KO TE KARERE O NUI TIRENI

[Na te Kawana i mea kia taia]

Vol.2.] AKARANA, HATAREI APERIRA 1, 1843  No. 4

AUETAI! te hono tonu e ta tangata
maori tohe hua tonu hua tonu te
kino i mea hoki matou i te Nuipepa
o Hanuere,  he tau hou tenei, me
wakahou ano a tatou hanga hua
noa matou, e wakaae tonu ana nga
tangata maori ki tenei kupu, kahore,
e tohe tonu ana ratou, e taro ake o
matou ngakau ka hoia, ka pehea
matou ki te tangata e penei ana? e
mahara ana hoki matou ki te kupu,
tau haere atu tau mate atu
huatu, ekore e puta tou atawai taku
ata noho. Kei mea etahi he riri
papakore te matou tena ko tenei e tika
ana he kuri ngau ake i raro.
Ka ki mai pea nga tangata maori he
Nuipepa riri tenei kaho, he mea
wakamarie na koutou pu ano te take
riri wakaaroa hoki kihai nga hea ta
Taraia ratou ko Ngatiwakaue me
Ngaiterangi, ta ratou nei pakanga, kua
oho, ko Nopera Panakereao raua ko
Pororua, kia pehea ra te ako? he tari

nga kuri te taringa o te iwi nei ! me i penei
te ako ki te tui kua mohio ia ki te reo
tangata. Na he pakanga kino ana tanga
tangata o runga, otira, e korerotia ana, he
kainga, te tupapaku, te papa, tena ko
tenei raro nei hore rawa he papa, ko te
kainga i wawai ai ratou, ehara i a ratou,
kua hokona ketia te ra nei wahi o taua
kainga, kia te Kawana. Otira, na te mea i
tino pouri ai matou, ehara tenei i te
pakanga o te tangata ingoa maori huatu,
he hunga iriiri nei, te hunga e wawai ana,
no konei matou tupato ai, kua hoki te
peroporo ki tana ruaki. Aue te hokinga,
kinotanga o te ingoa pai, otira kati matou
i konei wakaaro ai, kei te hoki tera ano te
tino Kai tiaki, a te Karaka kei te
wakariterite, kei tona hokinga mai, ka
tino rongo atu matou na wai ranei hei reira ka
korero ai.

E wakaaro ana pea koutou ko nga
tangata maori, he Nuipepa riri kau
ta matou. ma riria ana te hunga tutu
e matou, otira he hori tenei wakaaro mo
te mea te tangi no te wakaha, koia
matou ka tuhituhia ai te kupu riri, me he
mea e rongo ana koutou ki te matou
nei tikanga, a e mea ana i nga mea tika,
na me i penei hei reira pu ano mutu
ai te kupu riri katahi ano koutou ka
akona autia e te Nuipepa ki nga mea e
wakarangatira ai to koutou tupu. He
ahakoa e tohe tonu ana etahi ki te tutu,
kei wareware matou i te nuinga e ata noho
ana e wai ana i nga mea mane, koia
tenei me waiho nga kupu riri, kei a
ratou e wakatupu riri ana a ko te hunga
ata noho tutu kore penei me nga
tangata o Poneke, o nga Motu o hea o
hea ranei me wakaaro tonu ano ratou 
ki nga mea e kake ai ratou.
Na,e tupato ana matou ki te tikanga
o te hoko o nga pakeha ratou ko nga
tangata maori  o naianei ko tona tukunga
iho he mate pea, he rawa kore a ka
rawa koretia nga pakeha ka rawa
koretia tahitia ano hoki koutou
ko nga tangata maori me ratou.
Na, me pehea ranei? me pehea ranei?
kia kore ai tenei matenga, kei mea
mai koutou, he mea he hunga taonga
nga Pakeha, ekore ratou e mate te
mahore, kahore, ka mate ano ratou
ina mau tonu te naianei tikanga,
wakaaroa hoki, e noho tahi ana tatou
hoko ana ki te huka, ki te ti, te
paraoa, te tupeka, te paraikete,
te hate te potai te tarautete, te aha te aha,
te tini noa iho o nga mea ekore e taea
te tatau, otira, no hea enei mea katoa?
no Tawahi, no Ingarani ano a e aha
koia te tatou nei utu ki a ratou e

