e whakanoho
ana ki te whenua, ki tana kau ranei, ki tana
kaihe ranei, ki tetahi atu mea ranei ana.
kino o te moana. I te whakamatautanga i Po- 
neke tokowha nga wahine i tomo ki roto, a to 
ratou unga mai ki uta, nui atu to ratou whaka-
mihi. I whakamatauria ano ki te whakatahuri 
kore rawa i taea. Ki te ki a te kai hanga kore
ano i tino pai noa, tera ano etahi mea ri iki
kei te toe e tino pai rawa ai. Mehemea ka 
tino kitea te pai o tenei poti hei tino taonga pai
atu tenei no te mea ka ora ano nga tangata  e
tupono ana ki nga aitua o te moana.
  
HE RARURARU MONI.
I TAE rawa ki te whakawa etahi o nga mema |
o te tima Maori i haere nei ki te purei |
whutuporo i Ahitereiria. He moni te take o te |
whakawa. He nui rawa te hau mai o te rongo  |
kino o tenei whakahaere, he rongo kaore e reka
ki te ngao o te iwi Maori e noho atu nei i te
kainga. I tera tau i haere ano te tima Maori
ki Ahitereiria, a i pa ano taua raruraru ki a
ratou. Ka penei tonu te ahua o nga mea penei,
ara o nga whutuporo he mahi moni te take.
He nui te kaha o tenei tima ki te purei, he
ake na te mea penei. Ko tetahi o te tima i
mea i roto i te whare whakawa, he rangatira ia,
ko tona oranga e puta mai ana i ona reti, i etahi
atu huarahi hoki. Ko nga moni reti e puta mai 
ana ki a ia i te tau e £800. E ta ma, kati
noa te kawe i a tatou ki raua whenua taka-
kinotia ai e te pakeha; noho maria i te kainga
mahi moni ai. Ka haere penei hoki, ahakoa
no te wahi kotahi, he haere i runga i te ingoa nui
o te iwi, a ko nga mokenu o te haere ka utaina
ki runga ki te iwi.
  
HE POTI WHAKAORA TANGATA.
KUA oti i tetahi tangata o Poneke tetahi
poti whakaora tangata. Ko taua poti mo
na takiwa e pakaru ai he kaipuke, hei kawe i
na tangata ki uta. Katahi tonu tenei poti ka
oti, a i te whakamatautanga i Poneke, kitea ana
nui atu te pai. Ko tona waihanga penei me to
te heki, ko nga tangata hei roto noho ai. He
pena tonu tona ahua ki te tere haere i te moana
me to te kaho na. Kore rawa atu ia e tahuri.
Ko te ki a te kai hanga kore rawa atu tetahi
tangata e mate ki roto i a ia, akahoa pewhea te
PITOPITO KORERO.
TETAHI Poa i Taranawara, i whakamata
i ki te tinihanga i tangata tirotiro mate ka
rarehe a te Kawanatanga. I tukua e taua Poa
he toto iti nei no tetahi o ana kau i mate ki
tirohia. I te taha o tera toto ka tukua atu e i
he toto ano nona ake, hei tinihanga mana. Ka
timata tona korero ki ona hoa kua oti i a ia te
tinihanga te Ingarihi. I muri iho ka tae atu to
reta whakaatu ki te Poa ra mo ona toto. Ko
nga kupu enei, " Ko te toto tuatahi he toto kau.
kaore he mate o roto. Ko te mea tuarua no.
tetahi makimaki kua kaumatuatia, a kua tata
te pangia e te mate porangi."