homai ana ianei mea mo tatou ara ki
nga tangata e Tawahi o Ingarani he moni,
ae ra he moni, otiia ehara tenei te mea
tupu whenua te moni, kahore na nga
pakeha ano kawe mai ki tenei motu,
na kahore he moni heoi ta te tangata maori moni
i mua, he pounamu he mako, tena te
ekenga mai e nga pakeha ka mauria mai
e ratou e ratou nei moni hei hokohoko
ma ratou, me te mea ka tupu tonu te
moni i roto i te peke, o nga pakeha,
kahore o matou tupato tena ko tenei,
ekore e taro ka poto i nga hoki he moni
kau te mea e tonoa atu ana ki Tawahi
ki Ingarani hei  utu mo a ratou taonga i
kei te potenga o te moni tino mate ai
tatou, ao, te mea kahore he ritenga me
nga taonga o tawahi o Ingarani ke reira
noho noa iho ai aua tangata kainga ake i
nga mea tupu noa i tona kare, heoi tona
oranga, kei mea hoki koutou ae koia ko
nga pakeha anake te mate, kao tatou
tahi ano te mateka hemo nga moni o te
pakeha ka mutu hoki ta koutou
utu hoki ta koutou hokekohe e hoki tonu ata koutou ki te
mua ritenga tera ranei te moni e tupu ma
ruia a kaha koia matou ka wakaaro ai,
me pehea kia utua nga taonga Tawahi a
matou ki tetahi mea ke, kia honotonu to
u to tatou rawa Na, koia tenei, me tahuri
tatou ki nga mea tupu i te whenua, i
penei ano ta matou kupu ki te Nuipepa o
Nowema o tera tau, kia ngaki nga
tangata i te witi, teina ko te tino ma tupu
e pai ai nga tangata o Ingarani, o te a
ranei, hei utu mo o ratou taonga koia
tenei te ihuka, heoi ano te mea e tino
kaka, ai tenei motu ana mohio nga
Pakeha te tikanga o te haro, katahi pea
ka mohio kua tae mai hoki

a te rere i Ingarani, me tona mira
hei hare i te muka. I te matakitaki
kainga ano matou ko te Tere hei
turanga mo te mira - kua wakapai
matou ki te wai taheke, ki
te Puru, a e pai ana matou kia
ngarengarea nga tangata maori e noho
tata ana tenei awa, tera awa e patata
ona kia tapai. ratou i te harakeke, hoea
mai ai ki te Puru kia te Tere ma tona
mira e haro mana ano nga katapahi e
wakautu  Na, hoa ma, kia rongo mai
koutou me te mea ka pai te hara o
tenei mira taro ake ka wakaritea etahi
atu mira, kia tini ki o nga wahi korari
katoa, a katahi tatou ka wai rawa ko
nga muka hei utuatu ki nga rangatira o
Tawahi mo o ratou taonga, tena ko a tatou
moni ka waiho ma tatou. Na Muka raua ko
Whiti to tatou nei otu ka kake ai.

Ko te wakamutanga o te tahuritanga hei Kaipara
timataia ki te Nuipepa o mahi.

Ano, kei te nga tangata i te poti
me nga waka. Na, hoe ana nga waka,
kei muri rawa te poti, no te mea te tini o
nga utanga kia utaina a, na pai ana te
moana, tika ana ano hoki te hau, he
tonga. Wakangau ana matou kei terea
haeretia e te tae amu ano ka rite ki te
tahuna wakaara ana te ra, ko etahi o
nga waka kua whai tika tonu hoki to
ratou whitinga ki tera taha. Ano ka tae ki
waenganui kua nui haere te hau, kua tu
hoki te ngaru, a ora noa matou i te taimahatanga
o to matou poti. Ano ka tata ki uta rere ana
a Rawiri ma ki te taha tika, karanga
mai ana E kua tahuri te tahi o matou. 
Ko wai? Ko Maika ma,

(he tino ngahuru nga tangata ki runga)
Keihea i tahuri ai Kei
waho ke ra?   He tino tahuri koia, kua mate?
He tino matenga ra kahore he maunga i tino
kite pu matou otiira kihai ahei te hoe atu
kei wa mate koki matou. A, pouri
ana o matou ngakau i tenei rongo
otiia kihai taea te
Poti te wakahoki te nui o te hau, me te
tai pari hoki kua puta a ka mea ano kia u
ki uta, otira, kihai taea te nuinga o te
ngaru. A, kua hoki mai nga tangata i te
wakatau te hunga mate mea mai ana
ratou Kua mate katoa a, na ka mea
matou kia wawe te u ki roto kia kawea
atu ai te rongo ki nga wanaunga, a tika
ana te hau, me te tai hoki ka ruarere
tonu atu ana matou, a u noa atu ki te
Warau i te 3 o te karaka Hei reira, noho
ana matou, a, pari noa a tae ahiahi hei a te
ata po o te ra tapu kau matou ki to
matou kainga ki Tangiteroria. Ano, ka
rongo nga tangata ki te matou korero,
pouri rawa e ratou ngakau, a no te ra
tapu huri ai tena ra. Heoi, e ake ana te
ra o te Mane munemune noa nga tangata
o konei ki te wakatau i te hunga mate ki
te moana ka hoe noa atu ratou,
a Mangaware, na tutaki pu i reira,
ko nga tangata i meinga nei, kua mate.
He pono ra! kua ora katoa ratou tenei
hoki, ka noho mai nei. Ko etahi i ora ki
runga i te takere o te waka, ko etahi te
kau ana te raumati ano, na te tonga, na te
tai pari, na te maiatanga o ratou ki te
kau, na te mahi tohu hoki o te Atua ki a
ratou i ora ai ratou i te moana, Te paea
ana ratou ki uta ki Waihihi, a kua rongo
a Ngatipa i Okaro ki te tahuritanga, kua
haere mai ratou