HE KUPU WHAKAMARAMA.
I tupono tetahi kehi tipua ki te whare whakawa
i Poneke. Ko tetahi tangata rahi  ano o Poneke
i whakamatau ki te eke ki runga taramu ka i te
11
e haere ana ano te ka, a i a ia e mea ana
Ko te eke atu ka hinga ia. He hara tera ki te
tare o nga taramu ka. Ko te haerenga o tangata
nei ka whakina e ia tona hara. I tahi rangi ka 
ia i roto i te whare whakawa, ko ia ano te
kai whakahaere i te taha turaki mona. Ka roa
 ia e korero ana, ka whakaatu ki te Tiati e he
ana   ia. Ka patai te Tiati, "He hara tuatahi
ranei tenei?" Ka whakahokia e ia," Ae, ki taku
mohio  katahi ano ia ka tu ki te whare whakawa."
ka mutu tena ka tu ia, ki te kaupare i tona
hara . I te whakataunga a te Tiati, i mea ia,
 He mea hou rawa tera te riro o te tangata
kotahi hei kai whakaatu i te hara, hei kai kau-
pare hoki." Ko te whiu e 5/ mo te hara, e 7/-
mo te Kooti. Te kai kaupare, " E te Tiati ka
tukua mai ranei e koe he taima?" Te Tiate:
E rua tekau-ma-wha haora hei utunga."
Mehemea a Hakeretana i haere ki te pito o
te ao i taea nei e Piiri raua ko Kuki kua taea
ano e ia I korerotia e ta tatou manu tona
haerenga ki te pito whakararo a e 97 maero tonu
i toe atu ka tae ia, a he tino kino ke atu tenei
pito. I tae rawa hoki i a Piki ki te 36 maero
e haere ana i te ra, i a Hakeretana kotahi  tino
ra i haerea ai e ia te 6oo iari. He tino toa
tenei, a kaore ana kupu whakamanamana.
Kua haere te manuao o Niu Tireni nei ki
Whiti ki te tatari ki a Waari. Kia tae mai ia 
ki reira ka eke mai ma te manuao, kia hohoro
ai tona tae mai.
karakia  i nga wahi katoa e nui ana te tangata.
Ku te ahua tena o te whenua o te Paniora e
noho mai nei inaianei.
TE RIRI A TE KIRI MA KI TE
KIRI PANGO.
HE RARURARU KEI TE WHENUA
O TE PANIORA.
KEI te noho kino te Kawanatanga o te
Paniora. Kua puta he pakanga mana ki
tetahi iwi i raro i tona mana i enei tau ka huri
nei. Ko taua iwi kei te taha whakarunga o
Awherika. Kua noho kino noa atu tenei iwi
ki te Paniora mai ano i te tau 1983 Na te
hanganga a te Paniora he reriwe i whakaoho ano
tenei iwi ki te riri. I te whawhai tuatahi kaore
i rikarika te hinganga o te Paniora. Kei te
karanga te Kawanatanga o te Paniora kia haere
nga tangata ki te whawhai kati kaore te nuinga o. nga
tangata i te pai. Kati inaianei kei te whawhai
ano te iwi ki a ratou ano i etahi o nga taone.
I tetahi taone nui ano o taua whenua he tino
kaha atu te riri, i roto i nga tiriti, i nga whare
KUA noho kino te pakeha raua ko te mangu-
mangu i tetahi o na kauti o Amerika.
Kotahi te manu i mahi i tetahi mahi kino,
hopukia ana ia me tetahi ano e nga pakeha a
patua ana. Ko te hopukanga a te whanaunga
o tetahi o aua mangu, ka oma i te tiriti o te
taone me te naihe i tona ringa. Mau rawa ake
ia i na pirihimana kua 23 nga tangata kua mate.
He tino parekura ta te pakeha ki nga mangu-
mangu. Ko etahi tokorua e hopukia ana e nga
pakeha kia patua mo tetahi kino a aua mangu-
mangu. I ora ai raua na tetahi tanata i kahaki
i runga motuka. Ko te tanumanga mai o nga
pakeha tukitukia ana te whare o te tangata nona
te motuka, Ka mutu tena ka huri ki te pa o
nga mangumangu, kore i waiho te mangumangu.
HE HIMENE MARENA.
1 Ano te tino pai
O taua hakari;
I tono ai a Ihu ra
Hei manuhiri nui.
2 He koa to te hunga
I marenatia ai,
Mo Ihu ra i atawhai,
Kore noa he pouri.
3 Na tona mana nui
I huri ai te wai;
I tino waina pono ai
Hei tohu mo te koa.
4 Ariki atawhai,
Kia tata mai ra koe;
Me homai he aroha nui,
Kore e memeha.
5 Na manaakitia mai
Enei pononga au;
Me uhi ki ou toto nui
I ringihia nei.
6 He inoi ta matou
Mo tenei tokorua;
Kia honoa tonutia e koe,
Kia piri pono ai.

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.