ra uta ki te wakatau i a ratou, a na,
ka tutaki pu ki a ratou, e haere  kau
mai ana, kahore he kakahu ka
tangohia hoki e ratou ko te ratou
kainga, wakakakahatia ana ki te
paraikete ki te hate ki te aha a ka,
hoea mai hoki e ratou ki to ratou
kainga no naianei hoki i u mai ratou
ki runga i te haringa nui o te ngakau.
Na e mea ana matou ki tenei
He tohe he na te pakeha i tahuri ai
ki Manukau te tahi ra, tena ko
tenei ehara tenei ki te pakeha, otira,
he turi ia, no nga tangata. Me he
mea rongo nga tangata ki te reo o
te Pura, kua wawe te hoa mai te
ata, ka whiti noa ano te mea,
kahore he hau, me pena, kahore
tenei orangatanga. Koia matou ka
mea ra, ko nga pakeha, kei tohe ki te
hoe atu ki runga i te kuware ra nei i
te porangi ra nei a ko nga tangata
hoki, kei tua i a ka ho marire,
te pakeha, tona tikanga. Heoi ano.

Kia pera taku aroha atu ki toku
hoa toku ano ki ahau, a kia rite
taku meatanga atu ki te tangata katoa,
ki taku e pai nei, kia meatia mai e
ratou ki au, katahi pea ka rite enei
kupu i te mahi ma e nga tangata
maori o Poneke.I te toronga o nga
Whare pakeha te ahi monemone noa
i o ratou taonga tokomaha ratou i
muhore ke reira nga tangata maori
kohikohia ai i a ratou  moma ka
he e tu ki te Minita ki a te Kora,
hei mea ho atu noa ma nga pakeha,
6 14s 81/4 e ono pauna, kotahi te
kau ma wa nga heremu ewaru pene,
me te hawepene hoatu ai e ratou ki
te hunga rawa kore kia hokona
he kai, te kakahu mo ratou e hoa ma

e nga tangata o konei katahi matou
ka kite i te hua pai o te aroha e tupu
ake ana i roto i te ngakau o nga
tangata maori e rite ranei nga tangata
o konei ki nga i tangata o Poneke te
pai. ana pau nga Whare pakeha i
Akarana, te ahi kahore ranei?

KI NGA KAI TUHITUHI MAI E pai ana matou ki
te pukapuka a tetahi e kua kai rapu i te tikanga a
otira kihai ia i wakahuatia mai te ingoa o tona
kainga, me te ingoa koki o e nga tangata i te kia
ia koia tana pukapuka te taia ai e kore hoki
matou e ahei kia taia te pukapuka wakapae puhu.

Kua tae mai ki a matou enei korero  He
ritenga maori te wakamutunga o te 
korerorerotanga a Nohepai ko
Titirohaere me tenei hoki Ko te tahi atu wahi o nga i
tupuna Ingarangi ka taia ano enei ki te tahi
Nuipepa atu.

E hoa ma e nga kakorero i tou Nuipepa kia
rongo mai koutou ki te matou e pai ai, ka kite
koutou i etahi kupu ke me ata tuhituhi mai ano ki
te Kai Tuhi wakakitea mai nga kupu hei kia tino
tika to matou reo [KAI TUHITUHI

E HOA MA.

KIA rongo mai koutou katoa, tenei ano
tetahi pukapuka, na te pakeha e noho
ana ki tahaki atu o te whare o Pimana, i
tuhituhia atu ki te Kawana e mea
ana, te Kawana, tenei ano nga tangata
maori e tua ana i nga rakau o te kainga
kua oti nei te hoko e koe hei wahi
hoko ma ratou a tona te mahi
penei. Na e mea ana te Kawana,
tuhituhia atu tenei kupu ki nga tangata
maori kei rokohanga ratou e te kino.
Kua ho atu au tenei kupu ki nga
katipa kia titiro haere ratou, a ka kitea te
tangata tahae e ratou, ka herea, ka
wakawakia nuitia ano i reira. 

Akarana, he mea te ki te perehi o te Kawana.